ΕΚΗΒΟΛΟΣ

Ήταν το 1866 όταν ο Γερμανός βιολόγος Έρνστ φον Χέκελ, επινόησε τον όρο «Οικολογία» και τον διατύπωσε γραπτώς στο έργο του Generelle Morphologie der Organismen. Ακόμα και έτσι όμως, ο φον Χέκελ δεν θεωρείται ο «πατέρας» της επιστήμης της Οικολογίας, καθώς μετά από αυτόν πολλοί επιστήμονες διατύπωσαν σκόρπιες απόψεις γύρω από την ισορροπία του οικοσυστήματος, την οικονομία της φύσης αλλά και τη σχέση του ανθρώπινου γένους με αυτή.

Οι Κάρολος Δαρβίνος, Ευγένιος Γουόρμινγκ, Κάρολος Λινναίος και Χάινριχ Μούλλερ θεωρούνται μέχρι σήμερα μαζί με τον Χέκελ ως οι θεωρητικοί πρωτοπόροι στο κίνημα της Οικολογίας.

Μήπως όμως μπορούμε να εντοπίσουμε απόψεις αυτών των επιστημόνων στα γραπτά και στη φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων;

Και μήπως επίσης μπορούμε να αναγνωρίσουμε πρακτικές συμβίωσης των αρχαίων με το περιβάλλον, στη καθημερινή ζωή των προγόνων μας;

Στο τομέα της Οικολογίας της Συμπεριφοράς^{^[1]}, ο Ηρόδοτος ήταν ο πρώτος που προχώρησε στη παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον. Συγκεκριμένα στο ταξίδι του στην Αίγυπτο εντυπωσιάστηκε από τη σχέση του κροκοδείλου με το πτηνό τροχίλο.

68. έχει δέ όφϋαλμούς μέν ϋός, οδόντας δέ μεγάλους καί χαυλιόδοντας κατά λόγον του σώματος. γλώσσαν δέ μουνον θηρίων ουκ έφυσε, ουδέ κινέει την κάτω γνάθον, άλλά και τουτο μουνον θηρίων την άνω γνάθον προσάγει τη κάτω. έχει δέ και όνυχας καρτερούς και δέρμα λεπιδωτόν άρρηκτον έπί του νώτου. τυφλόν δέ έν ϋδατι, έν δέ τη αίθρίη όξυδερκέστατον. άτε δη ων έν ϋδατι δίαιταν ποιεύμενον, τό στόμα ένδοθεν φονέει πάν μεστόν βδελλέων. τά μέν δη άλλα όρνεα και θηρία φεύγει μιν, ό δέ τροχίλος είρηναΐόν οί έστί άτε ώφελεομένω πρός αύτου· έπεάν γάρ ές την γήν έκβη έκ του ϋδατος ό κροκόδειλος καί έπειτα χάνη (έωθε γάρ τουτο ως έπίπαν ποιέειν πρός τόν ζέφυρον), ένθαυτα ό τροχίλος έσδύνων ές τό στόμα αύτου καταπίνει τάς βδέλλας· ό δέ ώφελεύμενος ήδεται καί ούδέν σίνεται τόν τροχίλον.

68. Κι έχει μάτια χοίρου και δόντια μεγάλα και χαυλιόδοντες (ανάλογους με το μέγεθος του σώματός του),αλλά είναι το μόνο ζώο που η φύση δεν του έδωσε γλώσσα. Κι ούτε κουνιέται το κάτω σαγόνι του, αλλά και σε τούτο παρουσιάζεται, μόνο αυτός απ' όλα τα ζώα, να φέρνει το απάνω σαγόνι του προς το κάτω. Κι έχει δυνατά νύχια και, στη ράχη του, δέρμα λεπιδωτό που δε σχίζεται με τίποτα. Μες στο νερό είναι τυφλός, αλλά έξω, στον αέρα, η όρασή του είναι οξύτατη. Κι έτσι που ζει μες στο νερό, το εσωτερικό του στόματός του είναι γεμάτο βδέλλες. Λοιπόν, τ' άλλα πετεινά και τα ζώα τον σκιάζονται, αλλά ο τροχίλος τα 'χει καλά μαζί του, μια και του προσφέρει υπηρεσία· δηλαδή, όταν ο κροκόδειλος βγαίνει απ' το νερό στη στεριά και κατόπι ξαπλώνει με το στόμα ανοιχτό (και γενικά συνηθίζει να το κρατά ανοιχτό προς το μέρος του ζέφυρου), τότε ο τροχίλος τρυπώνει στο στόμα του και χάφτει τις βδέλλες. Κι αυτός - αφού γλιτώνει απ' την ενόχληση- νιώθει όμορφα και δεν πειράζει καθόλου τον τροχίλο.

Πάνω στην Οικολογία του τοπίου^{^[2]}, ασχολήθηκε πολύ με της παρατήρησης, ο φιλόσοφος Θεόφραστος, μαθητής του Αριστοτέλη, που συνέγραψε το Περί Φυτών Ιστορίας αλλά και το Περί Φυτών Αιτιών. Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, υπάρχει μια αρμονική σχέση ανάμεσα στο φυτό και τον τόπο που μεγαλώνει. Έτσι διατύπωσε ότι στον «οικείο τόπο» τους, τα φυτά αναπτύσσονται πάντοτε καλύτερα. Μάλιστα ο Φοίνικας του Θεοφράστου, ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του αρχαίου φιλοσόφου καθώς είχε αναφερθεί πολλές φορές σε αυτόν τον ενδημικό φοίνικα της νοτίου Ελλάδος.

Ακόμα, ο Θεόφραστος μπορούμε να πούμε ότι ασχολήθηκε και με την Οικολογία των Οικοσυστημάτων^{^[3]}, καθότι ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τη μετατροπή της θερμικής ενέργειας σε ηλεκτρική, όταν έγραψε ότι ο ημιπολύτιμος λίθος τουρμαλίνης αφού θερμαινόταν, παρήγαγε στατικό ηλεκτρισμό και ύστερα έλκυε κομμάτια άχυρου.

Ακόμη, ο Ηράκλειτος είχε κάνει παρόμοια παρατήρηση για τη μετατροπή της θερμικής ενέργειας με το παράδειγμα της φλόγας του κεριού.

Πάνω στην εξισορροπητική αρχή της Οικολογίας, ο Σιμπλίκιος έγραψε στο Εις Φυσικά: και η μήτρα από την οποία γεννήθηκαν τα πράγματα είναι η ίδια με αυτή στην οποία αποσυντίθενται όπως είναι αναγκαίο να γίνει, γιατί τιμωρούνται κι επανορθώνουν αμοιβαία για την αδικία, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου. Φράση που αποδίδεται στον Αναξίμανδρο και υποδηλώνει ότι όλα υπόκεινται στον νόμο της δυναμικής ισορροπίας καθώς για να γεννηθούν νέοι οργανισμοί πρέπει να έρθει ο θάνατος των γηραιότερων οργανισμών, αφού τα όντα αυτά δημιουργούνται από την ίδια μήτρα (το ίδιο υλικό).

Στο παραπάνω συμφωνεί και ο Πλάτωνας καθώς στο Τίμαιο διαβάζουμε:

Αλήθεια ο κόσμος έχει κατασκευαστεί κατά τρόπο ώστε να δίνει ο ίδιος στον εαυτό

του τροφή ό,τι από τον εαυτό του καταστρέφεται.

Ο Πλάτων παραδέχεται ότι υπάρχει φυσική φθορά στο κόσμο αυτό, που είναι αναπόφευκτη αλλά ταυτόχρονα υπάρχει ανακύκλησης της ενέργειας μέσα από μια διαδικασία αναγέννησης.

Ο Ιπποκράτης στο έργο του Περί αέρων, υδάτων και τόπων διαπιστώνει ότι η υγεία των ατόμων καθώς επίσης και η διάθεση και η δημιουργικότητα τους διαμορφώνεται ανάλογα με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζουν αλλά και από

παράγοντες όπως της ποιότητα του πόσιμου νερού, τη διατροφή και το κλίμα. Ουσιαστικά σκέπτεται ως ένας μελετητής της Οικοφυσιολογίας.

Πολλοί αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ήθελαν να αποβάλλουν τη πεποίθηση του ανθρωποκεντρισμού. Δηλαδή ότι η φύση δημιουργήθηκε για να υπηρετεί τον άνθρωπο. Μάλιστα πολλοί υποστήριξαν το ακριβώς αντίθετο.

Ο Κλήμης της Αλεξανδρείας διέσωσε στο έργο του Στρωματείς τις απόψεις του Ξενοφάνη πάνω στο ζήτημα: Αλλά αν τα βόδια και τα άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή μπορούσαν να σχεδιάσουν με τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι, τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα, τα βόδια σαν βόδια και θα έκαναν το σώμα τους σαν το δικό τους [...]Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσομύτηδες και μαύροι, οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και κοκκινοτρίχηδες.

Παραδέχεται ότι αν μπορούσαν να υπόλοιπα όντα να έχουν τις ίδιες ικανότητες με τον άνθρωπο, τότε όπως ο κάθε λαός διεκδικεί ότι ο Θεός του μοιάζει, έτσι θα διεκδικούσε ότι και η φύση δημιουργήθηκε για αυτόν και μόνο. Τις ίδιες αξίες έρχεται να ταρακουνήσει και ο Ηράκλειτος και να δείξει ότι αν κάποιο στοιχείο της φύσης δεν είναι ευεργετικό για τον άνθρωπο, δεν σημαίνει ότι δεν είναι ευεργετικό για κάποιο άλλο ον.

Το θαλασσινό νερό είναι το πιο καθαρό και το πιο μολυσμένο. Για τα ψάρια είναι πόσιμο κι ευεργετικό, αλλά για τους ανθρώπους μη-πόσιμο και βλαβερό. Ιππόλυτος, Ελ., IX

Όλο το περιβάλλον είναι ένας ζωντανός οργανισμός, μια αλυσίδα, το Όλον, όπως παραδέχονται εκτός από την Οικολογία και άλλες πλέον επιστήμες όπως η Φυσική, η Βιολογία και τα Μαθηματικά. Για αυτό είχε γράψει ο Πλάτωνας στο Τίμαιο: Ήταν αγαθός (αναφέρεται στον Δημιουργό), στο αγαθό δε, κανείς φθόνος δεν γεννιέται ποτέ για κανένα πράγμα. Επειδή, λοιπόν, ήταν χωρίς φθόνο θέλησε να γίνουν όλα όσο το δυνατόν όμοια με τον εαυτό του. Τοιουτοτρόπως, λοιπόν, σύμφωνα με τον πιθανό συλλογισμό πρέπει να λέμε ότι ο κόσμος αυτός, ο οποίος είναι αληθινά ζωντανό ον, έμψυχο και προικισμένο με νου, γεννήθηκε από την πρόνοια του Θεού.

Ισχυρίζονται (αναφέρεται στους Χριστιανούς) ότι τα πάντα δημιουργήθηκαν από τον Θεό για χάρη του ανθρώπου, ενώ εμείς υποστηρίζουμε ότι δεν έγιναν και δεν γίνονται, ούτε για χάρη των ανθρώπων ούτε για χάρη των ζώων. Κι ούτε είναι έργα του Θεού οι βροντές κι οι αστραπές κι οι βροχές. [.]Τα πάντα έχουν υπολογιστεί ώστε να εξυπηρετούν όχι το ένα το άλλο, αλλά το όλον. Κι ο Θεός για αυτό ενδιαφέρεται, κι έτσι το όλον δεν το εγκαταλείπει η πρόνοια και δεν εξελίσσεται προς το χειρότερο, ούτε ο Θεός αποφασίζει ύστερα από κάποια χρονική περίοδο απραξίας να το στρέψει προς τον εαυτό του, ούτε και εξοργίζεται με τους ανθρώπους, όπως δεν εξοργίζεται με τους πιθήκους ή τα ποντίκια

Σε αντίθεση με τις δυο θρησκείες που κυριαρχούν αυτή τη στιγμή, τον Χριστιανισμό και τον Μουσουλμανισμό, η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν ήταν ανθρωποκεντρική. Η φύση ήταν θεοποιημένη, ένα σύνολο που περιλάμβανε τους θνητούς, τους θεούς και τους ημίθεους αλλά και τα ζώα, τα φυτά, οι εποχές, τα ποτάμια, τα όρη και τα δάση ακόμη και τα άστρα εάν δούμε τη γενικότερη εικόνα.

Υπήρχαν πολλές θεότητες που είχαν απευθείας σύνδεση με το φυσικό περιβάλλον και τη προστασία αυτού, όπως η Γαία, η Δήμητρα, η Άρτεμις, η Περσεφόνη, η Ρέα-Κυβέλη, ο Διόνυσος, ο Πάνας και οι Νύμφες (Δρυάδες για τα δάση, Ναϊάδες για τα ύδατα, Ορεστιάδες για τα όρη) και ο Άδωνις σε ορισμένα μέρη.

Ακόμα πολλοί ποταμοί είχαν αποκτήσει θεϊκές διαστάσεις με αποτέλεσμα οι κάτοικοι πέριξ αυτών να τους λατρεύουν και να τους σέβονται.

Σε πολλά μέρη της αρχαίας Ελλάδος, υπήρχαν πολλές γιορτές που είχαν αποκλειστικό σκοπό να λατρέψουν μόνο τη φύση και την αλλαγή των εποχών. Μια συνηθισμένη πρακτική ήταν να απαγορεύεται η υλοτομία, η αλιεία και το κυνήγι μέσα και γύρω από ιερούς τόπους όπως αλσύλλια, ναούς, κρήνες και βωμούς, καθότι η θεότητα που ζούσε στο χώρο ενυπήρχε και σε όλα τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος αυτού. Ο περιηγητής Παυσανίας που επισκέφθηκε πολλά ιερά δάση, όπως αυτό κοντά στις Φάρες, αναφέρει ότι ακόμα και το μάζεμα των πεσμένων κλαδιών και φύλων απαγορευόταν.

Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν μια βαθύτερη φιλοσοφική και θρησκευτική διάσταση στο περιβάλλον και στο τρόπο ζωής μέσα σε αυτό. Αυτό φαίνεται από τρεις εκφράσεις που θεσμοθέτησαν και προσπαθούσαν να χρησιμοποιούν στη καθημερινή τους ζωή: ύβρις, πανμέτρον άριστον και το κατά φύσιν ζην, ταύτο του κατ"αρετήν ζην. Ως μονάδα μέσα στο σύνολο είσαι υποχρεωμένος να ζεις με μια πειθαρχία για να μην ενοχλήσεις τη φυσική αλυσίδα, για να διατηρήσουν αυτόν το κανόνα συμπεριφοράς υπήρχε η έννοια του άριστου μέτρου που πρέπει να διατηρεί κάθε άτομο ενώ σε περίπτωση που ξέφευγε από αυτό και εκμεταλλευόταν το περιβάλλον διαταράζοντας τη φυσική τάξη, διέπραττε αυτόματα «ύβριν» και νομοτελειακά ακλουθούσε η «νέμεσις».

Εδώ μπορούμε να παραθέσουμε τον μύθο του Ερυσίχθονος, του βασιλιά της Θεσσαλίας, ο οποίος θέλησε να χτίσει ένα παλάτι στο χώρο όπου υπήρχε ένα άλσος αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα. Σύμφωνα με το μύθο, οι εργάτες του βασιλιά έκοψαν τις λεύκες του δάσους και ενόχλησαν τις νύμφες που υπηρετούσαν τη θεά. Η θεά Δήμητρα δεν ανέχτηκε αυτή τη προσβολή και έστειλε κατάρα στον Ερυσίχθονα, να μην μπορεί να κορέσει τη πείνα του. Από εκείνη την ημέρα, ο Ερυσίχθων έφαγε ότι έβρισκε μπροστά του και όταν δεν μπορούσε να βρει άλλο φαγητό, πούλησε τη κόρη του και τα πλούτη του για να αγοράσει και άλλη τροφή. Σύμφωνα με το μύθο, βρήκε τραγικό θάνατο όταν ξεκίνησε να τρώει τις σάρκες του, αφού δεν μπορούσε να βρει τίποτα άλλο να φάει.

Στον αρχαίο κόσμο ο συνδυασμός του μέτρου με την αρμονική συμβίωση με τη κοινωνία και τη φύση μας έδινε την έννοια του ενάρετου βίου. Για αυτό το λόγο δεν διακρίνουμε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό υπερβολές και σπατάλες ενώ ποτέ δεν υπήρξε η ανάγκη για απόκτηση αγαθών που δεν ήταν απαραίτητα σε κάθε κοινωνία. Εξάλλου και η ίδια η λέξη αγαθό είναι συγγενική με το επίθετο αγαθός που υποδηλώνει τον ωφέλιμο, τον ευεργετικό και τον ορθό.

Στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδος, ειδικά στην αρχαία Αθήνα, είχαν σκεφθεί ότι πρέπει να φροντίσουν για τη δημόσια υγεία αλλά και τη προστασία του περιβάλλοντος. Υπάρχουν ψηφίσματα τα οποία δέσμευαν τους τυροκόμους και τους βυρσοδέψες να χτίζουν τα εργαστήρια τους εκτός των τειχών της πόλεως ενώ σε αρκετές περιπτώσεις υπήρχε επιβολή χρηματικού προστίμου για παραβίαση των κανόνων που είχαν σχέση με την δημόσια υγεία και τη προστασία του περιβάλλοντος. Μάλιστα στην Αθήνα αρκετοί από αυτούς τους είχε εμπνευστεί, ο Πεισίστρατος και ο Σόλων.

Η πολιτεία σε πολλές περιπτώσεις προχωρούσε στη κατασκευή αρδευτικών και αποχετευτικών έργων αλλά και στη παραχώρηση γης σε αγρότες με ορθολογιστικό σκεπτικό, δίχως να διαταράζουν την ισορροπία με το περιβάλλον. Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού για τις κατοικίες αλλά και αυστηρής οριοθέτησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων υποδεικνύει ότι ήταν μόνο καλής διοίκησης της πόλης αλλά βαθιά εμπέδωσης της νοοτροπίας ότι εάν η πόλη ζει σε αρμονία με τη φύση, τότε μόνο θα βγει κερδισμένη, μαζί με τη κοινωνία της βεβαίως. Η εφαρμογή της νοοτροπίας του άριστου μέτρου φαίνεται και στα δημόσια κτίρια, τα οποία ήταν μεγαλοπρεπή δίχως να υπερβάλλουν και χωρίς να επιβαρύνουν τα υπόλοιπα κτίρια της πόλης με ανάγκες επιπλέον συντήρησης. Σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά σε ορεινά μέρη και στα νησιά, οι πόλεις προσαρμοζόντουσαν απόλυτα στο τόπο που χτιζόντουσαν. Μπορούμε να διαπιστώσουμε εύκολα μια ευθεία σύγκρουση με τη σύγχρονη αντίληψη για το πώς χτίζονται και επεκτείνονται οι πόλεις.

Διαφορά νοοτροπίας σε σχέση με το σύγχρονο κόσμο θα δούμε ακόμη και όταν οι κάτοικοι μιας πόλης εκμεταλλευόντουσαν το περιβάλλον μέσω είτε της εξόρυξης, είτε της άρδευσης, είτε μέσω της υλοτομίας. Ήξεραν ότι τα υλικά που θα πάρουν από τη φύση, θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για κάποιον άλλο σκοπό και όχι να τεθούν σε αχρηστία, διότι τίποτα από αυτά δεν ήταν χωρίς αντίτιμο αλλά ούτε θα βρισκόντουσαν σε αφθονία.

Στην αρχαιότητα όταν αναφερόμαστε σε δημόσιους χώρους πρέπει να έχουμε στο νου μας, ότι εκτός από τα λουτρά, την αγορά και τις πλατείες, θεωρούσαν και τους κήπους δημόσιους χώρους. Όταν τα τείχη κάθε πόλης αποτελούσαν το ευδιάκριτο όριο ανάμεσα στο κόσμο της ανθρώπινης κοινωνίας και του μυστηριώδους κόσμου των θεών, ήταν λογικό και επόμενο να επιδιώξει η κάθε πόλη να έχει χώρους πρασίνου και εντός των τειχών. Έτσι πέρα από τη συνηθισμένη πρακτική να συναντάμε κήπους στις Ακαδημίες των φιλοσόφων, πολλές φορές η ίδια η πολιτεία προχωρούσε στη κατασκευή καλαίσθητων κήπων στο άστυ.

Παραδείγματα τέτοιων κήπων έχουμε στην Αθήνα, στην Έφεσο, στο Άργος, στη Κόρινθο αλλά και στη Κω. Στην Αθήνα γνωρίζουμε δε ότι ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα των κήπων έδειξαν ο Ίππαρχος, ο Κίμων και ο Περικλής.

Η υπερβολή απέναντι στη φύση μπορεί να οδηγήσει σε τρομακτικά αποτελέσματα, πράγμα που είχαν αποδεχθεί οι αρχαίοι και φαίνεται μέσα από τα γραπτά του Πλάτωνα, τον Τίμαιο και τον Κριτία, όπου ο μύθος της Ατλαντίδος μας περιγράφει μια πολιτεία που είχε έρθει σε σύγκρουση με τους θεούς, τη φύση και τον ίδιο της τον εαυτό όταν οι κάτοικοι της έγιναν ματαιόδοξοι και υπερόπτες. Επίσης, η προσπάθεια να υποτάξει κάποιος τη φύση στον αρχαίο κόσμο ήταν κάτι το αδιανόητο. Ήταν μια ευθεία προσβολή προς το θείον και αυτό φυσικά ήταν κάτι ασύλληπτο για τους Έλληνες. Αυτή η νοοτροπία έρχεται σε σύγκρουση με την αντίληψη των λαών της Ανατολής, που θεοποιούσαν τους βασιλείς και τους αυτοκράτορες τους, οι οποίοι με τη σειρά τους πίστευαν ότι μπορούσαν να δαμάσουν τη φύση. Μπορούμε να καταλάβουμε πόσο λάθος θεωρούσαν αυτή τη πρακτική οι αρχαίοι διαβάζοντας τους Πέρσες του Αισχύλου, ο οποίος θεωρεί ότι ο Ξέρξης ηττήθηκε από τους Έλληνες γιατί δοκίμασε να δαμάσει τη θάλασσα στα στενά του Ελλησπόντου, μαστιγώνοντας και αλυσοδένοντας την.

Έννοιες όπως η εντροπία και η ανακύκληση, η συνείδηση ότι το φυσικό περιβάλλον είναι αυτό που καθορίζει την εξέλιξη του κάθε είδους αλλά και πολλές άλλες θεωρίες της Οικολογίας διατυπώθηκαν στην αρχαία Ελλάδα, έστω και σε ένα πρώιμο στάδιο. Είναι λοιπόν σίγουρα γεγονός ότι όπως οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έθεσαν τις βάσεις για πολλές επιστήμες, όπως τη Γεωμετρία και τη Φυσική έτσι και με τις απόψεις τους σχετικά με το οικοσύστημα επηρέασαν τους πρωτοπόρους της Οικολογίας. Η δικαίωση τους δεν θα αργήσει να έρθει και σε αυτόν τον τομέα, όσο υπάρχουν ακαδημαϊκοί όπως ο J. Donald Hughes, που γράφουν: ...η σκέψη των φιλοσόφων αποτελεί μέγιστη συμβολή στην περιβαλλοντική εκπαίδευση [...] με αυτή τη σκέψη ξεκινά η οικολογική επιστήμη και η περιβαλλοντική ηθική.

Critchley P., The Ecological Inheritance of Ancient Greece, private publication, United Kingdom, 2004

Hughes J.D., What is Environmental History, John Wiley and Sons publication, United States of America, 2008

Βαλλερά Ε. - Κορμά Μ., Το Περιβάλλον και η Αρχαιότητα, στο περιοδικό Αρχαιολογία και τέχνες, τεύχος 35

Επιμέλεια: Γούτα Α., Αρχαίοι Έλληνες και Περιβάλλον - Νόμοι, Μύθοι και Οικολογικές «Ευαισθησίες» Χιλιάδων Ετών, στο περιοδικό Τεχνογράφημα, τεύχος 377, Ιούνιος 2009

Ηρόδοτος, Ηροδότου Ιστορίαι, Ευτέρπη, Θάλεια, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 1998

Κέλσος, Αληθής Λόγος Κατά Χριστιανών, εκδόσεις Θύραθεν, Αθήνα, 1996

Κουντούρη Ν., Η Οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα, στην εφημερίδα Δρυάς, φύλλο 53, Οκτώβριος 2002

Επιμέλεια: Μανωλάς Ε., Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Κομοτηνή, 2010

Ρεπορτάζ: Μπαζού Β., Η Οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα, στην εφημερίδα Το Ποντίκι, στο ένθετο Το Πράσινο Ποντίκι, τεύχος 21, Ιούνιος 2011

^{^[1]} Οικολογία της Συμπεριφοράς: μελέτη της εξελικτικής βάση της συμπεριφοράς των έμβιων οργανισμών και τη συνεισφορά αυτής στην επιβίωση των οργανισμών στους τόπους όπου ενδημούν.

^{^[2]} Οικολογία του τοπίου: Αποτελεί τη μελέτη πάνω στην αλληλεπίδραση μεταξύ των διακριτών στοιχείων, κυρίως φυτών, ενός τοπίου.

^{^[3]} Οικολογία των οικοσυστημάτων: Είναι η οικολογία που μελετάει τις ροές ύλης και ενέργειας εντός συγκεκριμένων οικοσυστημάτων.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα