Η μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) – Λοξή φάλαγγα

Απόσπασμα από το έργο του Γεωργίου Σταϊνχάουερ

«Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ»

Η σπουδαιότερη ίσως από τις μάχες του 4ου αι. είναι αυτή στα Λεύκτρα που εσήμανε και το τέλος της κλασσικής Σπάρτης.

Δυστυχώς οι πληροφορίες που έχουμε για τη μάχη είναι ελλιπείς και δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Το ίδιο ισχύει και για τις ερμηνείες που δόθηκαν. Ο Ξενοφών (Έλλ. 6. 4. 8-15) που αποτελεί την πιο κοντινή στα γεγονότα πηγή, είναι φιλολάκων και ως εκ τούτου είναι πιθανό να μη συμπαθούσε τον Επαμεινώνδα, τον οποίο δεν αναφέρει στα Λεύ- κτρα, αν και θα πλέξει το εγκώμιό του στη μάχη της Μαντινείας το 362. Τούτο ενδεχομένως εξηγεί γιατί ο Ξενοφών, αν και δίνει (μόνον αυτός) ορισμένα στοιχεία για τη βοιωτική παράταξη (βάθος φάλαγγος, συγκέντρωση δύναμης στο αριστερό κέρας με στόχο τον Σπαρτιάτη βασιλιά, παρουσία ιππικού), παραιτείται όμως από μια σαφή περιγραφή της βοιωτικής τακτικής επιμένοντας ανταυτού στους λόγους της ήττας των Λακεδαιμονίων (κακή τακτική του ιππικού, πεσμένο ηθικό του και σύγχυση, λόγω μέθης, του στρατού, αδόκητος θάνατος Κλεομβρότου κατά την επίθεση), το μέγεθος όμως της οποίας, συγκεκριμένα την εξόντωση 400 από τους 700 Σπαρτιάτες, δεν μπορεί να αντιληφθεί ο αναγνώστης.

Η βοιωτική νίκη υπήρξε αποτέλεσμα της ολοκλήρωσης της τακτικής της φάλαγγος, η οποία ήδη στη μάχη της Κορώνειας είχε αποδείξει τις δυνατότητές της: την ικανότητα αλλαγής μετώπου και διέλευσης μέσα από την εχθρική παράταξη. Χάρη στις συνεχείς εκστρατείες του Αγησιλάου στη Βοιωτία κατά την 20ετία που μεσολάβησε από τις μάχες που περιγράψαμε προηγουμένως, οι Θηβαίοι είχαν την ευκαιρία να εξοικειωθούν με τη σπαρτιατική πολεμική τακτική και να μελετήσουν τα αδύνατα σημεία της. Για τη θεωρητική σύλληψη, την οργάνωση, εκπαίδευση και διοίκηση της στρατιωτικής δυνάμεως που εξουδετέρωσε τη φοβερή σπαρτιατική φάλαγγα στα Λεύκτρα, χρειάσθηκε ωστόσο η στρατηγική μεγαλοφυΐα του Επαμεινώνδα και το οργανωτικό πνεύμα του Πελοπίδα.

Ως προς τα βασικά της στοιχεία η τακτική του Επαμεινώνδα αποτελεί την τελειοποίηση των παραδοσιακών στοιχείων της βοιωτικής τακτικής.

Ο βασικός νεωτερισμός συνίσταται εν προκειμένω στην ενίσχυση (σε βάθος 50 ανδρών) του κέρατος που αποτελεί την αιχμή της βοιωτικής επίθεσης, η οποία μεταφέρεται από το δεξί στο αριστερό κέρας, έτσι ώστε να προχωρεί χωρίς τον κίνδυνο λοξοδρόμησης (όπως συνέβη στη Μαντίνεια το 418), ενάντια στο πιο ισχυρό σημείο της εχθρικής παρατάξεως με σκοπό να πλήξει σαν σφυρί το «κεφάλι του φιδιού», δηλ. το σημείο της εχθρικής παράταξης (μεταξύ πρώτης και δευτέρας μόρας) όπου βρίσκεται ο βασιλιάς των Λακεδαιμονίων με τους 300 (πεζούς) ιππείς.

Δύο σημεία παραμένουν ωστόσο σκοτεινά. Το πρώτο αφορά στο νόημα του όρου της λοξής φάλαγγας, το δεύτερο στο ρόλο του Ιερού Λόχου. Ιδιαίτερη σύγχυση έχει προκαλέσει η ερμηνεία της βοιωτικής τακτικής της «λοξής φάλαγγας» Σύμφωνα με τον Διόδωρο (15 52-56) οι επίλεκτοι που βρίσκονταν επικεφαλής του αριστερού κέρατος, αποτελούσαν την αιχμή της παρατάξεως, ενώ το δεξί κέρας ήταν παρατεταγμένο βαθμιδωτά προς τα πίσω. Ο Πλούταρχος (Βίος Πελοπίδα) ομιλεί, αντίθετα, για διαγώνια κίνηση της φάλαγγος, ενώ για τον Αρριανό η διάταξη της λοξής φάλαγγος σημαίνει απλώς ότι το ένα κέρας πολεμεί, ενώ το άλλο συγκρατεί, με τακτική υποχώρηση, την πίεση του αντιπάλου. Γεγονός είναι ότι η σημασία που αποκτά για τη βοιωτική επίθεση το αριστερό κέρας της παρατάξεως, έχει ως συνέπεια την αλλαγή του ρόλου του δεξιού: ενώ το αριστερό κέρας προχωρεί επιτιθέμενο, το δεξί παραμένει πίσω δημιουργώντας απόσταση ανάμεσα στα δύο σπαρτιατικά κέρατα και απειλώντας το δεξί με κύκλωση (Πλουτ. Πελοπ. 23.1: Ο Επαμεινώνδας τράβηξε τη φάλαγγά του λοξά προς τα αριστερά, έτσι ώστε να απομονώσει όσο μπορούσε περισσότερο το δεξιό των Σπαρτιατών από τους άλλους Έλληνες και να σπρώξει πίσω τον Κλεόμβροτο πέφτοντας πάνω του με όλες του τις δυνάμεις (προσπεσών ἀθρόως κατά κέρας). Ο Κλεόμβροτος που κατάλαβε το σχέδιο άρχισε να αλλάζει τη διάταξή του, αναπτύσσοντας το δεξί του κέρας και μετακινώντας, όπως ο Άγις στη Μαντίνεια, στρατιωτικά τμήματα από το αριστερό για την ενίσχυση του δεξιού κέρατος, με σκοπό να περικυκλώσει τον Επαμεινώνδα, μια κίνηση γνωστή από τις προηγούμενες μάχες στη Μαντίνεια και το Νεμέα. Εκείνη τη στιγμή, και προτού ακόμη ο Κλεόμβροτος ολοκληρώσει την κίνησή του (Πλουτ. Πελοπ. 23.2.: πρίν ἀνατεῖναι τόν Κλεόμβροτον τό κέρας) κάνει την εμφάνισή του ο Πελοπίδας με τον Ιερό Λόχο (έν τούτω προεξέδραμε). Ο Ιερός Λόχος που ήταν ένα ειδικό (ανεξάρτητο) άγημα, που προήλθε από την πρόσφατη αναδιοργάνωση σε επαγγελματική βάση από τον Πελοπίδα του αριστοκρατικού σώματος των 300 επίλεκτων προμάχων (πολεμιστών της πρώτης γραμμής) της βοιωτικής φάλαγγος (Lazenby, Spartan Army ο. 157), είναι συνεπώς πολύ πιθανό ότι αποτελούσε την αιχμή του δόρατος της βοιωτικής φάλαγγος, της οποίας κατά κάποιο τρόπο άνοιγε το δρόμο. Ενδιαφέρουσα είναι (Anderson) η υπόθεση ότι ο Ιερός Λόχος χρησίμευσε ως επικουρικό σώμα για τη στρατηγική υποστήριξη του επιτιθεμένου αριστερού κέρατος και την κάλυψή του από ενδεχόμενη κύκλωση. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, η οποία στηρίζεται μόνο στην ανάλυση της φανταστικής μάχης των Θυμβράρων μεταξύ του Κύρου και του Κροίσου, στην Κύρου Παιδεία, πρέπει να φανταστούμε τον Ιερό Λόχο να παραμένει σε επιφυλακή («ενέδρα») πίσω από τη φάλαγγα, προκειμένου να επιτεθεί ξαφνικά πλευροκοπώντας τον αντίπαλο, όταν αυτός, όπως αναμένεται, θα επιχειρήσει την κύκλωση της φάλαγγας.

Βασικό στρατηγικό ρόλο έπαιξε τέλος στη μάχη αυτή το ιππικό. Τοποθετημένο όχι ως συνήθως στα πλάγια, αλλά εμπρός από τη φάλαγγα, όχι μόνο δημιούργησε το παραπέτασμα σκόνης, που ήταν απαραίτητο για τη συγκάλυψη των κινήσεων της φάλαγγος και την παραπλάνηση σχετικά με το ρόλο των επί μέρους σωμάτων (εν προκειμένω, κατά τον Anderson, του Ιερού Λόχου), αλλά επιπλέον κατατροπώνοντας και καταδιώκοντας το σπαρτιατικό ιππικό μέσα στην παράταξη επέτρεψε, με τη σύγχυση που δημιούργησε, την άμεση επέμβαση του Ιερού Λόχου. Τα υπόλοιπα, όπως η ενίσχυση των μετόπισθεν από τους ψιλούς αλλά και η ευρύτερη χρήση του ιππικού, αποτελούν μικρότερης σημασίας νεωτερισμούς, μέσα στο πνεύμα της γενικής εξέλιξης.

ΛΟΞΗ ΦΑΛΑΓΓΑ

¨Η μάχη τῶν Λεύκτρων

…Ἡ πτώση τῆς Σπάρτης ἀποτελεῖ σταθμό στήν πολιτική ἱστορία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Ἀλλά καί στήν πολεμική ἱστορία ἡ μάχη τῶν Λεύκτρων εἶναι σημαντικό ὁρόσημο: ὁ Ἐπαμεινώνδας βασίσθηκε βέβαια σέ μιά γνωστή καί πρίν ἰδιομορφία τῆς τακτικῆς τῶν Βοιωτῶν (παρουσιάζεται στήν μάχη πού ἔγινε τό 424 π.Χ. στό Δήλιον1), ὡστόσο ἦταν ὁ πρῶτος πού σκέφθηκε νά ἀντικαταστήση τήν ἑνιαία κατά μέτωπον ἐπίθεση (ὅπως γινόταν πρίν στήν μάχη ἐκ παρατάξεως) διαιρώντας τήν φάλαγγα σέ μιά ἐπιθετική καί μιά ἀμυντική πτέρυγα («μάχη τῶν πτερύγων»). Ἡ βασική ἰδέα τῆς νέας τακτικῆς («λοξή φάλαγξ»)² ἔγκειται στό ὅτι ἡ κύρια δύναμη τοΰ στρατοῦ συγκεντρώνεται στήν ἐπιθετική πτέρυγα σέ τόσο μεγάλο βάθος, ὥστε ἡ διάσπαση τῶν γραμμῶν τοῦ ἐχθροῦ νά ἐπιτύχη ὁπωσδήποτε, ἐνῶ ἡ ἀσθενέστερη ἀμυντική πτέρυγα περιορίζει ὅσο εἶναι δυνατό τήν δράση της, ἕως ὅτου κριθῆ ἡ μάχη ἀπό τήν ἄλλη· ἡ πτέρυγα πού νίκησε στρέφεται κατόπιν πρός τό κέντρο, ἐνῶ ἡ ἀμυντική περνᾶ στήν ἐπίθεση καί ὁ ἐχθρός περισφίγγεται ἔτσι καί ἀπό τίς δύο πλευρές. Στά Λεῦκτρα ὁ Ἐπαμεινώνδας ἐνήργησε τήν ἐπίθεση - ἀφοῦ οἱ Βοιωτοί ἱππεῖς εἶχαν ἀπωθήσει τό ἐχθρικο ἱππικό - μέ τήν ἀριστερή πτέρυγα τοῦ πεζικοῦ του πού εἶχε παραταχθῆ σέ ἐξαιρετικά μεγάλο βάθος (50 ἀνδρῶν) ἐναντίον τῆς δεξιᾶς πτέρυγος τοῦ ἐχθροῦ (μέ βάθος 12 ἀνδρῶν) πού διοικοΰσε ὁ Κλεόμβροτος, ἐνῶ ἄφησε τήν δεξιά πτέρυγα νά ἀποσυρθῆ λίγο πρός τά πίσω. Ἡ ἕφοδος ἔγινε μέ τόση ὁρμή, ὥστε ὁ ἐχθρός αἰφνιδιάσθηκε ἐντελῶς. Ἡ διάσπαση τῶν γραμμῶν τῶν Σπαρτιατῶν εἶχε καταστρεπτικά γι’ αὐτούς ἀποτελέσματα - ὁ βασιλεύς καί 400 Σπαρτιάτες ἔπεσαν στό πεδίο τῆς μάχης! - ὥστε ὁ ἑλιγμός τῆς νικήτριας πτέρυγος (ὅπως ἔγινε κατά τήν μάχη στήν Μαντίνεια καί ἀργότερα στίς μάχες τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου) νά μήν εἶναι ἀπαραίτητος. (Αὐτό τουλάχιστο προκύπτει ἀπό τίς ὁπωσδήποτε ἐλλιπεῖς περιγραφές τῆς μάχης). Ἡ ἐπινόηση τῆς νέας αὐτῆς τακτικῆς ἀπό τόν Ἐπαμεινώνδα - ἕνα ἀπό τούς μεγαλοφυέστερους στρατηγούς ὁλων τῶν ἐποχῶν - ἀποτελεῖ σταθμό στήν στρατιωτική τεχνη. Ἡ «λοξή φάλαγξ» ἐξελίχθηκε ἀργότερα ἀπό τόν Φίλιππο (βλ. σ. 281 κ.ἑξ.) καί ἔπαιξε ἀκόμη κάποιο ρόλο καί στήν νεώτερη ἐποχή (ὅπως π.χ. στήν μάχη το[y Λόϋτεν, ὅπου ἐφαρμόσθηκε ἀπό τόν Μ. Φρειδερίκο).

¹. Ἡ νίκη αὐτή τῶν Βοιωτῶν στο Δἠλιο ὀφειλόταν κυρἰως στη δεξιά πτέρυγά τους πού είχε βπαθος 25 ἀνδρῶν. Παρόμοια διάταξη εἶχε ¨ο βοιωτικός στρατός και στη μάχη τοῦ ποταμοῦ Νεμέα (το 394 π.Χ.). Στη συνήθεια αὐτή ταῶν βοιωτῶν βασίστηκε, ὅπως εἶναι πιθανόν, ὁ Ἐπαμεινώνδας κατά την ἐπινόηση ταῆς λεγόμενης «λοξῆς φάλαγγος». Πρβλ. J. Kromayer και G. Veith, Heerwesen und Kriegfuhrung der Griechen und Romer (Handbuch der Altertumswissenschaft IV, 3, 2), Μόναχο 1928, σελ. 93 κ.ἐξ.

². Γιά τήν στρατηγική καί τήν τακτική του’Επαμεινώνδα βλ. J. Kromayer, alike Schlachtfelder in Griechenland I, Βερολίνο 1903.

«ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», (σελ. 275-276)

Ulrich Wilcken

Η μάχη των Λεύκτρων

Εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής στάσης των Θηβαίων εντός της Βοιωτίας, η Σπάρτη και η Αθήνα αποφάσισαν να επιτεθούν στη Θήβα και έστειλαν σπαρτιατικές δυνάμεις υπό τον Κλεόμβροτο στη Βοιωτία, όπου ένας αριθμητικά υποδεέστερος θηβαϊκός στρατός κατήγαγε θριαμβευτική νίκη στη νότια Βοιωτία κοντά στα Λεύκτρα, σε μια μάχη που έγινε μία από τις διασημότερες στρατιωτικές εμπλοκές του τέταρτου αιώνα (Πλούταρχος, Πελοπίδας 19-23). Οι λεπτομέρειες γύρω από τους σχηματισμούς μάχης είναι αμφιλεγόμενες. Οι σύγχρονοι μελετητές συχνά αποδίδουν τα εύσημα στον Επαμεινώνδα για τις καινοτόμες τακτικές του στα Λεύκτρα, π.χ. για τη χρήση φάλαγγας με βάθος πολλών σειρών, το λοξό μέτωπο επίθεσης και τη συνδυασμένη χρήση του ιππικού. Ο Hanson αμφισβητεί τις καινοτομίες αυτές αναλύοντας την πρότερη εξέλιξη αυτών των τακτικών μάχης κατά τον αιώνα πριν την εμφάνιση του Επαμεινώνδα (Hanson 1988).

Παρ’ όλα αυτά, η κλασική, παραδεδομένη περιγραφή της μάχη και των σχηματισμών που χρησιμοποιήθηκαν έχει ως εξής: ο Επαμεινώνδας παρέταξε τη φάλαγγά του με βάθος πενήντα γραμμών στην αριστερή πτέρυγα ακριβώς απέναντι από τον Κλεόμβροτο και τους Σπαρτιάτες μαχητές του, που βρίσκονταν στη δεξιά πτέρυγα της αντίπαλης πλευράς. Έτσι έφερε αντιμέτωπα τα ισχυρότερα στρατεύματα των δύο πλευρών. Ο Ιερός Λόχος υπό τον Πελοπίδα πιθανότατα βρισκόταν ως μονάδα «επικεφαλής της πτέρυγας του Επαμεινώνδα» (Beck 2008). Οι υπόλοιποι Βοιωτοί ήταν αντιμέτωποι με τους συμμάχους της Σπάρτης. Στην αρχή της μάχης το θηβαϊκό ιππικό έτρεψε σε φυγή αυτό των Σπαρτιατών και η υποχώρηση του ιππικού μέσα από τις γραμμές των Σπαρτιατών προκάλεσε σύγχυση. Ο Επαμεινώνδας είχε χρησιμοποιήσει το ιππικό του για να δημιουργήσει ιδανικές συνθήκες για μαζική επίθεση του πεζικού. Ο Πελοπίδας και ο Ιερός Λόχος έσπευσαν να επιτεθούν στη φάλαγγα του Κλεόμβροτου προτού αυτή ανασυνταχθεί και δεν επέτρεψε στη σπαρτιατική γραμμή να κλείσει τα κενά της. Ο θάνατος εκατοντάδων Σπαρτιατών αλλά και του ίδιου του βασιλιά Κλεόμβροτου προκάλεσε περισσότερο πανικό και η Σπάρτη ηττήθηκε από τη Θήβα. Ανεξαρτήτως των τακτικών και των καινοτομιών που χρησιμοποιήθηκαν στη μάχη, το αποτέλεσμα ήταν ξεκάθαρο: οι Σπαρτιάτες είχαν τραπεί σε φυγή από μια δύναμη αριθμητικά κατά πολύ μικρότερη και οι φήμη τους -όπως και αυτή των Θηβαίων- είχε αλλάξει μια για πάντα. Επιπλέον, όπως επισημαίνει ο Beck, τα Λεύκτρα ήταν η πρώτη φορά που κάποιος αντιστάθηκε με επιτυχία εναντίον των Σπαρτιατών ως εποπτών της κοινής συνθήκης ειρήνης.

ΠΗΓΗ: http://boeotia.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=12747#chapter_0

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Ἐπαμεινώνδας

…Ὁ Ἐπαμεινώνδας ἐμφανίζεται γιά πρώτη φορά στό ἱστορικό προσκήνιο κατά τό παραπάνω συνέδριο τῆς Σπάρτης. Ὅσα ἀνέφεραν οἱ Ἀρχαῖοι γιά τήν πρίν ἀπό τό 371 π.Χ. ζωή του ἀνήκουν ὅλα στήν σφαῖρα τοῦ θρύλου. Τό μόνο βέβαιο εἶναι ὅτι ὑπῆρξε μαθητής τοῦ πυθαγορείου Λύσιος ἀπό τόν Τάραντα. Ὄντας σέ κάθε δραστηριότητα του ἀριστοκρατικός μέχρι μυελοῦ ὀστέων ἔδειχνε μέ ὅποιοδήποτε τρόπο τήν ἀποστροφή του γιά τήν δημοκρατία· παρά ταῦτα ὑπηρέτησε τήν πατρίδα του μέ ἀφοσίωση. Συνδεδεμένος μέ στενή φιλία πρός τόν λίγο πιό νέο Πελοπίδα, χωρίς προσωπικές φιλοδοξίες καί ἄτρωτος ἀπό τό χρῆμα, εἶναι τοῦτος μία ἀπό τίς πιό συμπαθητικές φυσιογνωμίες τοϋ 4ου αἰῶνος. Ἡ κύρια ἱστορική του σημασία σχετίζεται μέ τόν τομέα τῆς στρατηγικῆς. Σ’ αὐτόν ἀναδείχθηκε σάν ἕνας ἀπό τους πιό τολμηρούς νεωτεριστές ὅλων τῶν περιόδων. Ὅλες οἱ παλαιότέρες μάχες τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας στηρίχθηκαν ἀποκλειστικά στήν παράλληλη παράταξη : Μέ τήν βοήθεια τοῦ ἐνισχυμένου δεξιοῦ κέρατος προσπαθοῦσαν οἱ ἀντίπαλοι νά κυριαρχήσουν στό πεδίο τῆς μάχης καί ἀφοῦ ὑπερκεράσουν τόν ἐχθρό νά τόν πλήξουν ἀπό τά πλάγια· ἡ τακτική τούτη ἐμφανίζεται ἀδιάκοπα μέ διάφορες παραλλαγές. Ὁ Ἐπαμεινώνδας χρησιμοποιώντας τό σύστημα τῶν συνδυασμένων ὅπλων ἐφήρμοσε μιά καινούργια ἰδέα : Πρόκειται γιά τήν ἰδέα τῆς «λοξῆς φάλαγγος». Τό τμῆμα πού ἀποτελοῦσε ἀποφασιστικό παράγοντα γιά τήν ἔκβαση τῆς μάχης δέν ἦταν πιά τό δεξιό κέρας, (ὅπως συνέβη ἀκόμη καί κατά τήν μάχη τοῦ Δηλίου τό 424), ἀλλά τό ἀριστερό, πού παρατασσόταν μέ βάθος μέχρι πενήντα ἀνδρῶν. Ἡ ἰδέα τοῦ Ἐπαμεινώνδα, πού ἐφαρμόσθηκε μέ ἀπόλυτη πληρότητα στήν μάχη παρά τά Λεῦκτρα (371), ἀντιπροσωπεύει γενικώτερα μιά καινούργια περίοδο τῆς πολεμικῆς τέχνης : Ἡ ἐποχή, κατά τήν ὁποία ὁ στρατός τῆς Σπάρτης καθώριζε τήν τροπή κάθε συγκρούσεως μέ τήν ἐπίθεση τοῦ δεξιοϋ του ἄκρου, εἶχε πιά περάσει γιά πάντα.

«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», σελ. 235

Hermann Bengston

Η μάχη των Λεύκτρων - Επαμεινώνδας

Ο Επαμεινώνδας, επειδή οι δυνάμεις του υστερούσαν έναντι των Λακωνικών σε αριθμό στρατιωτών, εγκαινίασε την τακτική της Λοξής Φάλαγγας, η οποία συνίσταται στην πύκνωση-ενίσχυση του ενός κέρατος, δεξιού ή αριστερού, με εκλεκτά τμήματα και εξαπόλυση επιθέσεως, εν είδει σφήνας, προς το ασθενέστερο σημείο του αντιπάλου. Όπως γράφει ο σπουδαίος Γερμανός ιστορικός U. Wilken, «η επινόηση της νέας τακτικής από τον Επαμεινώνδα (…) αποτελεί σταθμό στη στρατιωτική τέχνη»[15]. Η «λοξή φάλαγξ» θα εξελιχθεί αργότερα από το Φίλιππο και έπαιξε ακόμη κάποιο ρόλο και στην νεότερη εποχή, όπως π.χ. στη μάχη του Λόυτεν όπου εφαρμόσθηκε από τον Μ. Φρειδερίκο[16]. Αλλά και η τακτική της χρησιμοποιήσεως των τεθωρακισμένων στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είναι παραλλαγή της Επαμεινώνδειας Λοξής Φάλαγγας. Ο μέχρι πρόσφατα θεωρούμενος σαν ο μεγαλύτερος θεωρητικός του πολέμου των νεότερων καιρών, ο Σερ Μπάζιλ Λίντελ Χαρτ, γράφει για τον Επαμεινώνδα τα εξής: «Ο Επαμεινώνδας όχι μόνο απομακρύνθηκε από τις τακτικές μεθόδους που είχαν καθιερωθεί από πείρα αιώνων, αλλά έβαλε τα θεμέλια νέων μεθόδων στη τακτική, την Στρατηγική και την Υψηλή Στρατηγική τις οποίες εγκολπώθηκαν οι μετέπειτα διδάσκαλοι της Πολεμικής Τέχνης για την περαιτέρω ανέλιξή της. Αυτή καθ’ αυτή η «υφή» των στρατηγικών σχεδίων του επέζησε και αναπλάστηκε. Η τακτική της «λοξής φάλαγγας», η οποία κατέστησε Μεγάλο τον Φρειδερίκο δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μία ελαφρά βελτίωση της μεθόδου της τακτικής του Επαμεινώνδα»[17].

Ένας άλλος αξιόλογος μελετητής της Επαμεινώνδειας τακτικής -και όχι μόνον-, ο Egon Friedell, παρατηρεί: «Ως τότε (δηλαδή ως την εποχή του Επαμεινώνδα) ήταν το δεξιό κέρας το επιθετικότερο και το ισχυρότερο, γιατί τα δόρατα έκλιναν ακούσια προς τα δεξιά. Επομένως η νίκη εξαρτιόταν πάντα από αυτό το κέρας»[18]. Ο Επαμεινώνδας έπραξε το αντίθετο. Στην μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.), επειδή είχε λιγότερες δυνάμεις από τον Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεόμβροτο, ενίσχυσε το αριστερό κέρας (του έδωσε βάθος 50 ανδρών, ενώ οι Σπαρτιάτες διατήρησαν την ισοπαχή διάταξη των 8 ανδρών σε όλη την έκταση του μετώπου) και του έδωσε κατά την επίθεση τη μορφή σφήνας. Έτσι βέβαια αδυνάτιζε το αριστερό. Για την προστασία του χρησιμοποίησε το εκλεκτό βοιωτικό ιππικό που και σ’ αυτό έδωσε επιθετική αποστολή. Ωστόσο, την κύρια αποστολή είχε το αριστερό κέρας, που όσο προχωρούσε στις γραμμές των Σπαρτιατών, από λοξή η φάλαγγα γινόταν λοξότερη, έτσι που να συντελείται μια πλήρης μετάθεση του κέντρου βάρους της μάχης (Σ. Ι. Καργάκος: «Ιστορία της Αρχαίας Σπάρτης» τ. Β΄, σ. 428).

Αφού δημιουργούσε ρήγμα στο αριστερό, ο Επαμεινώνδας έστρεφε προς το κέντρο τη φάλαγγα και έθετε, όπως έπραξε και στη Μαντίνεια (362 π.Χ.) τους Σπαρτιάτες μεταξύ σφύρας και άκμονος. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας, και όπως γράφει ο Ξενοφών, «ακρισία και ταραχή έτι πλείων μετά την μάχην εγένετο ή πρόσθεν εν τη Ελλάδι»[19]. Δηλαδή, αβεβαιότητα και ταραχή επικράτησε στην Ελλάδα μεγαλύτερη απ’ ότι πριν. Αλλά η ιστορία δεν ανέχεται το κενό. Οι συγκρούσεις Αθηναίων, Σπαρτιατών και Θηβαίων ενέπλεξαν στο πολιτικό / πολεμικό τους παιχνίδι και τους Μακεδόνες, οι οποίοι είχαν, χάρη σε μια εκστρατεία του Πελοπίδα, προσδεθεί στο άρμα της βοιωτικής πολιτικής. Ως εγγύηση ασφάλειας ο Πελοπίδας έφερε στη Θήβα κι ένα μεγάλο αριθμό Μακεδόνων ευγενών, που φιλοξενήθηκαν στους επιφανέστερους θηβαϊκούς οίκους.

Απόσπασμα από άρθρο του Σ. Καργάκου

"ΑΠΟ ΤΗ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ ΩΣ ΤΗΝ ΡΩΜΑΪΚΗ ΛΕΓΕΩΝΑ"

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Αεροπορική Επιθεώρηση", τ. 89, Ιούλιος 2010

Η μάχη των Λεύκτρων

...Ἡ πτώση τῆς Σπάρτης ἀποτελεῖ σταθμό στήν πολιτική ἱστορία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος. Ἀλλά καί στήν πολεμική ἱστορία ἡ μάχη τῶν Λεύκτρων εἶναι σημαντικό ὁρόσημο: ὁ Ἐπαμεινώνδας βασίσθηκε βέβαια σέ μιά γνωστή καί πρίν ἰδιομορφία τῆς τακτικῆς τῶν Βοιωτῶν (παρουσιάζεται στήν μάχη πού ἔγινε τό 424 π.Χ. στό Δήλιον ), ὡστόσο ἦταν ὁ πρῶτος πού σκέφθηκε νά ἀντι-καταστήση τήν ἑνιαία κατά μέτωπον ἐπίθεση (ὅπως γινόταν πρίν στήν μάχη ἐκ παρατάξεως) διαιρώντας τήν φάλαγγα σέ μιά ἐπιθετική καί μιά ἀμυντική πτέρυγα («μάχη τῶν πτερύγων»). Ἡ βασική ἰδέα τῆς νέας τακτικῆς («λοξή φάλαγξ») ἔγκειται στό ὅτι ἡ κύρια δύναμη τοῦ στρατοῦ συγκεντρώνεται στήν ἐπιθετική πτέρυγα σέ τόσο μεγάλο βάθος, ὥστε ἡ διάσπαση τῶν γραμμῶν τοῦ ἐχθροῦ νά ἐπιτύχη ὁπωσδήποτε, ἐνῶ ἡ ἀσθενέστερη ἀμυντική πτέρυγα περιορίζει ὅσο εἶναι δυνατό τήν δράση της, ἕως ὅτου κριθῆ ἡ μάχη ἀπό τήν ἄλλη· ἡ πτέρυγα πού νίκησε στρέφεται κατόπιν πρός τό κέντρο, ἐνῶ ἡ ἀμυντική περνᾶ στήν ἐπίθεση καί ὁ ἐχθρός περισφίγγεται Ἔτσι καί ἀπό τίς δύο πλευρές. Στά Λεΰκτρα ὁ Ἐπαμεινώνδας ἐνήργησε τήν ἐπίθεση — ἀφοῦ οἱ Βοιωτοί ἱππεῖς εἶχαν ἀπωθήσει τό ἐχθρικό ἱππικό — μέ τήν ἀριστερή πτέρυγα τοῦ πεζικοῦ του πού εἶχε παραταχθῆ σέ ἐξαιρετικά μεγάλο βάθος (50 ἄνδρων) ἐναντίον τῆς δεξιᾶς πτέρυγος τοῦ ἐχθροῦ (μέ βάθος 12 ἄνδρων) πού διοικοῦσε ὁ Κλεόμβροτος, ἐνῶ ἄφησε τήν δεξιά πτέρυγα νά ἀποσυρθῆ λίγο πρός τά πίσω. Ἡ ἕφοδος ἔγινε μέ τόση ὁρμή, ὥστε ὁ ἐχθρός αἰφνιδιάσθηκε ἐντελῶς. Ἡ διάσπαση τῶν γραμμῶν τῶν Σπαρτιατῶν εἶχε καταστρεπτικά γι’ αὐτούς ἀποτελέ-σματα — ὁ βασιλεύς καί 400 Σπαρτιάτες ἔπεσαν στό πεδίο τῆς μάχης!— ὥστε ὁ ἐλιγμός τῆς νικήτριας πτέρυγος (ὅπως ἔγινε κατά τήν μάχη στήν Μαντίνεια καί ἀργότερα στίς μάχες τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου) νά μήν εἶναι ἀπαραίτητος. (Αὐτό τουλάχιστο προκύπτει ἀπό τίς ὁπωσδήποτε ἐλλιπεῖς περιγραφές τῆς μάχης). Ἡ ἐπινόηση τῆς νέας αὐτῆς τακτικῆς ἀπό τόν Ἐπαμεινώνδα — ἕνα ἀπό τους μεγαλοφυέστερους στρατηγούς ὅλων τῶν ἐποχῶν— ἀποτελεῖ σ τ α θ μ ό σ τ ή ν σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή τ έ χ ν η. Ἡ «λοξή φάλαγξ» ἐξελίχθηκε ἀργότερα ἀπό τόν Φίλιππο (βλ. σ. 281 κ.ἑξ.) καί ἔπαιξε ἀκόμη κάποιο ρόλο καί στήν νεώτερη ἐποχή (ὅπως π.χ. στήν μάχη τοῦ Λόϋτεν, ὅπου ἐφαρμόσθηκε ἀπό τόν Μ. Φρει-δερίκο).

Απόσπασμα από το έργο του

WILCKEN ULRICH

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα