Η
οικολογική συνείδηση στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία
ΠΗΓΗ:
http://www.nea-acropoli.gr/index.php?option=com_content&view=article&catid=62:2008-03-23-17-33-23&id=202:2008-03-24-10-26-40&Itemid=101
Η
οικολογία, ως όρος, ως αντικείμενο μελέτης αλλά και ως
κοινωνική και πολιτιστική ανάγκη, πήρε μία σημαντική θέση κι έκταση,
μόνο στον αιώνα μας. Κι αυτό δεν είναι συμπτωματικό. Η βιομηχανική
επανάσταση, η καταναλωτική κοινωνία κι ο υπερπληθυσμός ήταν οι αιτίες
που ανάγκασαν την κοινωνία να συνειδητοποιήσει τις αρχές, τις αξίες και
την σπουδαιότητα της οικολογίας.
Η εκτεταμένη μόλυνση του περιβάλλοντος, η μαζική καταστροφή της χλωρίδας
και της πανίδας, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η "τρύπα" του όζοντος, το
ενεργειακό πρόβλημα ήταν κάποιες από τις αιχμές του οικολογικού
προβλήματος που ανάγκασε τις κυβερνήσεις, τους κοινωνικούς φορείς κι
ακόμα και τους απλούς ανθρώπους να προβληματιστούν σοβαρά αρχίζοντας να
μελετούν σε βάθος τους φυσικούς και βιολογικούς νόμους και να παίρνουν
κάποια μέτρα για την επαναφορά της φυσικής ισορροπίας.
Όπως, όμως, συμβαίνει, και πρέπει να συμβαίνει, σε αυτές τις
περιπτώσεις, ο προβληματισμός κινήθηκε και γύρω από την αιτία της
δημιουργίας αυτού του προβλήματος μέσα στην ίδια την ανθρώπινη νοοτροπία
και συμπεριφορά, στα πλαίσια των σύγχρονων πολιτισμικών αξιών και
συμπεριφορών. Γεννήθηκαν ερωτήματα όπως π.χ. "Γιατί ο άνθρωπος αγνοεί
ότι δυναμιτίζει τις βάσεις της ύπαρξής του;". "Η εργαλειακή και
εγωιστική συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στο φυσικό περιβάλλον είναι
γέννημα του σύγχρονου πολιτισμού ή υπήρχε ανέκαθεν σε λανθάνουσα
κατάσταση;". "Ποιος ήταν, και είναι, ο ρόλος της φιλοσοφίας, της
επιστήμης, της τέχνης και της θρησκείας στην γέννηση κι εξέλιξη αυτού
του φαινομένου;".
Μία από τις θεωρίες που κυριαρχεί στον κύκλο των ευαισθητοποιημένων,
πάνω σε αυτό το θέμα, ανθρώπων είναι ότι όλοι οι αρχαίοι Έλληνες
φιλόσοφοι, εξαιρώντας ίσως κάποιους από τους προσωκρατικούς,
έσπειραν και πότισαν το "σπέρμα" του ανθρώπου - εκμεταλλευτή της φύσης.
Μέσα σε αυτήν την θεωρία, η χριστιανική και μουσουλμανική θρησκεία συνηγορούν και επιβραβεύουν αυτήν την
ανθρωποκεντρική τάση της αρχαίας φιλοσοφίας. Επιστέγασμα σε αυτήν την θεωρία είναι η
αντίληψη ότι οι προ-φιλοσοφικές, αρχαϊκές και πρωτόγονες μορφές
κουλτούρας και νοοτροπίας όπως π.χ. στους Σαμάνους, στους Ινδιάνους,
στους Μαύρους της Αφρικής, στους προέλληνες κ.α. είναι οι μόνες που
σέβονται την φύση ως μητέρα - τροφό του ανθρώπου και της συμπεριφέρονται
ως μία ζωντανή, αξιοσέβαστη θεότητα.
Αυτή η θεωρία που έχει συναντήσει πολλούς υποστηρικτές έχει πολλά
αληθινά στοιχεία αλλά και πολλές υπεραπλουστευμένες γενικεύσεις που μας
απομακρύνουν από την αλήθεια.
Σε αυτήν την εργασία θα εξετάσουμε την σχέση της αρχαίας ελληνικής
φιλοσοφίας με την φιλοσοφία των αρχών της οικολογίας και θα δείξουμε
ότι, αυτή , δεν είναι μία ανθρωποκεντρική φιλοσοφία αντίθετη με την
οικολογική φιλοσοφία αλλά, αντιθέτως, συμπεριλαμβάνει, τις οικολογικές
αρχές, μέσα σε μία γενικότερη μυστηριακή κοσμοθεωρία.
Μύθος και Λόγος
Η εσωτερική φιλοσοφία, αυτή η φιλοσοφία που μας βοηθάει να επιλύσουμε τα
αινίγματα της ζωής και να συνθέσουμε τις αντιφάσεις, γίνεται ο οδηγός
μας στην μελέτη ενός ακανθώδους ζητήματος που έχει άμεση σχέση με την
οικοφιλοσοφία. Η εσωτερική φιλοσοφία μας διδάσκει ότι ο άνθρωπος είναι
ένα σύνθετο ον που περνάει στάδια εξέλιξης μέσα από κύκλους εκατομμυρίων
ετών και υπόκειται σε αμετάβλητους κοσμικούς νόμους. Ένας από αυτούς
τους νόμους είναι ο νόμος του Ρυθμού ή αλλιώς του "Εκκρεμούς". Λόγω
αυτού του νόμου, η ανθρωπότητα ταλαντεύεται ανάμεσα σε ψυχικούς και
ιδεολογικούς πόλους. Ένα ζευγάρι αυτού του είδους των πόλων είναι το
ζευγάρι Μύθος - Λόγος.
Ο Μύθος ανήκει σε εκείνη την φάση της συνείδησης του ανθρώπου που, πολύ
εύστοχα, ο Κ. Καστανέντα την ονομάζει "Σιωπηλή Γνώση". Σε
αυτόν τον πόλο η ανθρωπότητα αισθάνεται ένα με την φύση και "νιώθει",
ασυνείδητα, τα αόρατα "σύμβολα" που κρύβει μέσα της. Η ανθρωπότητα
λατρεύει τους Ήρωες, συντονίζεται με τους κύκλους και τους ρυθμούς του
περιβάλλοντος, νιώθει την μία Ζωή που εμψυχώνει το παν, επαναλαμβάνει
τις τελετουργίες της φύσης και πεθαίνει και γεννιέται χωρίς
προκαταλήψεις κι άσκοπους πόνους.
Ο άλλος πόλος, ο Λόγος, που ο Κ. Καστανέντα ονομάζει ως
"Λογική" υποδηλώνει τον κόσμο του θετικισμού, της επιστήμης, της ανάλυσης, του
εμπορίου, της γραμματικής και της αριθμητικής. Είναι ο κόσμος της νόησης
ή, καλύτερα, της νοημοσύνης.
Κατά καιρούς, η ανθρωπότητα περνάει από τον έναν πόλο στον άλλον χωρίς
ποτέ να αισθάνεται ολοκληρωμένη διότι η ολοκλήρωση βρίσκεται στον "γάμο"
αυτού του ζευγαριού. Υπάρχουν δύο γέφυρες που συνδέουν την μία θέση με
την άλλη. Η μία γέφυρα που μας οδηγεί από την "Λογική" προς την "Σιωπηλή
Γνώση" ονομάζεται "καθαρή κατανόηση". Η άλλη γέφυρα που μας
οδηγεί από την "Σιωπηλή Γνώση" προς την "Λογική" ονομάζεται
"έννοια".
Αυτοί οι όροι που χρησιμοποιεί ο Κ. Καστανέντα, δανεισμένοι από την
θρησκεία του αρχαίου Μεξικού, είναι οι "γέφυρες" που χρησιμοποιεί και η
αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Η Γέφυρα ανάμεσα στον Μύθο και στον Λόγο.
Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι αυτός ο τομέας της ανθρώπινης
δημιουργικής ερμηνείας που στηρίζει τις δύο γέφυρες ανάμεσα στον Μύθο
και στον Λόγο. Εκπροσωπεί την γεφυρωματική λειτουργία ανάμεσα στην
αρχαϊκή μυθική σκέψη και στην λογική, θετικιστική σκέψη που αρχίζει,
μόλις τότε, να ανατέλλει. Αυτή η ιδιότητα της ελληνικής εσωτερικής
φιλοσοφίας είναι και η υπεύθυνη για τις, κατά καιρούς, παρεξηγήσεις και
μονόπλευρες ερμηνείες που της έχουν αποδοθεί.
Η προγενέστερη ορφική θεολογία και μυθολογία ανήκει περισσότερο στον
χώρο του μυστηρίου και του μύθου. Ο Ορφέας, ο "Θεολόγος", όπως
τον ονομάζουν, συχνότερα οι αρχαίοι φιλόσοφοι, είναι ο αδιαμφισβήτητος
αγγελιοφόρος των θεών. Ελάχιστοι τολμούν να τον αμφισβητήσουν, κι αυτοί
απλώς δηλώνουν ότι δεν τον καταλαβαίνουν αν και είναι σίγουροι ότι η
ορφική θεολογία κρύβει πολλά περισσότερα από αυτά που μπορούν να γίνουν
άμεσα κατανοητά. Οι ορφικοί ύμνοι είναι γεμάτοι από σημεία, σύμβολα και
μυστήριο, είναι γεμάτοι από την "Σιωπηλή Γνώση". "Σιωπηλή" είναι διότι
δεν εξηγεί, δεν αποδεικνύει, δεν "μιλάει" θετικιστικά και λογικά.
"Γνώση" είναι διότι, αν και δεν εξηγεί, συμπεριλαμβάνει την απόκρυφη
μυστηριακή διδασκαλία για το πνεύμα την ύλη, τον θεό και τα
δημιουργήματά του, διδασκαλία την οποία παρέδωσαν, κατά τον μύθο, οι
θεοί στους ανθρώπους.
Η προσωκρατική φιλοσοφία, κατ' αρχήν, είναι αυτή που αρχίζει να εισάγει
την "έννοια" ως μία γέφυρα που οδηγεί από την "Σιωπηλή Γνώση" προς την
"Λογική", από τον Μύθο προς τον Λόγο. Οι προσωκρατικοί, ήδη μυημένοι στα
Μυστήρια της εποχής τους, παραλαμβάνουν την μυστική δοξασία και
προσπαθούν να γίνουν οι λογικοί ερμηνευτές της. Αυτή η λογική ερμηνεία
απέχει, ωστόσο, πάρα πολύ από αυτήν που σήμερα εννοούμε ως λογική -
αποδεικτική διαδικασία. Χωρίς να "ξεριζώνονται" από το μυστηριακό τους
έδαφος, οι προσωκρατικοί, απλώνουν τα φύλλα τους και τα κλαδιά τους στον
χώρο της λογικής, δίνοντας, ως καρπούς, τις έννοιες. Αυτές οι έννοιες
μολονότι ανήκουν στον χώρο της λογικής έχουν ωριμάσει με τους χυμούς και
τα στοιχεία από το "μυστηριακό έδαφος".
Αρκεί ακόμη και μία επιπόλαια και γρήγορη ανάγνωση των κειμένων και των
βιογραφικών στοιχείων που αφορούν τους προσωκρατικούς για να
διαπιστώσουμε, αν δεν έχουμε παρωπίδες, ότι οι προσωκρατικοί σέβονται το
"μυστήριο" κι ότι οι λεγόμενες "ερμηνείες" τους και οι κοσμογονικές τους
"αρχές" και τα "στοιχεία" δεν είναι παρά μυστηριακά δόγματα
περιτυλιγμένα από ένα "μανδύα" λογικών εννοιών κι επεξηγήσεων.
Μέσα σε αυτήν την διαδικασία ζεύξης των δύο αυτών τρόπων σύλληψης του
Όλου, οι προσωκρατικοί εισάγουν στον κόσμο των εννοιών και την
οικολογική οπτική, τις αρχές που, σήμερα, θα τις ονομάζαμε αρχές της
οικολογικής φιλοσοφίας.
Προσωκρατικοί και Οικολογία
Κατ' αρχήν μία κοινή συνισταμένη εργασία των προσωκρατικών είναι η
παρατήρηση του περιβάλλοντος, οι ρυθμοί, οι μεταλλαγές των φυσικών
στοιχείων, καθώς και οι κυκλικές, φυσικές διαδικασίες. Αυτά είναι τα
δώρα των προσωκρατικών που τα χρησιμοποιεί και η σημερινή επιστήμη της
οικολογίας, όντας εργαλεία της επιστήμης της.
Ο
Θαλής, αυτός ο πρωτοπόρος της φιλοσοφίας ενώ φαίνεται να είναι
ένας μεγάλος γεωμέτρης, μαθηματικός κι αστρονόμος, ωστόσο φαίνεται να
είναι κι αυτό που σήμερα θα λέγαμε πανθεϊστής ή ακόμα κι ανιμιστής ή
υλοζωιστής. Μία φράση που αποδίδεται συχνά στον Θαλή είναι: "ο κόσμος
είναι γεμάτος θεούς". Ο Θαλής, έτσι συμβιβάζει και συνενώνει τις
νοητικές επιστήμες με την εσωτερική θρησκευτική αντίληψη ότι ο κόσμος
δεν είναι άψυχος αλλά ότι τρέφεται, εμψυχώνεται και καθοδηγείται από
θεούς, όπου θεοί είναι αυτά που ονομάζονται στον εσωτερισμό Στοιχειακά,
Άγγελοι, Πλανητικά Πνεύματα κ.α.
Στον Αναξίμανδρο αποδίδονται τα παρακάτω λόγια:
"και η μήτρα από την οποία γεννήθηκαν τα πράγματα είναι η ίδια με
αυτή στην οποία αποσυντίθενται όπως είναι αναγκαίο να γίνει, γιατί
τιμωρούνται κι επανορθώνουν αμοιβαία για την αδικία, σύμφωνα με την τάξη
του χρόνου". (Σιμπλίκιος, εις Φυσικά 24,13).
Αυτή η φράση του Αναξίμανδρου μας δείχνει ότι τα αντίθετα μέσω της
διαδοχικής υπεροχής του ενός πάνω στο άλλο αποτελούν τους κινητήριους
πόλους της εξέλιξης και της αλλαγής. Η "τάξη του χρόνου" υποδηλώνει έναν
νόμο που έχει καθολική ισχύ και που ελέγχει τις προθεσμίες και την
"πληρωμή των χρεών" που έχουν προκληθεί από "αδικίες".
Αυτή η αρχή, ενώ δεν παύει να έχει καθολική ισχύ, μπορεί μα αποδειχτεί
ότι ισχύει και στις ισορροπίες των οικοσυστημάτων. Στα οικοσυστήματα δεν
υπάρχουν μονόπλευρες και μονοπολικές διεργασίες. Όλα βρίσκονται σε μία
κατάσταση δυναμικής ισορροπίας. Η καταστροφή, η αποδόμηση και η
δημιουργία, η αναδόμηση είναι συνεχείς και εναλλασσόμενες διαδικασίες. Η
γέννηση των νέων οργανισμών ισχύει μόνο αν υπάρχει ο θάνατος των
γερασμένων μορφών, διότι το υλικό της σύνθεσης των νέων όντων προέρχεται
από το ίδιο υλικό στο οποίο αποσυντίθενται τα όντα, ή όπως έλεγε ο
Αναξίμανδρος "η μήτρα από την οποία γεννήθηκαν τα πράγματα είναι η ίδια
με αυτή στην οποία αποσυντίθενται".
Αυτή την κατάσταση δυναμικής ισορροπίας που, την μεγάλη της σημασία, την
αντιλήφθηκε η επιστήμη της Οικολογίας στα τέλη του αιώνα μας υπόκειται,
για τον Αναξίμανδρο σε μία "τάξη του χρόνου", δηλαδή υπόκειται σε
χρονικές περιόδους. Αυτή η παρατήρηση του Αναξίμανδρου απαντά και στους
σημερινούς, παρατηρούμενους βιόκυκλους και βιορυθμούς των
οικοσυστημάτων. Όπως έχει π.χ. παρατηρηθεί ότι σε κάθε ανοιχτό βιολογικό
σύστημα υπάρχουν περίοδοι στην αύξηση και στην μείωση των πληθυσμών των
ειδών που, αυτό περιέχει.
Η άγνοια της δύναμης αυτής της εξισορροπιστικής αρχής οδήγησε τον δυτικό
πολιτισμό στο να επενδύσει ενέργεια και χρόνο σε επιλογές μονόδρομους,
όπως π.χ. η επιλογή του ορυκτού πλούτου ως η βασική ενέργεια του
πολιτισμού αγνοώντας ή παραβλέποντας το γεγονός ότι ο κύκλος ζωής αυτού
του ορυκτού πλούτου μετριέται σε εκατομμύρια χρόνια.
Πολύ πιθανόν και η ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής που εξαφάνισε πολλές
αρρώστιες κι επιτέθηκε στους μικροοργανισμούς με τα αντιβιοτικά της, να
οδήγησε σε μία νέα διαταραχή της ισορροπίας και ίσως γι' αυτό να
γεννιούνται νέες ασθένειες και να επανακάμπτουν οι, σχεδόν,
εξαφανισμένες ασθένειες. Όπως αποδείχτηκε, η επιλογή της, οδήγησε σε μία
νίκη απέναντι στους μικροοργανισμούς, πρόσκαιρη όμως, διότι η "τάξη του
χρόνου" επανορθώνει τις αδικίες οδηγώντας τους μικροοργανισμούς σε
αντεπίθεση δημιουργώντας νέες μορφές τους που αναπροσαρμόζονται συνεχώς
στα νέα και πιο ισχυρά αντιβιοτικά.
Αυτή η επιτακτική ανάγκη για δυναμική ισορροπία που εξάγεται ως
συμπέρασμα από την φράση του Αναξίμανδρου, συναντάται και στην μυθολογία
των αρχαίων Ελλήνων, όπου όταν ο Ασκληπιός, από οίκτο, άρχισε να
ανασταίνει νεκρούς, ο Δίας παρεμβαίνει και τον διατάζει να
σταματήσει επειδή ο Άδης κινδύνευσε να μείνει χωρίς εργασία. Αυτό
το παράδειγμα δείχνει, επίσης, πως συνυφαίνεται αρμονικά η μυθολογία με
την φιλοσοφική ερμηνεία.
Ο
Ξενοφάνης είναι ένας από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ο
οποίος με την φιλοσοφία του και τις παρατηρήσεις του πάνω στη φύση
κτυπάει τον ανθρωποκεντρισμό. Στον Ξενοφάνη αποδίδονται τα δύο παρακάτω
αποσπάσματα που μας τα σώζει ο Κλήμης της Αλεξανδρείας:
"Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσομύτηδες και μαύροι,
οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και
κοκκινοτρίχηδες". (Κλήμης, Στρωματείς, VII, 22).
"Αλλά αν τα βόδια και τα άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή μπορούσαν
να σχεδιάσουν με τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι
άνθρωποι, τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα, τα βόδια σαν
βόδια και θα έκαναν το σώμα τους σαν το δικό τους". (Κλήμης, Στρωματείς
V, 109,3).
Ο Ξενοφάνης τολμάει να ταρακουνήσει με σαρκασμό και ειρωνεία, την τάση
των ανθρώπων να κρίνουν τα πάντα μόνο με βάση την δική τους αντίληψη και
να αδυνατούν να κατανοήσουν το "Όλο" ή, τουλάχιστον, να σεβαστούν την
φυσιολογική διαφορετικότητα. Αυτός ο ανθρωποκεντρισμός είναι, ίσως, η
πιο ισχυρή αιτία που οδήγησε σε αντιπαλότητα όχι μόνο τους διάφορους
πολιτισμούς, τις φυλές και τις θρησκείες μεταξύ τους αλλά που οδήγησε
και σε ρήξη τις σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον. Η
υιοθέτηση της άποψης του Ξενοφάνη, θα βοηθούσε τον άνθρωπο να σεβαστεί
τους, διαφορετικούς από αυτόν, οργανισμούς, και θα τον οδηγούσε στην
εύρεση του κοινού καλού όλου του περιβάλλοντος. Δυστυχώς η αναζήτηση
ενός βραχυπρόθεσμου κέρδους για τον ίδιο τον άνθρωπο προκάλεσε την
ανισορροπία του οικοσυστήματος και την αντίδρασή του απέναντι στις
αντί-οικολογικές επιλογές του ανθρώπου.
Ο Ηράκλειτος δείχνει να συμφωνεί με τον Ξενοφάνη όταν λέει ότι:
"Το θαλασσινό νερό είναι το πιο καθαρό και το πιο μολυσμένο. Για τα
ψάρια είναι πόσιμο κι ευεργετικό, αλλά για τους ανθρώπους μη-πόσιμο και
βλαβερό". (Ιππόλυτος, Ελ., IX, 10,5).
Το ίδιο συμπέρασμα βγαίνει και από μία άλλη ρήση του:
"Ο Θεός είναι μέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, χόρταση και
πείνα, αλλάζει όπως η φωτιά, όταν ανακατεύεται με διάφορα μυρωδικά,
ονομάζεται ανάλογα με την μυρωδιά του καθενός από αυτά". (Ιππόλυτος,
Ελ., IX, 10,8).
Η άποψη του Ηράκλειτου για την σχετικότητα των αξιών, του καλού και του
κακού βρίσκει απήχηση και στον τομέα του περιβάλλοντος και της
βιολογίας. Η δυστυχία, η αρρώστια, ο θάνατος, οι σεισμοί, οι καταστροφές
καθώς και όλοι οι υπόλοιποι "εχθροί" της ευημερίας των ανθρώπων είναι
όψεις του Όλου, ίσως για εμάς "σκοτεινοί" και καταστροφικοί αλλά όχι για
το Όλο, το οποίο περιλαμβάνει όλα τα αντίθετα μέσα του. Ο Θεός του Όλου
αλλάζει μορφές σαν την φωτιά και δίνει σχετική αξία σε κάθε αρχή που
περιλαμβάνει, μόνο για ορισμένο χρόνο για να την αντικαταστήσει με την
αντίθετή της αρχή στην "τάξη του χρόνου", όπως θα έλεγε ο Αναξίμανδρος.
Αυτή την αντιπαλότητα και τον ανταγωνισμό που σήμερα θα τον ονομάζαμε
"δυναμική ισορροπία των οικοσυστημάτων", ο Ηράκλειτος, την ονόμαζε
"πόλεμο"
"Πρέπει να ξέρουμε ότι ο πόλεμος είναι κοινό φαινόμενο και το δίκιο
σημαίνει ανταγωνισμό κι ότι όλα συμβαίνουν σύμφωνα με τον ανταγωνισμό
και την αναγκαιότητα". (Ωριγένης, Κατά Κέλσου, VI, 42).
"Το δίκιο σημαίνει ανταγωνισμός" λέει ο Ηράκλειτος κι εκεί όπου υπάρχει
ζωντανός ανταγωνισμός, όπου τα αντιμαχόμενα μέρη υπακούουν στις
περιόδους και τους ρυθμούς της "αναγκαιότητας", αυτά συμβιώνουν μέσω του
ανταγωνισμού, χωρίς το ένα μέρος να κυριαρχεί ολοκληρωτικά πάνω στο
άλλο.
Η αποδοχή, από τον σύγχρονο πολιτισμό, του μύθου της "γραμμικής προόδου"
κατέστειλε την ολιστικότερη αρχή του ανταγωνισμού ή της "αρμονίας μέσω
των αντιθέτων", της δυναμικής ισορροπίας. Με την προσαρμογή όλων των
μορφών της επιστήμης και της τεχνικής στον μύθο της γραμμικής και
συνεχόμενης προόδου, ο άνθρωπος "ξεριζώθηκε" από το περιβάλλον κι
απαίτησε την πλήρη υποταγή της φύσης σε αυτόν. Υπερυψώνοντας τον εαυτό
του, έξω από την φύση και τους νόμους της, θεώρησε τους ανθρώπινους
νόμους και τις αξίες ως καλύτερα και ιδανικότερα και προσπάθησε να
επιβάλλει το δικό του "δίκαιο" παραγνωρίζοντας αυτό που υποστήριξε ο
Ηράκλειτος, ότι το "δίκιο σημαίνει ανταγωνισμός".
Πλάτωνας
Ο Πλάτωνας, όσο κι αν πολλοί μελετητές διατείνονται για το αντίθετο,
υποστηρίζει τις γενικότερες αρχές της οικολογίας, ίσως σε ακόμη
μεγαλύτερο και ριζοσπαστικότερο βαθμό απ' ότι σήμερα κάνουν πολλοί
θεωρητικοί της οικολογίας. Αυτό αναγνωρίζεται στις απόψεις του για την
δημιουργία και την φύση του κόσμου. Σε αντίθεση με την Ιουδαϊκή και
Χριστιανική άποψη - την οποία θα την συγκρίνουμε,
εκτενέστερα, με την εσωτερική φιλοσοφική άποψη, αργότερα - όλος ο
κόσμος, για τον Πλάτωνα, δημιουργήθηκε για να είναι όμοιος με τον Θεό.
Συνεπώς αυτό το προνόμιο δεν ανήκει μόνο στον άνθρωπο.
"Ήταν αγαθός [ο Δημιουργός], στο αγαθό δε, κανείς φθόνος δεν
γεννιέται ποτέ για κανένα πράγμα. Επειδή, λοιπόν, ήταν χωρίς φθόνο
θέλησε να γίνουν όλα όσο το δυνατόν όμοια με τον εαυτό του". (Τίμαιος,
29 e)
Ο κόσμος είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Δεν υπάρχει διαχωρισμός
ζωντανών όντων και νεκρής φύσης. Το Παν είναι ζωντανό.
"Τοιουτοτρόπως, λοιπόν, σύμφωνα με τον πιθανό συλλογισμό πρέπει να
λέμε ότι ο κόσμος αυτός, ο οποίος είναι αληθινά ζωντανό ον, έμψυχο και
προικισμένο με νου, γεννήθηκε από την πρόνοια του Θεού". (Τίμαιος, 30
b).
Ο κόσμος και η φύση έχουν αυτάρκεια και αυτοσυντηρούνται. Η ανακύκλωση
είναι η βασική αρχή του κόσμου. Ό,τι καταστρέφεται γίνεται η βάση για
την δημιουργία του νέου.
"Αλήθεια ο κόσμος έχει κατασκευαστεί κατά τρόπο ώστε να δίνει ο ίδιος
στον εαυτό του τροφή ό,τι από τον εαυτό του καταστρέφεται..." (Τίμαιος,
31 a).
Στωικισμός
Στον Στωικισμό έχουμε την συνέχεια της πλατωνικής παράδοσης. Από τα
κείμενα που έχουν σωθεί αντιλαμβανόμαστε ότι ο Στωικισμός ανάγει σε
βασική αρχή το να ζεις σύμφωνα με την Φύση και τον συνυπάρχοντα Λόγο.
Αυτές οι έννοιες δεν αναλύονται αλλά λαμβάνονται ως δεδομένες. Εξ άλλου
ο Στωικισμός δεν φημίζεται για την ενασχόληση με τα θεωρητικά σχήματα
και τις νοητικές αναλύσεις πάνω σε κοσμολογικά και μεταφυσικά ζητήματα.
Ακόμη, όμως, και μέσα από την ηθική του διδασκαλία διαβλέπουμε τον
σεβασμό του για το Όλο, την αδελφική συνύπαρξη όλων των όντων και τον
σεβασμό στην φύση του κάθε είδους.
Νεοπλατωνισμός
Ο Νεοπλατωνισμός με κυρίαρχο εκπρόσωπο τον
Πλωτίνο επανέρχεται
στην θεωρητική, δογματική Πλατωνική παράδοση. Στις "Εννεάδες"
συναντούμε ένα σπάνιο και όμορφο απόσπασμα όπου η φύση, προσωποποιημένη,
παρουσιάζει τον εαυτό της, την προέλευσή της και το έργο της.
"Εάν κάποιος ρωτούσε: ένεκα τίνος δημιουργεί; Και η φύση ήθελε να
ακούσει τον ερωτώντα και να απαντήσει, σίγουρα θα έλεγε:
Δεν θα έπρεπε να με ρωτάς αλλά να καταλάβεις από μόνος, σωπαίνοντας
όπως κι εγώ σωπαίνω και δεν συνηθίζω να μιλώ. Τι πρέπει λοιπόν να
καταλάβεις; Ότι το δημιούργημα μου είναι ένα θέαμα δικό μου, της
σιωπούσας, ένα αντικείμενο θέασης που προέκυψε εκ φύσεως κι έχει λάβει
από εμένα - η οποία επίσης προέκυψα από μία τέτοια θέαση - την τάση να
θεάται. Και η θέασή μου δημιουργεί το βλεπόμενο όπως ακριβώς ιχνογραφούν
οι μαθηματικοί μόνον εφόσον θεώνται. Και ενώ εγώ βέβαια δεν ιχνογραφώ
αλλά μόνο βλέπω, προκύπτουν οι γραμμές των σωμάτων κάπως σαν βροχόπτωση.
Με εμένα δεν συμβαίνει τίποτε διαφορετικό από εκείνο που συμβαίνει με
την μητέρα μου και τους γονείς μου. Κι εκείνοι προέκυψαν από μία τέτοια
θέαση". (Εννεάδες, ΙΙΙ 8,4).
Ο Πλωτίνος παρακάτω ερμηνεύει τα λόγια της Φύσης.
"Τι σημαίνουν ετούτα; Σημαίνουν ότι η επονομαζόμενη "φύση" είναι
ψυχή, γέννημα μιας ανώτερης ψυχής που ζει εντονότερα και σωπαίνοντας
ασκεί εντός εαυτής την θέαση, όχι στραμμένη προς τα κάτω ούτε και προς
τα πάνω, αλλά ιστάμενη εκεί που βρίσκεται μέσα στον εντός εαυτής -
σκέπτεσθαι και αυτοσυναισθάνεσθαι. Και μέσα σε αυτήν την αυτοκατανόηση
και αυτοσυναίσθηση θεάται όσα είναι μεθύστερα του εαυτού της κατά τις
δυνάμεις της. Και τώρα πια δεν ζητά τίποτε άλλο μιας κι έχει γεννήσει
ένα θέαμα λαμπερό και χαριτωμένο". (Εννεάδες, ΙΙΙ 8,5).
Ο Πλωτίνος αναγνωρίζει στην "Φύση" την αυτοσυνείδηση και την
αυτοκατανόηση και την ψυχική της υπόσταση. Επίσης, της αναγνωρίζει την
ικανότητα της γέννησης του φυσικού κόσμου, "ένα θέαμα λαμπρό και
χαριτωμένο". Αυτή είναι μία ισχυρή απόδειξη ότι το αρχαιοελληνικό
εσωτερικό, φιλοσοφικό ρεύμα βλέπει την φύση ως ένα είδος παγκόσμιας
"ψυχής" που γεννά, συντηρεί και διοικεί τους φυσικούς οργανισμούς, ως
ένα Όλο. Αυτή η δεύτερη ψυχή, βέβαια είναι γέννημα μιας ανώτερης ψυχής
και λαμβάνει από αυτήν τους "λόγους" και τα "σπέρματα" των όντων τα
οποία "ντύνει" με το υλικό τους "ένδυμα".
Τα σφάλματα στην φύση έχουν κι αυτά την αιτία τους. Η αιτία, όπως λέει ο
Πλωτίνος, είναι η αδύναμη θέαση (δηλαδή η γέννηση) των όντων.
"Τα σφάλματα, τόσο κατά την γέννηση των πραγμάτων όσο και κατά το
πράττειν, προέρχονται από το ότι οι θεώμενοι απομακρύνονται από το
μοντέλο που θεώνται". (Εννεάδες, ΙΙΙ, 8,7).
Η φύση, δηλαδή, ως το τελευταίο γέννημα μιας σειράς γενεών δεν μπορεί να
έχει τόσο ισχυρή δύναμη για να γεννά τα πλάσματά της όπως ακριβώς τα
έχει παραλάβει, ως "πρότυπους λόγους" από την "μητέρα-ψυχή". Έτσι σε
αυτήν την γενετική αναπαραγωγή, τα υλικά στοιχεία δεν υπακούουν και η
συναρμογή τους είναι ασθενική με αποτέλεσμα να υπάρχουν βιολογικές
ανωμαλίες και σφάλματα.
Κέλσος: Ελληνική Φιλοσοφία και Χριστιανισμός
Την καλύτερη, όμως, παρουσίαση της οικολογικής αντίληψης που είχε η
αρχαιοελληνική φιλοσοφία την κάνει ο νεοπλατωνικός κι εκλεκτικός
φιλόσοφος Κέλσος (2ος αιώνας μ.Χ).
Ο Κέλσος, διαβλέποντας την αλματώδη ανάπτυξη της χριστιανικής θρησκείας
γράφει ένα βιβλίο όπου προσπαθεί να αντιπαραβάλλει την ελληνική
φιλοσοφία με τις αντιλήψεις και τις ιδέες που πηγάζουν από την
χριστιανική κοσμοθεωρία. Το σημαντικό, εδώ, είναι ότι ο Κέλσος δεν θέλει
να προβάλλει κάποια δική του προσωπική άποψη ή θεωρία αλλά να αναδείξει
τις ιδέες και τις αρχές του εκλεκτικισμού της αρχαιοελληνικής
φιλοσοφίας.
Σε ένα αρκετά εκτενές απόσπασμα του βιβλίου του ειρωνεύεται και σαρκάζει
τις αντιλήψεις του Χριστιανισμού για τον ρόλο του ανθρώπου στο σύμπαν
καθώς και την σχέση ανθρώπου και ζώων.
"Ισχυρίζονται [οι Χριστιανοί] ότι τα πάντα δημιουργήθηκαν από τον Θεό
για χάρη του ανθρώπου, ενώ εμείς υποστηρίζουμε ότι δεν έγιναν και δεν
γίνονται, ούτε για χάρη των ανθρώπων ούτε για χάρη των ζώων. Κι ούτε
είναι έργα του Θεού οι βροντές κι οι αστραπές κι οι βροχές. Ακόμα κι αν
δεχόταν κανείς ότι τα φαινόμενα αυτά είναι έργα του Θεού, γιατί θα
έπρεπε να βρέχει για χάρη του ανθρώπου (για να μπορεί δηλαδή ο άνθρωπος
να έχει τροφή), κι όχι για χάρη των δένδρων ή των αγκαθιών ή των χόρτων;
(...)
(...) Μα, θα μου πείτε, οι άνθρωποι είναι ανώτεροι από τα ζώα, διότι
ζούνε σε πόλεις κι έχουν κράτη κι αξιώματα κι εξουσίες. Ε, λοιπόν, σιγά
το πράμα. Και τα μυρμήγκια και οι μέλισσες το ίδιο. Οι μέλισσες -
τουλάχιστον αυτές - έχουν αρχηγό, διαβαθμίσεις, περίθαλψη, κάνουν
πολέμους, εξοντώνουν τους ηττημένους, χτίζουν πόλεις, ακόμα και
προάστια. Τα μυρμήγκια από τους αποθηκευμένους σπόρους κόβουν τα φύτρα
για να μην βλαστήσουν, έτσι ώστε να τους μείνουν για ένα χρόνο. Επίσης,
τα νεκρά μυρμήγκια τα αποθέτουν σε έναν τόπο που έχουν ξεχωρίσει, ειδικά
για αυτόν τον σκοπό, κι ο τόπος αυτός είναι για αυτά κάτι ανάλογο με τα
δικά μας μνήματα. Επίσης όταν συναντιούνται, έχουν τρόπο να
συνεννοούνται μεταξύ τους και να μην χάνουν τον δρόμο τους,
χρησιμοποιούν φυσικά την δική τους γλώσσα, έχουν την δική τους λογική
και νοήματα και συλλογικούς σκοπούς και σημαινόμενα. (...)
(...) Βλέπουμε, λοιπόν, ότι δεν δημιουργήθηκαν τα πάντα για χάρη του
ανθρώπου, όπως δεν δημιουργήθηκαν για χάρη του λιονταριού ή του αετού ή
του δελφινιού. Ο κόσμος δημιουργήθηκε από τον Θεό κατά τρόπο ώστε όλα τα
μέρη του να συμβάλλουν στην ολοκλήρωση και την τελειότητά του. Τα πάντα
έχουν υπολογιστεί ώστε να εξυπηρετούν όχι το ένα το άλλο, αλλά το όλον.
Κι ο Θεός για αυτό ενδιαφέρεται, κι έτσι το όλον δεν το εγκαταλείπει η
πρόνοια και δεν εξελίσσεται προς το χειρότερο, ούτε ο Θεός αποφασίζει
ύστερα από κάποια χρονική περίοδο απραξίας να το στρέψει προς τον εαυτό
του, ούτε και εξοργίζεται με τους ανθρώπους, όπως δεν εξοργίζεται με
τους πιθήκους ή τα ποντίκια". (Αληθής Λόγος, 87-89).
Οι παραπάνω φράσεις θα μπορούσαν κάλλιστα να υπάρχουν στα σύγχρονα
εγχειρίδια οικολογίας και δείχνουν τον σεβασμό που έχει η εσωτερική
φιλοσοφική παράδοση για το Όλο και την αλυσίδα των όντων.
Δυστυχώς, απ' ότι διαφαίνεται, η χριστιανική αντίληψη για την φύση ήταν,
και ίσως παραμένει, μία παράφωνη νότα στις οικοφιλοσοφικές αξίες. Ίσως
έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο για να βρει ο ανθρώπινος εγωισμός πρόσφορο
έδαφος και να "αλώσει" τον φυσικό πλούτο ανατρέποντας χιλιόχρονες
ισορροπίες.
Ο
Ψελλός, αυτός ο επιφανής θεωρητικός και δογματικός του
χριστιανισμού, επιβεβαιώνει ξεκάθαρα τις παραπάνω σκέψεις, σχολιάζοντας
τα "Λόγια" ή αλλιώς τους "Χαλδαϊκούς Χρησμούς". Τα "Λόγια" ήταν
κείμενα και διδασκαλίες που υποδέχτηκαν θερμά όλοι οι φιλόσοφοι που
μελετούσαν και σέβονταν την αρχαιοελληνική φιλοσοφία και, μάλιστα,
πολλοί, όπως ο Πρόκλος, τα χρησιμοποιούσαν ευρέως ως θεωρητικά
στηρίγματα στις αναλύσεις τους και στα κείμενά τους.
Ο Ψελλός, γράφοντας σε χριστιανούς που θέλουν να μάθουν τι πρεσβεύουν τα
"Λόγια" λέει τα παρακάτω.
"Μεταξύ των παραινέσεων, οι περισσότερες συμφωνούν με τις δικές μας
εξηγήσεις, άλλες όμως απορρίπτονται. Έτσι, ενώ για την σαφώς
υποστηριζόμενη άποψη της πίστης μας, η ορατή δημιουργία έγινε για τον
άνθρωπο, ο Χαλδαίος δεν παραδέχεται την άποψη αυτή. Για αυτόν τα ουράνια
όντα κινούνται αιωνίως από το έργο της ανάγκης και όχι για χάρη μας".
("Χαλδαϊκά Λόγια, σελ. 300).
Η Ιστορία γι' ακόμη μία φορά, όπως αποδεικνύεται δεν εξελίσσεται σύμφωνα
με μία γραμμική πρόοδο. Αξίες, αρετές και αλήθειες της αρχαίας ελληνικής
φιλοσοφίας, δυστυχώς, απορρίφθηκαν και ξεχάστηκαν όταν το "άστρο" του
χριστιανισμού άρχισε να λάμπει.
Ίσως ήρθε η στιγμή για να ξαναβυθιστούμε στο γόνιμο ελληνικό πνεύμα και
να ανασύρουμε κι άλλες αξίες, αλήθειες και ιδέες που μας είναι
απαραίτητες για να βρούμε τον δρόμο που θα μας βγάλει από τα σύγχρονα,
ψυχολογικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά και πολιτικά μας αδιέξοδα.
Βιβλιογραφία
· Πλάτων, Πολιτικός, Εκδόσεις Κάκτος.
· Πλάτων, Τίμαιος, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.
· Πλωτίνος, Το Μεγάλο Βιβλίο, Εννεάδες, Εκδόσεις Δωδώνη.
· Οι Προσωκρατικοί, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.
· Κέλσος, Αληθής Λόγος, Εκδόσεις Επιλογή.
· Χαλδαϊκά Λόγια, Εκδόσεις Ιδεοθέατρον.
· Επίκτητος, Διατριβές, Εκδόσεις Κάκτος.
· Κ. Καστανέντα, Η Δύναμη της Σιωπής, Η Εσωτερική Φλόγα, Εκδόσεις
Κάκτος.
