www.ekivolos.gr          

   http://ekivolosblog.wordpress.com

    ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

                                  ekivolos_@hotmail.com

                                  ekivolos@ekivolos.gr

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

έστω κι αν δεν το υποπτεύεται.»

                                                                                                                 Jacqueline de Romilly

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.» 

                                                                                                                                                                     U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου»

Παναγιώτης Στάμος

Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις

Εργαλεία

Φιλολόγων

Συνδέσεις

Εμείς και οι Αρχαίοι

Η Αθηναϊκή δημοκρατία

Αρχαία

Σπάρτη

ΣΧΕΤΙΚΗ

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Θουκυδίδης

Το Αθηναϊκό πολίτευμα 

 

Η επικαιρότητα της θεώρησης της έννοιας της δημοκρατίας

από τον Δημόκριτο και τον Αρχύτα

 

Άννα Κελεσίδου

 

Στο έβδομο Διεθνές Συνέδριο της Διεθνούς Ομοσπονδίας «Κόσμος και Φιλοσοφία», που έγινε τον περασμένο Ιούλιο στο Albi της Νότιας Γαλλίας, ο τελευταίος ομιλητής, μιλώντας για τα σύγχρονα οικονομικά προβλήματα πολλών λαών του πλανήτη μας. πρότεινε ως λύση την παροχή οικονομικής βοήθειας από τους ισχυρούς στους ανίσχυρους και αναφέρθηκε μάλιστα στην έννοια της δημοκρατίας. Εκείνο που για κάθε ακροατή της ελληνικής φιλοσοφίας ήταν αυτονόητο, δηλαδή ότι οι καταβολές της ιδέας - που εστιάζεται στην αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου και στο σεβασμό των δικαιωμάτων του στη ζωή- είναι ελληνικές, δεν ειπώθηκε από τον ομιλητή· κάτι τέτοιο συχνά συμβαίνει σήμερα, άλλοτε από άγνοια, άλλοτε από εσκεμμένη παρασιώπηση του ελληνικού παρελθόντος, παρασιώπηση ευεξήγητη προκειμένου. π.χ., για τους στην Τουρκία ζώντες ξεναγούς της Αγίας Σοφίας. που αρχίζουν την ξενάγηση του Ναού από τη χρονολογία εισόδου σ’ αυτόν του Μωάμεθ του Πορθητή, ύποπτη όμως κάθε φορά που πρόκειται για στοχαστές οι οποίοι οφείλουν να γνωρίζουν ό, τι εύστοχα διατύπωσε ο νεοσωκρατικός φιλόσοφος Gabriel Marcel: «στο επίπεδο των πνευματικών γεγονότων η αντίθεση του πλησίον και του μακρινού αλλάζει φύση και υπερβαίνεται»¹. Με άλλα λόγια, για το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ. ότι ιδέες που εξακολουθούν να προσφέρουν λύσεις στο σύγχρονο κόσμο, όπως είναι η δημο­κρατία². δεν ξεφυτρώνουν καθώς η Αθηνά από το κεφάλι ενός σύγχρονου Δία, αλλ’ οι απαρχές της βρίσκονται στην ελληνική φιλοσοφία. Φιλοσοφία και δημοκρατία έχουν άλλωστε ένα κοινό γνώρισμα: την ελευθερία, από την πολιτική τυραννία η πρώτη, την άγνοια, την απλή περιγραφική σχέση με τα πράγματα η δεύτερη. Εδώ όμως θα χρειαστεί μια συμπλήρωση: η φιλοσοφία αναφαίνεται σε στιγμές κρίσης· η ιωνική φιλοσοφία γεννήθηκε. όταν αφανιζόταν στη Μικρά Ασία η ελευθερία των ελληνικών πόλεων στην Αθήνα η ακμή της συμπίπτει με την καταπίεση του ελληνικού λαού^- όταν στη μητροπολιτική Ελλάδα η δημοκρατία δοκιμαζόταν με τον πελοποννησιακό πόλεμο, στα Άβδηρα. όπου οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ευνοούν περισσότερο την πολιτική ελευθερία, ο δημοκράτης Δημόκριτος πλέκει το εγκώμιο της δημοκρατίας, αλλά τονίζει και τις ελλείψεις και τις αδυναμίες της, για να την περισώσει ως θεσμό. Έτσι βέβαια το κοινό στη δημοκρατία, από τότε που γεννήθηκε ως σήμερα, είναι η ιδέα της επαγρύπνησης για τη σωστή ελευθερία. Αυτή η επαγρύπνηση εκφράστηκε στην πρώτη ελληνική φιλοσοφία, προκειμένου για τη δημοκρατία, με δύο θέσεις που παραμένουν επίκαιρες: Πρώτον, με την ιδέα ότι ο λόγος είναι «έργου σκιή», ιδέα που πραγμάτωσαν ο Ζήνων ο Ελεάτης, με τη γενναία αντίθεσή του στην τυραννία³, ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, που ανέτρεψε την τυραννία στη σικελική του πατρίδα κι αρνήθηκε το βασιλικό αξίωμα που του πρόσφεραν⁴, ο Αρχύτας. που ανέλαβε με δημοκρατική διαδικασία ηγετικά καθήκοντα στον Τάραντα και κατόρθωσε, επτά φορές ηγέτης. να διατηρήσει μια διοίκηση με δημοκρατικούς θεσμούς’· δεύτερον με την ιδέα ότι οι άνθρωποι εφεύραν τους θεσμούς όχι για να είναι οι θεσμοί αυτοσκοποί και ότι καμιά εδραίο) ση ή αλλαγή των θεσμών δεν είναι δυνατή δίχως την εσωτερική ρύθμιση, το «κράτος» της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής που είναι το «κράτος» του λόγου-εκτιμητή των αναγκών και αξιών. Μ ελληνική δημοκρατία, από τη φιλοσοφική οπτική γωνία που ενδιαφέρει και σήμερα, τέθηκε ως αξία. καθόσον αναγνωρίστηκε ως συμπαρουσία. συμμετοχή στην ανθρώπινη περιπέτεια ἐν ἐλευθερίᾳ.

