Η πλατωνική Φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου
του Αθανάσιου Μιχαλόπουλου
Αυτό που εκλείπει πλέον από τους σημερινούς Έλληνες είναι ο
ηρωικός τρόπος ζωής. Ο τρόπος ζωής εκείνος που χαρακτήριζε
διαχρονικά τους Έλληνες χιλιάδες χρόνια. Ποιος είναι ο αληθινός
ηρωικός τρόπος ζωής; Η συμφιλίωση του καθένα μας ξεχωριστά με
τον θάνατο.
Ο τρόπος που αντιμετωπίζει και διαχειρίζεται κανείς τον
επικείμενο θάνατό του αποτυπώνει μέσα στον ίδιο το βίο του, στην
πρακτική καθημερινότητά του, το πώς προσλαμβάνει τον κόσμο, τους
άλλους και τον εαυτό του τον ίδιο.
Για να ζήσει, λοιπόν, κανείς μια αυθεντική ζωή, αυτό που
χρειάζεται είναι η αποφασιστική αντιμετώπιση του δικού του
θανάτου. Αυτό είναι που δίνει ζωή στη νιότη. Πραγματικά, όπως
μας γράφει ο Πλάτωνας, για να φιλοσοφήσει αληθινά κανείς πρέπει,
να "μελετά" διαρκώς το φαινόμενο του θανάτου.
Τι εννοεί όμως ο Πλάτωνας όταν γράφει ότι η φιλοσοφία είναι
"μελέτη θανάτου"; Αναφέρεται μόνο στο να ψάχνει διαρκώς κανείς
την αλήθεια διαβάζοντας, μελετώντας και συζητώντας; Ή να
μεταφέρει αυτού του είδους την ενασχόληση ή μελέτη του θανάτου
και στην πρακτική ζωή; Βεβαίως και τα δύο.
Πώς αποτυπώνεται στην πράξη η μελέτη αυτή του θανάτου; Ο
Πλάτωνας μας γράφει πώς ακριβώς εννοεί αυτή τη μεταφορά.
Γράφει ο Πλάτων στο διάλογο "Φαίδων" :
[Οι ορθώς φιλοσοφούντες απέχονται των κατά το σώμα επιθυμιών
απασών και καρτερούσι.]
[Απόδοση στη νεοελληνική: Αυτοί που φιλοσοφούν ορθά είναι αυτοί
που νηστεύουν, εγκρατεύονται από τις κάθε είδους επιθυμίες του
σώματος και υπομένουν.]
Όπως επίσης σε ένα άλλο σημείο γράφει ο Πλάτων:
[Οι ορθώς φιλοσοφούντες αποθνήσκειν μελετώσι.]
[Απόδοση στη νεοελληνική: όσοι φιλοσοφούν σωστά είναι αυτοί που
μελετούν αποκλειστικά πώς θα πεθάνουν], δηλαδή ότι όλη τους η
ζωή καθίσταται ένας μελετημένος βίος με βάση την οπτική του
θανάτου.
Ο θάνατος, λοιπόν, είναι καταλυτικά καθοριστικός παράγοντας της
καθολικής στάσης ζωής του φιλόσοφου. Μέσα από τον λιτό τρόπο
ζωής ο φιλόσοφος "πενθούσε", βίωνε έναν μελετημένο, φιλοσοφημένο
βίο στην προοπτική του θανάτου.
Σχεδόν οι περισσότεροι, όχι όλοι, οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι
και στοχαστές αποπνέουν μέσα από τα έργα τους την "πίστη" τους
σε έναν "μεταφυσικό" κόσμο, (όχι αυτόν πάντως). Η νηστεία και η
αποχή τους από τις υλικές απολαύσεις και την τρυφηλή ζωή ήταν
προσφιλής τους συνήθεια, ο ελληνικός τρόπος του βίου από τότε.
Να θυμίσω τους Πυθαγόρειους, τους Κυνικούς, αργότερα τους
Νεοπλατωνικούς κ.λπ. Οι αρχαίοι κάθε φορά που επρόκειτο να
συμβεί ένα σημαντικό γεγονός για την πόλη, προσέφεραν
θυσία στους θεούς τους. Επίσης, θεωρούσαν ότι, για να υπερβεί ο
πολίτης την ατομικότητά του και να κοινωνήσει με τους άλλους, θα
έπρεπε να ξεπεράσει το φόβο του θανάτου, επειδή ο θάνατος ήταν
για αυτούς η θύρα για έναν άλλο "κόσμο". Σήμερα συμβαίνει
ακριβώς το αντίθετο.
Θα αναφέρω αυτό που είπε και έγραψε ο Ιωάννης Συκουτρής:
"αποφασιστικός ηρωικός τρόπος ζωής, αληθινός πολιτισμός, είναι η
συναναστροφή μας με τους νεκρούς". Δηλαδή η συναναστροφή μας με
το θάνατο εκδηλώνεται μέσα από τη συναναστροφή μας με το ύφος,
το ήθος και το πνεύμα των προγόνων.
Η συναναστροφή μας μαζί τους μας αρπάζει νοερά από το παρόν και
μας ταξιδεύει στο παρελθόν. Στην ουσία όμως αυτό το ταξίδι πίσω
στο παρελθόν, κοντά στα προσφιλή μας πρόσωπα και στους ηρωικούς
προγόνους μας, εγκαινιάζει μια άλλη οπτική για το πώς πρέπει να
αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο.
Τότε είναι που τον υπερβαίνουμε (τον χρόνο), μπορούμε τελικά να
συνομιλήσουμε και εκτός χρόνου. Είναι ένα παιχνίδι μεταφυσικό
που θέτει το βλέμμα μας προς το μέλλον.
Ναι, αν η ενασχόληση με τη φιλοσοφία είναι στοχασμός πάνω στο
φαινόμενο "θάνατος", τότε αυτή η ενασχόληση ενεργοποιεί όλους
τους κλάδους της φιλοσοφίας χωρίς να το συνειδητοποιούμε.
Γίνεται τρία σε ένα. Δε χρειάζεται να ασχοληθεί κανείς διακριτά
με τους τρεις κλάδους της φιλοσοφίας με την κοπιαστική βάσανο
των όρων και των εννοιών.
Τότε η φιλοσοφία κομίζει μια άλλη γνωσιοθεωρία (α), μια άλλη
οντολογία ή μεταφυσική (β), και μια άλλη ηθική ή αξιολογία (γ).
Πώς επιτυγχάνεται αυτό; Με μία μόνο έγνοια, τη μελέτη θανάτου.
