Η ΟΠΛΙΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ ΣΕ ΣΥΡΡΑΞΗ
(Οπλιτικές
τακτικές)
Περικλής
Δεληγιάννης
Aναπαράσταση φάσης ωθισμού οπλιτικής σύρραξης από τον Ισπανικό
Ιστορικό ΣύλλογοAthena Promachos (copyright: Ana Belen
Rubio).
Η επίθεση της οπλιτικής παράταξης διενεργείτο με τους πολεμιστές
των τριών ή των τεσσάρων πρώτων στοίχων να κρατούν τα δόρατα
τους σε οριζόντια θέση, προτεταμένα προς τον εχθρό. Τρεις ή
τέσσερις αιχμές δοράτων εμπόδιζαν τον εχθρό να φτάσει στον πρώτο
στοίχο της φάλαγγας. Οι πολεμιστές των γραμμών που ακολουθούσαν,
είχαν τα δόρατα τους σε κεκλιμένη θέση προκειμένου να μην
τραυματίσουν με τις αιχμές τους οπλίτες των εμπρόσθιων στοίχων
και για να έχουν τους σαυρωτήρες
με κατεύθυνση προς τα κάτω, έτσι ώστε να σκοτώνουν τους
τραυματισμένους εχθρούς όταν περνούσαν από πάνω τους. Ο κύριος
σκοπός της κλίσης των δοράτων ήταν να ανακόπτουν τα βλήματα που
δέχονταν από τους ψιλούς του εχθρού (ακόντια, βέλη, πέτρες,
κ.α.).
Η μάχη ξεκινούσε με τις δύο αντίπαλες φάλαγγες να κινούνται η
μια εναντίον της άλλης. Η είσοδος στο πεδίο της σύρραξης
συνοδευόταν είτε από πολεμικά άσματα, τους παιάνες –όπως
συνήθιζαν οι στρατοί των Σπαρτιατών και των άλλων Δωριέων – είτε
από πολεμικές ιαχές. Όταν οι οπλιτικοί στρατοί πλησίαζαν μεταξύ
τους σε απόσταση περίπου μισού έως ενός σταδίου (89-177 μέτρα),
οι πολεμιστές άρχιζαν να τρέχουν με σκοπό να επιπέσουν ορμητικά
επί του εχθρού. Αυτό έπραξαν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς
εναντίον των Περσών στον Μαραθώνα. Εξαίρεση σε αυτόν τον γενικό
κανόνα αποτελούσαν οι Σπαρτιάτες οι οποίοι βάδιζαν μέχρι την εκ
του συστάδην σύρραξη, με οργανωμένο σχηματισμό και συγχρονισμένο
βηματισμό, τον ρυθμό του οποίου έδιναν οι ήχοι αυλών. Στόχευαν
στην τρομοκράτηση του εχθρού με την ψυχραιμία και την «απάθεια»
τους. Μερικοί ερευνητές έχουν υποθέσει ότι και άλλοι στρατοί
δωρικών πόλεων ακολουθούσαν αυτήν την τακτική εισόδου στη μάχη.
Το πρώτο στάδιο της σύρραξης των οπλιτών ήταν ο «δορατισμός», η
ανταλλαγή πληγμάτων με τα δόρατα ανάμεσα στους πρώτους στοίχους
των αντιμαχόμενων φαλαγγών. Τα ξύλινα στελέχη αρκετών δοράτων
έσπαζαν κατά τη σφοδρή συμπλοκή. Οι αντίπαλοι πλησίαζαν τόσο
πολύ ο ένας τον άλλον ώστε οι ασπίδες τους ακουμπούσαν. Το δόρυ
ήταν πλέον δύσχρηστο σε τόσο περιορισμένο χώρο για αυτόν τον
λόγο ο οπλίτης συχνά το εγκατέλειπε και ξιφουλκούσε. Επρόκειτο
για την φάση της συμπλοκής που ονομαζόταν «ωθισμός». Κύριο
στοιχείο της ήταν η διαρκής καταπόνηση της εχθρικής φάλαγγας με
την επιφάνεια των ασπίδων των προμάχων (των οπλιτών των
εμπρόσθιων στοίχων), με τα ξίφη τους καθώς και με τις λόγχες των
οπλιτών των πίσω γραμμών οι οποίοι έπλητταν τους αντιπάλους χάρη
στα μακριά ξύλινα στελέχη των δοράτων τους. Οι πολεμιστές των
πίσω στοίχων ωθούσαν τους μπροστινούς τους προκειμένου να
ενδυναμώσουν την προσπάθεια. Η σωματική δύναμη είχε μεγάλη
σημασία κατά την διάρκεια αυτού του αγώνα.
Επιδίωξη του ωθισμού ήταν η «παράρρηξις», δηλαδή η επίτευξη
ρήγματος στον εχθρικό σχηματισμό. Το ρήγμα οδηγούσε στη διάλυση
της εχθρικής φάλαγγας και στην άτακτη οπισθοχώρηση των
πολεμιστών της. Στο προηγούμενο σχετικό άρθρο (βλ. στην αρχή)
αναφερθήκαμε στον έτερο τρόπο διάλυσης μιας οπλιτικής παράταξης,
την πλαγιοκόπηση και την περικύκλωση της. Ειδικά ο πανίσχυρος
σπαρτιατικός σχηματισμός οπλιτών ήταν ικανός να επιτύχει
ταυτόχρονα ρήγμα και υπερκέραση της αντίπαλης παράταξης. Έως την
εποχή των «Μηδικών», οι Σπαρτιάτες επιτύγχαναν συχνά τη νίκη
χωρίς καν να χρειαστεί να πολεμήσουν αγχέμαχα με τον εχθρό. Η
θρυλική μαχητικότητα τους ενίοτε οδηγούσε τον αντίπαλο στο να
διαλύσει την παράταξη του πριν αυτοί προλάβουν να πλησιάσουν.
Εντούτοις, όταν οι αντίπαλοι οπλίτες είχαν την τόλμη να
συμπλακούν με τους Σπαρτιάτες, δεν επιτύγχαναν τίποτα
περισσότερο από μια ηθική νίκη θάρρους. Σύντομα οι οπλίτες της
Σπάρτης επικρατούσαν και τους νικούσαν χάρη στο υψηλό επίπεδο
εκπαίδευσης και αντοχής τους. Είναι χαρακτηριστικό πως επί τρεις
αιώνες –από τη μάχη των Υσιών (669/8 π.Χ.) έως τη μάχη των
Λεύκτρων (371)– οι Σπαρτιάτες δεν βίωσαν την ήττα σε καθαυτό
μάχη οπλιτών. Η σπαρτιατική φάλαγγα έφερε τον οπλιτικό πόλεμο
στον κολοφώνα του.
Οι νότιοι Έλληνες δεν κατεδίωκαν τον ηττημένο εχθρό προκειμένου
να μη διασπάσουν τις τάξεις της φάλαγγας τους. Γενικά οι νότιοι
Έλληνες θεωρούσαν ότι η μάχη τελείωνε όταν η μια από τις δύο
αντιμαχόμενες φάλαγγες κατελάμβανε το πεδίο της. Αντίθετα, οι
βόρειοι Έλληνες, ειδικότερα οι Μακεδόνες, φρονούσαν ότι νίκησαν
πραγματικά μόνο αν κατεδίωκαν και εξόντωναν ή αιχμαλώτιζαν
σημαντικό μέρος του εχθρικού στρατεύματος, μια αποστολή που
εξεπλήρωναν το ιππικό και οι υπασπιστές. Αυτός ήταν ο λόγος που
οι μακεδονικές νίκες κατέληγαν συνήθως στη γενική σφαγή των
αντιπάλων.
Η νοτιοελληνική πρακτική έναντι του ηττημένου εχθρού ενείχε το
χαρακτηριστικό της μεγαλοψυχίας αλλά η βορειοελληνική ήταν
ορθότερη, διότι επιτύγχανε την αποτροπή της ανάκαμψης του εχθρού
για σημαντικό χρονικό διάστημα. Στην πραγματικότητα ο άτυπος
«κανόνας» της μεγαλοψυχίας έναντι του νικημένου τηρείτο μόνο
μεταξύ Ελλήνων επειδή αυτοί φρονούσαν ότι δεν έπρεπε να χύνεται
άδικα ελληνικό αίμα. Αν ο αντίπαλος ήταν βάρβαρος, μάλλον δεν
μπορούσε να ελπίζει στο έλεος του νικητή. Οι νότιοι Έλληνες
κατακρεούργησαν τους Ασιάτες πολεμιστές κατά τους Περσικούς
πολέμους. Περίπου ενάμιση αιώνα αργότερα, οι Μακεδόνες του
Αλεξάνδρου σφαγίασαν με τον ίδιο μαζικό τρόπο τους πολεμιστές
του Δαρείου, του Πώρου, των Μαλλών, κ.α. Οι ίδιες συνήθειες
επικρατούσαν στην μεταχείριση των αιχμαλώτων, τουλάχιστον μέχρι
τα «Μηδικά». Αν επρόκειτο για Έλληνες, κατά κανόνα
ανταλλάσσονταν μεταξύ των δύο εμπολέμων ή απελευθερώνονταν με το
τέλος των εχθροπραξιών. Αν οι αιχμάλωτοι δεν ήταν Έλληνες,
κατέληγαν στα σκλαβοπάζαρα.
Η επίσημη παραδοχή της ήττας ήταν το αίτημα των νικημένων για
σπονδές από τον νικητή, προκειμένου να τους επιτραπεί η συλλογή
των νεκρών τους από το πεδίο. Αλλά πριν από αυτό, οι νικητές
διενεργούσαν τη «σκύλευση», δηλαδή την συλλογή των όπλων των
νεκρών αντιπάλων ως λάφυρα. Ένα μέρος τους χρησιμοποιείτο
προκειμένου να κατασκευαστεί τρόπαιο στο σημείο της νίκης. Το
τρόπαιο δεν αποτελούσε μόνιμο μνημείο, κάτι που οφειλόταν στην
προαναφερόμενη πολιτική σεβασμού μεταξύ Ελλήνων. Το τρόπαιο
μπορούσε να είναι μόνιμο σε περιπτώσεις που ο ηττημένος ήταν μη-Ελληνας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
(1) Ηρόδοτος:
ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
(2) Ξενοφών:
ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1996
(3)
Πλούταρχος : ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
(4) Διόδωρος
Σικελιώτης : ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1998
(5) Hammond N.: A HISTORY OF GREECE TO 322 B.C. Oxford
1959
