Η Ιδέα της Πολιτικής Ισότητας στον
Πλάτωνα και τον
Αριστοτέλη
Μελισσουργού Βασιλική
Η Ιδέα της πολιτικής ισότητας μέσα από το πρίσμα του
ρελατιβισμού και της σοφιστικής αντίστιξης ανάμεσα στη φύση και
το νόμο.
Μέσα από τους προβληματισμούς του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και
με βάση τις ιστορικές μας γνώσεις μπορούμε να ανασυνθέσουμε και
να κατανοήσουμε την έννοια της πόλης, έτσι όπως αναπτύχθηκε κατά
την αρχαϊκή εποχή στον ελληνικό χώρο.
Η ανάγκη προστασίας από τα άγρια ζώα και το ένστικτο επιβίωσης
οδήγησε τους ανθρώπους στους πρώτους κοινωνικούς σχηματισμούς.
Τα πρώτα κοινωνικά μορφώματα ήταν οι οικογένειες, οι οποίες
συγκροτήθηκαν χάριν της αναπαραγωγής του είδους(1), είχαν
διάρκεια λόγω ανατροφής και συντήρησης και ικανοποιούσαν τις
καθημερινές ανάγκες του ανθρώπου.
Στη συνέχεια, από τη συνένωση πολλών οικογενειών προέκυψε μια
πιο σύνθετη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, η κώμη(2), η οποία σαν
στόχο είχε την ικανοποίηση απαραίτητων για την κοινωνική
συνύπαρξη πνευματικών αναγκών , όπως τη λατρεία του θείου και
την απονομή δικαιοσύνης στα μέλη της.
Τέλος, ακολουθεί η πιο ολοκληρωμένη μορφή κοινωνικών
σχηματισμών, η πόλις, που χαρακτηρίζεται, κατά τον Αριστοτέλη,
πολιτική κοινωνία. Ο όρος δηλώνει ξεκάθαρα την ύπαρξη
πολιτεύματος(3), όπου σύμφωνα με τις αρχές του διοικούν οι
άρχοντες και διοικούνται οι αρχόμενοι αποβλέποντας σε ένα σκοπό.
Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τις κοινωνίες σε ατελέστερες και
ανώτερες , ανάλογα με το σκοπό που θέτουν. Ανώτερες
χαρακτηρίζονται εκείνες που ο σκοπός αφορά στο σύνολο της πόλης
«ἅπαντα τὸν
βίον» και επιδιώκουν την ευημερία του κοινωνικού
συνόλου, το
εὖ ζῆν.
Ατελέστερες θεωρούνται εκείνες που είναι μόρια ενός
όλου, τμήμα μιας πολιτικής κοινωνίας που στοχεύει σε κάτι
ειδικό, όπως ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της
ναυτιλίας , της πολιτικής επιρροής ή της οικονομικής ανάπτυξης.
Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι η πόλις προέκυψε από
κατώτερες μορφές κοινωνικού σχηματισμού, έλκει την καταγωγή της
από τη φύση ικανοποιώντας την έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου για
κοινωνική ζωή και επικοινωνία και διακρίνεται σε ατελέστερες και
τελειότερες κοινωνίες.
Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις εύκολα αναγνωρίζουμε ότι η πόλις
αποτελεί ένα ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται και
προσαρμόζεται αναλόγως των περιστάσεων, των αναγκών και των
σκοπών που χρειάζεται να φέρει σε πέρας.
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης παρουσιάζοντας την κοινωνική
διαστρωμάτωση μιας πόλεως κατηγοριοποιούν το ανθρώπινο σύνολο
που την συναποτελεί σε τάξεις, ρόλους και αντίστοιχα πολιτικά
δικαιώματα. Όλοι μέσω του καταμερισμού της εργασίας επιτελούν
ένα συγκεκριμένο έργο, αποβλέποντας στην αυτάρκεια της πόλης, η
οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία των πολιτών. Υπάρχουν τρεις
τάξεις επιφορτισμένες με συγκεκριμένα καθήκοντα και υποχρεώσεις,
ενώ απολαμβάνουν αντίστοιχα της τάξης προνόμια. Κατά τον
Πλάτωνα, λοιπόν, τριμερής είναι ο διαχωρισμός της πόλης:
δημιουργοί (τεχνίτες, γεωργοί, έμποροι και γενικά χειρώνακτες
αποκλεισμένοι από την εξουσία) , φύλακες – επίκουροι με
στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα ταγμένοι στην υπηρεσία του
κράτους και φύλακες παντελείς ή φιλόσοφοι βασιλείς που ,μετά την
επιτυχή δοκιμασία(4) τους, καταγίνονται με πρακτικές, αλλά
κυρίως θεωρητικές ενασχολήσεις. Ζουν μακάρια και γαλήνια
περιστοιχιζόμενοι από πνευματικά αγαθά και, μετά το θάνατό τους,
εντάσσονται στο πάνθεον των ηρώων. Η Πολιτεία αυτή διέπεται από
σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη ,την οποία διασφαλίζει
η αρμονία, αφού ο καθένας επιτελεί το δικό του έργο – για το
οποίο είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος από τη φύση(5) – , χωρίς να
παρακωλύει το έργο των άλλων πολιτών.
Αυτή, βέβαια, είναι η ιδεατή και η ιδεώδης θεωρητική κατασκευή
μιας πόλης, η οποία απέχει από την απτή πραγματικότητα.
Στο εσωτερικό μιας πόλεως διακρίνουμε την ελίτ του πνεύματος, η
οποία δεν επιδιώκει τη συναίνεση της πλειοψηφίας των πολιτών
,ούτε επιθυμεί να πείσει ή να μυήσει μέλη- οπαδούς της δικής της
θεωρητικής προσέγγισης και φιλοσοφικής στάσης. Πολύ περισσότερο
απέχει συνειδητά από τα πολιτικά δρώμενα και περιφρονεί τους
πολλούς.
Κάποιοι άλλοι αντλώντας δύναμη από την ευγενή καταγωγή και τους
δεσμούς αίματος, τον πλούτο(6) ή την ηλικία (μορφή γερουσίας)
διεκδικούν πολιτικά προνόμια και αποκλειστική πρόσβαση στην
εξουσία. Η άμυνα και η ανάγκη προστασίας της πόλης, εξάλλου,
απαιτούσε την ιδιωτική ευθύνη και τα υπέρογκα ποσά για τον
ατομικό εξοπλισμό και την εκγύμναση των ιππέων. Έτσι, τα
πολιτικά δικαιώματα παρέχονται σαν ανταπόδοση της πόλης για τις
υπηρεσίες των πολιτών, που απλόχερα της προσφέρουν. Το κριτήριο
του πλούτου, όμως, δε σημαίνει σταθερή και αΐδια πρόσβαση στην
εξουσία, αφού η οικονομική κατάσταση των πολιτών είναι
ευμετάβλητη.
Γενικότερα η ιδέα της ολιγαρχίας , της συμμετοχής «ολίγων»
πολιτών στην εξουσία, ποικίλλει από κοινωνία σε κοινωνία, από
εποχή σε εποχή με μόνο σταθερό κριτήριο την αντίθεσή της προς
την αριθμητική δημοκρατία, της ποιότητας των ευγενών έναντι της
ποσότητας του πλήθους.
Από την άλλη, η κατά ποσόν δημοκρατία - δημοκρατία κατ΄
επίφασιν, οχλοκρατία κατά τον Αριστοτέλη, ανάπηρο πολίτευμα κατά
τον Πλάτωνα – εξασφαλίζει την ισότητα των πολιτών, όμως,
εξοβελίζει την ιδέα και την αξία της αξιοκρατίας.
Αντίθετα, η κατά το ποιόν δημοκρατία αποδίδει στον καθένα «τα
ίσα» επιφέροντας την πολυπόθητη ισορροπία με προεξάρχουσα την
πόλη, η οποία ελέγχει ακριβοδίκαια τον προσωπικό λογαριασμό κάθε
πολίτη ξεχωριστά, αφού, ανάλογη με τις υπηρεσίες που προσφέρει
στην πόλη, είναι και η ανταμοιβή του.
Ενώ η ισότητα κατά το ποσόν είναι άδικη και αναποτελεσματική, η
αξιολόγηση των πολιτών ανάλογα με τις ικανότητες, τις κλίσεις
και τα προσόντα συντελεί στην εύρυθμη λειτουργία της πόλης,
αρχή, βέβαια, που ασπάζεται η αριστοκρατία. Αναζητώντας τη
χρυσή τομή και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη σχετικότητα των πολιτικών
πραγμάτων, θα μπορούσαμε να αποκλείσουμε τη μεγάλη μερίδα των
πολιτών ως ακατάλληλη και άπειρη για την εξουσία, επιλέγοντας,
όμως, ένα ικανοποιητικό και κατάλληλο αριθμό πολιτών, ένα
numerus clausus.(7)
Εξάλλου, το πολιτικό δικαίωμα του «εκλέγειν και εκλέγεσθαι» δεν
παραχωρείται σε όλους ανεξαιρέτως(8) τουλάχιστον όσον αφορά
στην αρχαία κοινωνία.
Πάντως, δύσκολα θα καταλήγαμε σε μια μορφή γνήσιου και ανόθευτου
πολιτεύματος, αφού το τελευταίο αποτελεί συνάρτηση πολλών
παραγόντων και απότοκος ποικίλων συνθηκών. Τα περισσότερα
πολιτειακά συστήματα εξωθούνται σε συμβιβασμούς, αναθεωρήσεις
και υπαναχωρήσεις ,ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου
έχουμε ανάμειξη στοιχείων που προσιδιάζουν σε διαφορετικά
πολιτειακά συστήματα διακυβέρνησης. Το ιδανικό θα ήταν η
υιοθέτηση μόνο των θετικών στοιχείων και η αποφυγή όλων των
αρνητικών για την πόλη και τους θεσμούς, κάτι τέτοιο, βέβαια,
δεν επαληθεύεται ιστορικά.
Μοναδική περίπτωση άρτιου πολιτεύματος η αθηναϊκή δημοκρατία του
χρυσού αιώνα του Περικλή, έτσι όπως παρουσιάζεται στον
«Επιτάφιο» του Θουκυδίδη(9) με βασικά χαρακτηριστικά την
ισονομία,την ισηγορία, την αξιοκρατία και την αρχή της
πλειοψηφίας. Πρόκειται, όμως, για μια εξιδανικευμένη μορφή
πολιτεύματος που δικαιολογείται, αφού ολόκληρο το έργο αποτελεί
εγκώμιο της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου π.Χ. αιώνα που
αποσκοπεί στην ανύψωση του ηθικού των Αθηναίων πολιτών κατά την
περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου.
Αλλά και για τη συμπεριφορά του πολίτη διαφορετικές είναι οι
εκτιμήσεις.
Ο πολίτης πρέπει να υπακούει τυφλά στους νόμους και τις κείμενες
διατάξεις, κερδίζοντας το χαρακτηρισμό του νομοταγούς πολίτη ή
να τολμήσει να αμφισβητήσει νόμους και αξίες που δεν έχουν πλέον
κανένα αντίκρισμα στην πόλη και στους πολίτες; Μήπως μέσα από
την αντίδραση και την άρνηση τήρησης της «ομολογίας» δεν
προκύπτει η εξέλιξη, η αλλαγή και η πρόοδος;
Η απάντηση είναι σχετική με την κοινωνία, την εποχή, την ισχύ
των αξιών τόσο για την πόλη όσο και για την ατομική υπόληψη των
πολιτών.
Στον Κρίτωνα εξάλλου, του Πλάτωνα βλέπουμε την προσπάθεια της
πόλης να εξουδετερώσει οποιαδήποτε ανατρεπτική δύναμη με τη
αντιμετώπιση της διάστασης πολιτών και πόλης
Η ιδεώδης πολιτεία του Πλάτωνα με τη δικαιοσύνη και την αρμονία,
την απόδοση στους πολίτες συγκεκριμένων ρόλων και την υποχρέωση
των πεφωτισμένων να βοηθήσουν τους απαίδευτους να δουν το φως
της αλήθειας και της γνώσης, αποτέλεσε διαχρονικό πρότυπο και
μεγάλο ζητούμενο της πολιτικής σκέψης σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η πόλη είναι ένα σύνολο από μόρια, που το καθένα από αυτά μόνο
του δεν έχει καμιά αξία και υπόσταση, όλα μαζί, όμως, αποτελούν
ένα αδιάσπαστο σύνολο οργανικά δεμένο που επιτελεί ξεχωριστούς
ρόλους και καθήκοντα. Και όλα μαζί τέλεια συνταιριασμένα
απογειώνουν το σύνολο και οδηγούν την πόλη και τους πολίτες στη
απόλυτη ευδαιμονία, την πληρότητα και την πρόοδο.
Παρά τις πρωτοποριακές για την εποχή αντιλήψεις του Αντιφώντα
και του σοφιστή Ιππία για ισότητα όλων των ανθρώπων, όχι μόνο
στον καθορισμένο χώρο μιας πόλης , αλλά και μέσα στο ευρύτερο
πλαίσιο της ανθρωπότητας, η πολιτική ισότητα εξακολουθεί και
σήμερα να παραβιάζεται. Αν και οι καταγγελίες του Αντιφώντα για
φύσει ισότητα των ανθρώπων ηχούν ακόμη από τα βάθη του χρόνου,
κάποιοι άλλοι με βάση το νόμο υποστηρίζουν ανισότητες,
κοινωνικές διαφοροποιήσεις, πολιτιστικές και ιδεολογικές
προκαταλήψεις. Τέτοιου είδους αντιλήψεις αποτελούν τροχοπέδη
στην εξέλιξη του κόσμου ,πληγή στο σώμα μιας κοινωνίας και
εμπόδιο στην κατάκτηση της εσωτερικής πληρότητας και της ψυχικής
ισορροπίας κάθε ανθρώπινης ύπαρξης.
Το σίγουρο είναι ότι η φύση διδάσκει, αλλά και ο νόμος
περιφρουρεί τα ανθρώπινα δικαιώματα, προφυλάσσει από
αυθαιρεσίες, τιμωρεί τους παραβάτες, σωφρονίζει και
παραδειγματίζει και οριοθετεί τις κινήσεις των πολιτών, έτσι
ώστε να αποσοβείται ο κίνδυνος της «ύβρεως». Με τα διδάγματα της
φύσης και τις υποδείξεις του νόμου οι πολίτες μπορούν να
ορθοποδήσουν, να αντιμετωπίσουν κάθε δυσκολία και να
κατακτήσουν την πρόοδο και την ευημερία!
1 «Θῆλυ καί ἂρρεν τῆς γεννήσεως ἕνεκα» , «ἡ μέν οὖν εἰς πᾶσαν
ἡμέραν συνεστηκυῖα κοινωνία κατά φύσιν οἶκός ἐστιν» Πολιτικά
1252b13-14
2 «ἡ δέ ἐκ πλειόνων οἰκιῶν κοινωνία πρώτη χρήσεως ἕνεκεν μή
ἐφημέρου κώμη» Πολιτικά1252b 15-16
3 «ἡ δέ πόλις ἐστί κοινωνία τίς, ἔστι δέ κοινωνία πολιτῶν
πολιτείας» Πολιτικά 1276b 1-3
4 Η αγωγή των φυλάκων περιλαμβάνει την ισόρροπη ανάπτυξη σώματος
και πνεύματος ,την επαφή με τις μαθηματικές επιστήμες και τη
σπουδή της διαλεκτικής (φιλοσοφία), η οποία επιτρέπει τη θέαση
του Αγαθού.
5 Εἰς ὁ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη(433a)
6 Ο πλούτος εγγυάται υλική ευμάρεια ,ανώτερο μορφωτικό επίπεδο-
μόνο οι πλούσιοι άντεχαν το κόστος της ιδιωτικής παιδείας –
ανεξαρτησία και άφθονο ελεύθερο χρόνο για την πλήρη και
αποκλειστική ενασχόληση με τα κοινά.
7. Claudo,-si, sum, ere = κλείω ,περικλείω , περιλαμβάνω
8. Αποκλείονται γυναίκες ,παιδιά , δούλοι ,μέτοικοι-
περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα- υπερήλικες, άτιμοι κ.α.
9. Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος Κεφ.37, Β ΄ Βιβλίο των
Ιστοριών του Θουκυδίδη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Σοφοκλή Αντιγόνη, Β΄ Τάξη
Ενιαίου Λυκείου
Φιλοσοφικός Λόγος (Πλάτων , Αριστοτέλης) Γ’ Τάξη Ενιαίου Λυκείου
Αlbin Lesky 1988 Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας
,εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος Γ΄ Τάξη Ενιαίου Λυκείου
Αριστοτέλης , Μέρη Η έννοια του μέρους της πόλης
Adkins , Competitive Cooperative Moral Values and Political
Behaviour
Πλάτων, 7η Επιστολή ,μεταφρ. Η. Ε. Κορμπέτη
