Κριτική στον
Πλάτωνα
Ο Crossman, o Popper και ο Fite κατηγόρησαν τον Πλάτωνα ως
“κήρυκα του
ολοκληρωτισμού” , “εμπνευστή του Φασισμού”, “ιδεολογία μιας αργόσχολης Τάξης”. Ο
Τάπλιν, ο Λέσκυ, ο Δεσποτόπουλος και άλλοι αντικρούουν τους αντιπλατωνιστές.
Όλιβερ Τάπλιν: «Το 1937, ο Richard Crossman, που επρόκειτο να γίνει
αργότερα υπουργός στην κυβέρνηση των Εργατικών και στην συνέχεια υφηγητής στην
Οξφόρδη, δημοσίευσε μία σειρά από ομιλίες του στο ραδιόφωνο του BBC με τον τίτλο
Plato Today (Ο Πλάτων σήμερα). Ο Crossman επιτίθεται στον Πλάτωνα, τον οποία
θεωρεί ως τον μεγαλύτερο εχθρό των φιλελεύθερων ιδεών και εμπνευστή του
φασισμού. Ο Arnold Toynbee εξέφρασε παρόμοια αισθήματα και το ίδιο ισχύει και
για τον Μπέρτραντ Ράσσελ, ο οποίος περιέγραψε τον Λένιν και τον Χίτλερ ως τους
σπουδαιότερους μαθητές του Πλάτωνος. Η σκληρότερη επίθεση κατά του Πλάτωνος ήρθε
αργότερα, το 1945, από τον Καρλ Πόππερ, που εγκατέλειψε την πατρίδα του, την
Αυστρία, όταν ήταν περίπου τριάντα χρονών, και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου δίδαξε στην London School of Economics. Ο πρώτος
τόμος του έργου του Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (The Open Society and
its Enemies) επιτίθεται κατά του Πλάτωνος, ενώ ο δεύτερος έχει στόχο τον Έγελο
και τον Μαρξ. Το κεντρικό επιχείρημα του Πόππερ είναι πως στην πολιτική – όπως
και στην επιστήμη – η ερώτηση ‘πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι;’ και ‘πώς
μπορούμε να εξασφαλίσουμε τους τέλειους ηγέτες;’ αποτελεί θεμελιώδες λάθος. Η
ερώτηση που πρέπει να θέτουμε είναι: ‘πώς μπορούμε να διακρίνουμε και να
θεραπεύσουμε τα λάθη μας όσο πιο γρήγορα γίνεται;’ και ‘πώς μπορούμε να
μειώσουμε στο ελάχιστο την ζημιά που κάνουν οι ηγέτες μας;’. Είναι πράγματι
περίεργο που δεν βρίσκουμε την παραμικρή μνεία στον Πόππερ στο βιβλίο The
Closing of the American Mind, ούτε κανενός είδους άμυνα απέναντι στην κάθε άλλο
παρά ελαφριά επίθεσή του. Το γεγονός ότι ο Πλάτων μπορεί, εν έτει 1987, να
προτείνεται ως υπέρμαχος της αμερικανικής δημοκρατίας αποτελεί πάντως μία
προβληματική και τρομακτική ίσως παραποίηση του Ελληνικού Πυρός. Πότε μία
δημοκρατία μετατρέπεται σε αιρετή δικτατορία;»
Όλιβερ Τάπλιν, Ελληνικόν πυρ, μτφρ. Ε.
Πατρικίου,
Αθήνα (εκδ. Καστανιώτη) 1992, σ. 229.
Αντίκρουση των αντιπλατωνιστών της εποχής μας
Αlbin Lesky: «Οφείλουμε να αναφέρουμε εδώ και την άδικη βιασύνη με την
οποία τον τελευταίο καιρό παραλλήλισαν τα πολιτειακά σχέδια του Πλάτωνα ούτε
λίγο ούτε πολύ με την ανάπτυξη αυταρχικών συστημάτων και τα καταδίκασαν στο
όνομα μιας αδικαιολόγητης διάθεσης για επικαιρότητα. Το να ισχυρισθούμε μαζί με
τον W. Fite ότι τα σχέδια του Πλάτωνα ξεφύτρωσαν από την ιδεολογία μιας
«αργόσχολης τάξης» (leisure class), που μισούσε τον λαό, αποτελεί ανεύθυνην
αδικία. Δεν υπάρχει ούτε μια γραμμή σε ολόκληρον τον Πλάτωνα, που να λέη ότι
αξίζει τον κόπο να κυνηγά κανείς τη δύναμη για το ατομικό ή το ταξικό συμφέρον,
αλλ’ απεναντίας μια τέτοια προσπάθεια για δύναμη αποδοκιμάζεται ριζικά στην
εικόνα του τυράννου. Ο Πλάτωνας, μάλιστα εφρόντισε με το παραπάνω, ώστε να μη
μείνη καμιά αμφιβολία για τον σκοπό του ιδανικού του κράτους, την καθοδήγηση
δηλ. των ανθρώπων στην ζωή που τους ταιριάζει και μαζί στην ευτυχία, χάρη στην
ένταξή τους σ’ έναν κόσμο που στηρίζεται στην ηθική και στην λογική. Άλλο τόσο
φανερό είναι ότι οι τρεις τάξεις δεν αποτελούν κάστες με αυστηρά σύνορα, αλλά
δηλώνουν την θέση στην οποία τοποθετείται ο καθένας χάρη στις ικανότητές του. Ο
F.M. Cornford παρατήρησε σωστά ότι ο Σωκράτης άρχισε με την ηθική αναμόρφωση του
ατόμου, κι επομένως μπορούμε να φαντασθούμε σαν τελικόν σκοπό μιαν κοινωνία από
τέτοιου είδους μεταμορφωμένους ανθρώπους. Ο Πλάτωνας αντίθετα παίρνει σαν
δεδομένο τις ατομικές ικανότητες και τις χρησιμοποιεί με τον καλύτερο τρόπο,
εντάσσοντάς τες σε ένα μόνιμο σύστημα. Ένα πράγμα ασφαλώς είναι σωστό, μπορούμε
όμως μόνο να το υποδηλώσουμε εδώ: το ιδανικό κράτος του Πλάτωνα, που το διαπερνά
ως τα ακρότατα σημεία η ιδέα του αγαθού και που υπάρχει για χάρη της αληθινής
ευτυχίας των πολιτών και ζητά τις πιο βαριές θυσίες από τους άρχοντες για το
καλό των άλλων, είναι σχεδιασμένο για την ανάπτυξη ανθρώπινων αξιών στο καθένα
από τα μέλη του· μολαταύτα αυτό το ίδιο δεν μπορεί στην θεωρία να πετύχη τον
υψηλό του σκοπό, χωρίς να ξεπεράση σε διάφορες θέσεις εκείνα τα σύνορα, που
χωρίζουν το υγιεινό φάρμακο από τον στραγγαλιστικό καταναγκασμό. Εδώ η ιδιοτυπία
του κράτους εμφανίζεται σαν ένα φρικτό κομμάτι πραγματικότητας της ζωής, κι ο
Πλάτωνας το έχει νιώσει καλά, όταν επιμένει να τονίζη ξανά και ξανά την παιδεία
και την πειθώ, για ν’ αποφύγη τον αλύγιστο καταναγκασμό. Μαζί μ’ αυτά που
είπαμε, συνάπτεται μια άλλη δυσκολία, που το ιδανικό πολίτευμα του Πλάτωνα τόσο
λίγο μπορεί να την ξεφύγη, όσο και οποιοδήποτε άλλο. Αυτό που χτίζεται εδώ
πρόκειται να είναι κάτι οριστικό, που θα επιμένη να είναι ανάλαχτο. Ένα τέτοιο
όμως δεν μπορεί προκαταβολικά να διαρκέση μπροστά στον δυναμισμό της ακατάπαυτης
ροής της ζωής και πρέπει ήδη εξαιτίας του αιτήματός του για διάρκεια, να μένη
ουτοπικό. Απέναντι όμως σε όλες τις επικρίσεις αυτού του είδους το συμπέρασμα
του Cornford, στο ερμηνευτικό έργο του, διατηρεί το κύρος του: η ανάλυση του
Πλάτωνα απόδειξε μια για πάντα ότι μια πολιτική που έχει στόχον την αύξηση και
την επέκταση της δύναμης, είναι ασυμβίβαστη μ’ εκείνην που αποβλέπει σε υψηλούς
σκοπούς. Ίσως η φράση που τόσο πολύ υποστηρίχθηκε, ότι η πολιτική δεν μπορεί
ποτέ να είναι παστρική δουλειά, είναι αληθινά πιο άσχετη προς την
πραγματικότητα, από όλα όσα έγραψε ο Πλάτωνας στην Πολιτεία. Φυσικά, άλλο
πρόβλημα είναι το τι θεωρεί κανείς πραγματικό.»
Α. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής
λογοτεχνίας,
μτφρ. Α.Γ. Τσοπανάκης, Θεσσαλονίκη 1964, σσ.
733-5.
Αντίκρουση των επιχειρημάτων του K. Popper, που κατηγορεί τον Πλάτωνα ως
κήρυκα του ολοκληρωτισμού
Κ. Ι. Δεσποτόπουλος: «Ο
καταλογισμός ολοκληρωτισμού στην «ορθή πολιτεία» (ιδέ κατ’ εξοχήν Popper The
open society and its enemies, I, 1945, σ. 72 κ. επ.) εξηγείται ίσως από την
απατηλή εντύπωση, που εύκολα προκαλούν κάποιες διατυπώσεις του κειμένου της
Πολιτείας σε αναγνώστες όχι εξοικειωμένους με τη γλώσσα, το ύφος και την πρόθεση
του βιβλίου. Ιδιαίτερα παραπλανητική είναι η αγνόηση, ότι θέμα κύριο του βιβλίου
είναι η ανάπτυξη του τρόπου σχηματισμού του οργάνου της πολιτικής εξουσίας, και
όχι τυχόν η ανάπτυξη του τρόπου ζωής γενικά των ανθρώπων, δηλαδή και της
ιδιωτικής ζωής, στην «ορθή πολιτεία» (κάτι, που σχολιάζεται με διάθεση
επικριτική από τον Αριστοτέλη, Πολιτικά 1264 a), κάτι εξ άλλου, που εξηγείται
όχι μόνο από την απόδοση μοναδικής σπουδαιότητας και εμπιστοσύνης στη διάπλαση
και στη δράση του οργάνου της πολιτικής εξουσίας, αλλά και στην άκρα δυσπιστία
και αντιπάθεια προς την πολυνομία, και μάλιστα προς τον λεπτομερειακό με τους
νόμους προκαθορισμό του τρόπου ζωής των πολιτών. […] Η ανάπτυξη λοιπόν αυτή, που
κάποτε δημιουργεί την απατηλή εντύπωση ολοκληρωτισμού, αφορά στη διάπλαση και
την εξασφάλιση του πολιτειακού οργανισμού, άρα εύλογα έχει την πρακτική οπτική
όχι του ατόμου όπως άλλωστε και στο πιο φιλελεύθερο κράτος του δέκατου ένατου
αιώνα η οργάνωση π.χ. του στρατού έχει την πρακτική οπτική όχι του ατόμου, αλλά
του υπερατομικού οργανισμού, του στρατού, και έτσι αναγκαία είναι ολοκληρωτική,
χωρίς όμως από το λόγο αυτό να είναι ολοκληρωτικό το φιλελεύθερο κράτος.»
Κ. Ι. Δεσποτόπουλος, Πολιτική Φιλοσοφία του
Πλάτωνος,
Αθήνα (εκδ. Παπαζήση) 1980, σ. 55.
πηγή:
http://www.24grammata.com/?p=2161