Σταθερές της δημοκρατίας είναι, εκτός από την ισονομία⁶, η ιδέα του ελεύθερου ανθρώπου, του ατόμου δηλαδή που διαθέτει την υλική και ηθική ανεξαρτησία που του είναι αναγκαία για να ασκήσει ενσυνείδητα τα καθήκοντα του ως πο­λίτης⁷ και η σημαντική για την πολιτειακή σωτηρία ομόνοια. Στις δύο αυτές σταθερές θα αναφερθώ αναλυτικότερα μέσα από το στοχασμό του Αβδηρίτη Δημόκριτου. Η προεξάρχουσα ιδέα της ελευθερίας, οριοθετημένη στον πολιτικό τομέα, απαντά στο εγκωμιαστικό της δημοκρατίας απόσπασμα 251 : «Ἡ ἐν δημοκρατίῃ πενίη τῆς παρά τοῖς δυνάστῃσι καλεομένης εύδαιμονίης τοσοῦτόν έστι αἱρετωτέρη. ὁκόσον ἐλευθερίη δουλείης». Η δημοκρίτεια προτίμηση της πολιτικής ελευθερίας αντί της υποταγής στο δυναστικό καθεστώς, έστω και με αντίτιμο την οικονομική δυσπραγία - τον καταναγκασμό της πενίας - θα μπορούσε να παραλληλισθεί. αν τηρηθούν οι αναλογίες, με τη συμπεριφορά όλων όσων αρνήθηκαν - για παράδειγμα ο πρωτομάρτυρας της νεοελληνικής ελευθερίας (και οραματιστής μιας ελληνικής δημοκρατίας με παμβαλκα­νική εμβέλεια) Ρήγας Φεραίος - ή αρνούνται την τυραννία, ακόμη και αν το αντίτιμο είναι η συρρίκνωση ή η απώλεια της ζωής τους. Η επίκριση στο σημείο αυτό, που λέγεται άλλωστε και για τον Πλάτωνα, ότι δηλαδή στον Δημόκριτο η ελευθερία περιορίζεται στους ελεύθερους πολίτες, ενώ στους δούλους αποδίδεται ο χαρακτηρισμός, όπως και στον Αριστοτέλη, των (έμψυχων) οργάνων με το να αναγνωρίζονται σ’ αυτούς μόνο υποχρεώσεις πορισμού στους ελεύθερους των αναγκαίοι για τη ζωή (απόσπασμα 270), θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί - εκτός των άλλων - με μια παρατήρηση του Γ. Βλάχου για τη νομική ισότητα στη σύγχρονη κοινωνία: η ισότητα αυτή είτε άργησε να επιβληθεί, διαφέροντας έτσι από χώρα σε χώρα. είτε παραμένει προβληματική σε ορισμένα επίπεδα, όπως εκείνο της μάζας απόκληρων που γέννησε η μετάβαση στη βιομηχανική κοινωνία⁸. Το θέμα άλλωστε συνδέεται και με το πρόβλημα των ανταγωνισμών των πολιτικών παρατάξεων, που μέσα στους κόλπους μιας δημοκρατικής κοινωνίας ενδέχεται να μεταβάλλουν τους ελεύθερους σε δούλους των συμφερόντων τους ή να οδηγούν σε στάσεις, όσο θα υπάρχουν οι «τούς ὑπερέχειν δοκοῦντας καθαιρεῖν θέλοντες»⁹.

Είναι γνωστό ότι ο Δημόκριτος πρόβλεψε, με πολιτική οξυδέρκεια, τις συνέπειες του εσωτερικού πολέμου, της «στάσεως», που κατ’ αυτόν είναι αποτέλεσμα φθόνου¹⁰: «ἐς ἑκάτερα κακόν· καί γάρ νικέουσι και ἡσσωμένοις ὁμοίη φθορή».

Το δίδαγμα, που παραμένει επίκαιρο, είναι ότι η συνειδητοποίηση της κοινής στους αντιπάλους συμφοράς σε μια δημοκρατούμενη πολιτεία θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά για τον πόλεμο ανάμεσα στις πολιτικές παρατάξεις. Στο ίδιο αποτέλεσμα θα ήταν δυνατό να οδηγηθούν οι πολίτες από τη συνειδητοποίηση της αξίας της ομόνοιας.

Το θέμα αυτό, όπως και το θέμα της «στάσεως», σχετίζεται γενικά με μίαν άλλη βασική συνιστώσα της δημοκρα­τίας¹¹ την ισότητα. Προκειμένου για τον Δημόκριτο, θα υπενθυμίσω ότι. ενώ το κριτήριο για το δημοκρατικό πολίτευμα δεν είναι οικονομικό¹², εντούτοις υπάρχει εδώ μια πρόταση άμβλυνσης των κοινωνικο-οικονομικοόν διαφορών, όπου συνταιριάζονται αρχές της κοινωνικής επιστήμης, της ηθικής με ψυχολογικές παρατηρήσεις των ανθρωπίνων πραγμάτων. Ο Δημόκριτος (Β 255) προτείνει: «Ὅταν οἱ δυνάμενοι τοῖς μή ἔχουσι καί προτελεῖν τολμέωσι καί ὑπουργεῖν και χαρίζεσθαι, ἐν τούτῳ ἤδη καί τό οἰκτίρειν ἔνεστι καί μή ἐρήμους εἶναι καί τό ἑτέρους γίγνεσθαι καί τό ἀμύνειν ἀλλήλοισι καί τούς πολιήτας ὁμονόους εῖναι καί ἄλλα ἀγαθά. ἁσσα οὐδείς ἄν δόναιτο καταλέξαι».

Η πρόταση αυτή - όπως και η αντίστοιχή της που απαντά, όπως θα δούμε, στο απόσπασμα 3 του Αρχύτα - επιβάλλει να αποδοθεί στους δύο Έλληνες στοχαστές η πατρότητα της δημοκρατικής ιδέας που ανάφερα στο προοίμιο αυτής της ανακοίνωσης. γιατί αυτοί εκφράστηκαν για τη δημοκρατία ως την πιο ανθρώπινη μορφή¹³ πολιτεύματος, με τον άνθρωπο ως αξία καθόσον συνάνθρωπο. Το απόσπασμα 255 πρέπει να κατανοηθεί μαζί με το απόσπασμα 102, «καλόν ἐν παντί τό ἴσον», όπου το ίσον νοείται ως ισορροπία¹⁴ μεταξύ υπερ­βολής και έλλειψης, καθώς δείχνει η πρόταση που ακολουθεί: «ὑπερβολή δέ καί ἔλλειψις οὐ μοι δοκέει».

Η χρονικοϋποθετική πρώτη φράση του αποσπάσματος 255 έχει τη σημασία κατηγορικής προσταγής του πρακτικού λόγου: αρθρώνεται στο ρήμα τολμέειν που προϊδεάζει στην πράξη και συνοδεύεται με τα προτελεῖν, ὑπουργεῖν, χαρίζεσθαι, ρήματα δηλωτικά ενεργειών το συμπέρασμα της πρώτης αυτής πρότασης περιέχει τις ιδέες της συντροφικότητας, της αλληλοβοήθειας, της ομόνοιας και κορυφώνεται σε μια γενίκευση των αγαθών. Από άλλο δημοκρίτειο απόσπασμα (Β 250) γνωρίζουμε ότι ο Αβδηρίτης σοφός συνέδεσε με την ομόνοια «τά μεγάλα έργα».

Το πνεύμα της δυναμικής ηθικής συμπαράστασης στους πένητες, που στοιχειοθετεί την ιδέα της ομόνοιας στον Δημόκριτο με μέσο την τόλμη της βοήθειας από μέρους των «δυ- ναμένων» στους μη «ἔχοντας», απαντά και στον κοινωνικο-πολιτικό στοχασμό του Ταραντίνου Αρχύτα· εδώ το θεμελιακό δημοκρατικό αξίωμα της ισότητας θεωρείται προϋπόθεση της ομόνοιας: «στάσιν μέν ἔπαυσεν, ὁμόνοιαν δέ αὔξησεν λο­γισμός εὑρεθείς· πλεονεξία τε γάρ οὐκ ἔστι τούτου γενομένου καί ισότας ἐστίν· τούτῳ γάρ περί τῶν συναλλαγμάτων διαλλασσόμεθα, διά τοῦτον οὖν οἱ πένητες λαμβάνοντι παρά τῶν δυναμένων οἵ τε πλούσιοι διδόντι τοῖς δεομένοις. πιστεύοντες ἀμφότεροι διά τοότω τό ἴσον ἕξειν» (β 3).

Ο όρος λογισμός, όπως συχνά στην ελληνική γλώσσα, δεν είναι μονοσήμαντος· αυτό φαίνεται και από το απόσπασμα 4. όπου ο όρος αντιδιαστέλλεται από τη γεωμετρία· πρόκειται εδώ για τέχνη αριθμητικού λογισμού αλλά και τέχνη του λογίζεσθαι, άρα μέθοδο έλλογης εξισωτικής πολιτικής. Ο λογισμός του ανθρώπου, όπως στον Δημόκριτο η έμφρονη τόλ­μη, επιχειρεί τη διαλλαγή των ανθρώπων, την άρση των μεταξύ τους διαφορών με τις ανταλλαγές των αγαθών, την κατάλυση της πλεονεξίας και έτσι την κατάπαυση των κοινωνικών διενέξεων (στάσεων). Όπως παρατηρήθηκε «με την πρόταση «πλεονεξία τε γάρ οὐκ ἔστι τούτου γενομένου και ἰσό­τας ἐστίν». εξηγείται πώς και γιατί επέρχεται με τον “λογι­σμόν” η κοινωνική γαλήνη και συνοχή: καθώς δηλαδή με την πραγμάτωση του “λογισμού”... αυτόματα εκλείπει η πλεονεξία, η γνώριμη πηγή της “στάσεως” και σύστοιχα εδραιώνεται η “ἰσότας”, καίρια προϋπόθεση της ομόνοιας»¹⁵.

Στο απόσπασμα 3 του Αρχύτα εμπεριέχονται δύο σημαντικές, καθόσον επίκαιρες, ιδέες: η ιδέα της συναίνεσης και οι ιδέες της υποχρέωσης και του δικαιώματος· οι πλούσιοι χορηγούν, όπως λέγεται εδώ, στους πένητες οικονομικά αγαθά. ωσάν να εκπληρώνουν μια υποχρέωση την οποία δέχονται ως υποχρέωση· οι πένητες λαμβάνουν, ωσάν να ασκούν αντίστοιχα δικαίωμά τους. με κοινή πεποίθηση και οι δύο ότι αποκαθιστούν το ίσον¹⁶. Η ισότητα αυτή δεν είναι κοινότητα των αγαθών κάτι τέτοιο ήταν η κτήση της γης που υποστήριξε ο Φαλέας. ο οποίος επίσης ασχολήθηκε με ζητήματα κοινωνικής φιλοσοφίας και υπήρξε ριζοσπαστικότερος από τον Πλάτωνα¹⁷. Ο Φαλέας. θεωρώντας ότι η ουσιαστική απαρχή κάθε πολιτικής αναστάτωσης βρίσκεται στον πλούτο, πρότεινε σχετικές μεταρρυθμίσεις¹⁸. Η θεωρία όμως της οικονομικής ισότητας κινδυνεύει ή να είναι ουτοπική ή μόνο θεωρητική, στην πράξη δε να είναι νέα ανισότητα, αν έχει μόνο πολιτικά ερείσματα. Υπερκαιρικά μπορεί να είναι τα ηθικά κριτήρια και οι προτάσεις που αφορούν στο κοινωνικό κακόν. Και αυτά υπάρχουν στην εξισορροπιστική διδασκαλία του Δημόκριτου και του Αρχύτα: σε μια δημοκρατική κοινωνία το κακό δεν είναι ο πλούτος- «ὁ ξύν νόῳ» μάλιστα «χρήσιμον εἰς τό ἐλευθέριον εἶναι καί δημοφιλέα»¹⁹. ενώ η πενία δεν είναι μέγα «δεινόν» για τον σώφρονα, ο οποίος την υποφέρει «ἐπιεικέως»²⁰ και δεν είναι, γιατί στη δημοκρατική κοινωνία υπάρχει - πρέπει να υπάρχει - η μόνιμη αρχή της προστασίας του κοινού συμφέροντος²¹. Το κακό είναι η πλεονεξία ή η ακόρεστη δίψα του ανθρώπου για πλουτισμό, ο ανέντιμος πλουτισμός, η περιφρόνηση της αξίας του μέτρου²².

Το μέτρο-αξία, που αντιστρατεύεται τη μηχανική εξισωτική οικονομία, εξυπακούεται και στο επίπεδο της πολιτικής ελευθερίας. Ότι η ελευθερία δεν είναι ασυδοσία, και αν δεν έχει ρητά λεχθεί από τον Δημόκριτο -, όπως έχει γίνει με την καταδίκη της «άγαν» ελευθερίας στην Πολιτεία (Η 564a) του Πλάτωνος^{23   -} είναι ιδέα που εμπεριέχεται στην έννοια του μέτρου, νοουμένου ως εὐογκίης, πρέποντος μεγέθους ασφαλεστέρου της μεγαλογκίης (υπερβολής Β 3) ²⁴ στην ανάληψη ιδιωτικών ή δημοσίων υποθέσεων, και στη σύνδεση του δεύτερου είδους της δημοκρατίας του λόγου²⁵, της παρρησίας²⁶ με την έννοια του καιρού^26α -του πρέποντος χρόνου της παρρησίας: το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου συνδυάζεται εδώ με ένα δέον διάγνωσης του καιρού της παρρησίας.

Αν η πολιτική συνείδηση των Ελλήνων φιλοσόφων προχώρησε στην αναγνώριση του δικαιώματος του λόγου, έκφρασης του στοχασμού, αυτό βέβαια δεν είναι άσχετο από τη βεβαιότητα για την αξία του ορθοί’) λόγου, τη δύναμη του νου²⁷ να προτείνει κανόνες που μετατρέπουν τη ζωή σε βίον. Αυτός ο λόγος δεν είναι έργον θεών²⁸, αλλά γνωστικό αγώνισμα του ανθρώπου’ αυτό δείχνει και η περιφρόνηση του Δημοκράτη Δημόκριτου για τους «ἀνοήμονας»²⁹ και ο έπαινος της ικανότητας την οποία αποκαλεί «εὐσύνετον ὀξυδερκείην» (Β 119). Γνώμη και ικανότητα είναι σημαντικά για το θέμα μας, ειδικότερα σε ό.τι αφορά στην εξουσία σε μια δημοκρατική πολιτεία: ότι ο Δημόκριτος συνδέει το «ἄρχειν» με τον «κρέσσονα» μέσω της έννοιας της φύσης - «φύσει τό ἀρχειν οἰκήιον τῷ κρέσσονι» (Β 267). κατανοείται μέσα από την παράλληλη ιδέα της εγγύτητας «φύσεως» και «διδαχής» (Β 33). Γιατί, όπως η οικονομική ισότητα και η πολιτική ισότητα δεν είναι μηχανική ισοπέδωση, αλλ’ αξιοκρατία. Η εφαρμογή της αξιοκρατίας είναι, από την αρχαιότητα ως σήμερα, ένα οξύ πρόβλημα στην πραγμάτωση της δημοκρατίας, το ίδιο σημαντικό όπως εκείνα της πραγμάτωσής της ως εξισορρόπησης στην οικονομία και ως εν μέτρω ελευθερίας. Όπως είναι γνωστό από τη δυνατότητα εισδοχής κάθε πολίτη στα δημόσια λειτουργήματα, που στην πράξη κατείχαν αρχικά οι αριστοκράτες του γένους, ξεκίνησε στην Ελλάδα μια μακρά πορεία προς την ισότητα - που κατέληξε, βέβαια, δυστυχώς, στη μηχανική ισότητα μέσα στην ακραία δημοκρατία^29α-, όπου όμως. σταθμός υπήρξε η Αθήνα του Περικλή· όπως παρατηρεί ο Jaeger³⁰, εδώ σημειώθηκε η υπέρβαση της μηχανικής ισότητας, μέσα από την παραδοχή ότι σε μια δημοκρατική πολιτεία όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. στην πολιτική ζωή όμως κυριαρχούν οι άριστοι στην ικανότητα.

Τον καιρό της κρίσης της δημοκρατίας, ο Πλάτων, ρητά αυτή τη φορά. θα κάνει λόγο για την κατ’ αξίαν απονομή των αξιωμάτων και των τιμών και ο Αριστοτέλης για την κατ' αναλογίαν δικαιοσύνη, προκειμένου να διασωθεί το ηθικό ιδανικό της αξιοκρατίας*¹.

Ο Δημόκριτος, για να επανέλθω στο φιλόσοφο από τον οποίο αντλώ στοιχεία επικαιρότητας σχετικά με τη δημοκρατία, επεσήμανε και δύο άλλες αλήθειες - με. ταυτόχρονα, ψυχολογικό, ηθικό και πολιτικό περιεχόμενο -, που έχουν το ίδιο, με τα προηγούμενα, σημείο αναφοράς, και είναι διαρκούς ισχύος· τις παραθέτω δίχως να τις παραφράσω: «χαλεπόν ἄρχεσθαι ὑπό χερείονος» (Β 49)· «οἱ κακοί ἰόντες ἐς τάς τιμάς ὁκόςῳ ἄν μᾶλλον ἀνάξιοι ἴωσι.τοσούτῳ μᾶλλον ἀνακηδέες γίγνονται καί ἀφροσύνης καί θράσεως πίμπλανται» (Β 254).

Στη δημοκρατία, μόνιμη προϋπόθεση για την καλή διοίκηση είναι η αναγνώριση από τους ασκούντες την εξουσία και τους αρχομένους της προτεραιότητας της όρθωσης της πόλης -κράτους και η υπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Λέει ο Δημόκριτος: «Τά κατά τήν πόλιν χρεών τῶν λοιπῶν μέγιστα ἡγεῖσθαι, ὅκως ἄξεται εὖ, μήτε φιλονικέοντα παρά τό ἐπιεικές μήτε ἰσχύν ἑαυτῷ προτιθέμενον παρά τό χρηστόν τό τοῦ ξυ νοῦ· πόλις γάρ εὖ ἀγομένη μεγίστη ὄρθωσίς ἐστι..., καί τού­του σωζομένου πάντα σώζεται καί τούτου διαφθειρομένου τά πάντα διαφθείρονται» (Β 252). Αυτό όμως το «χρηστόν τό τοῦ ξυνοῦ» για τον Αβδηρίτη φιλόσοφο δεν μονοπωλεί τη δραστηριότητα του ανθρώπου στους κόλπους μιας δημοκρατικής κοινωνίας: ό.τι στην πράξη υπήρξε κατόρθωμα του ηγέτη Περικλή, η εισαγωγή του πολίτη στο κράτος κατά τέ­τοιο τρόπο, ώστε ο πολίτης να μοιράζεται τη ζωή του μεταξύ της ιδιωτικής του εργασίας και των πολιτικών του καθηκόντων. στη φιλοσοφική θεώρηση της δημοκρατίας απαντά στην επισήμανση ότι η ενασχόληση με τα κοινά ή τις υποθέσεις άλλων δεν πρέπει να συνεπάγεται την από μέρους των χρηστών (υπογραμμίζουμε) ανθρώπων παραμέληση των ιδιωτικών υποθέσεων (Β 253).

Από τις αναλύσεις που προηγήθηκαν έγινε φανερό, ότι η θεώρηση της δημοκρατίας από τον Δημόκριτο, κυρίως, και από τον Αρχύτα μπορεί να είναι επίκαιρη ακριβώς γιατί συνδυάζει ό, τι σήμερα συνηθίζουμε να διαχωρίζουμε: την πολιτική, το δίκαιο και την ηθική. Συμπληρωματικά - για λόγους έμφασης - θα αναφερθώ και πάλι στον Δημόκριτο και συγκε­κριμένα: α) στις επιταγές του για τους πολίτες που αφορούν την αυστηρή αυτοκριτική τους («κρέσσον τά οἰκηία ἐλέγχειν ἁμαρτήματα ἤ τά ὀθνεῖα», Β 60) και την αυτόβουλη ανάληψη κόπων (Β 246)· β) στις επισημάνσεις από μέρους του αδυναμιών στο δημοκρατικό πολίτευμα και τη διατύπωση μέτρων για τη μη παρεμπόδιση της ικανοποιητικής λειτουργίας της δημοκρατίας, όπως είναι: η παροχή εμπιστοσύνης σε πρόσωπα δοκιμασμένα, πρόσωπα δηλαδή των οποίων η παρουσία στην πολιτική είναι θετική («μή πᾶσι ἀλλά τοῖς δοκίμοισι πιστεύειν· τό μέν γάρ εὔηθες.τό δέ σωφρονέοντος» (υπογραμμίζουμε), (Β 67)· ότι το μέτρο αυτό δεν ταυτίζεται με την προς όλους καχυποψία - στην οποία και σήμερα ενδέχεται να καταλήξει ο απογοητευμένος από την κακή πολιτική πο­λίτης - αλλά με την ιδέα της σύνεσης και σταθερότητας απο- δεικνΰει το επίσης λεγόμενο από τον Δημόκριτο: «μή ὕπο­πτος πρός ἅπαντας, ἀλλ’ εὐλαβής γίνου καί ἀσφαλής» (Β 91)· γ) στις επιταγές για την περιφρούρηση της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος που αφορούν τους κατέχοντες αξιώματα: αποφυγή από μέρους τους της αδικίας, εφόσον εκλέγονται όχι για να βλάψουν, αλλά «ώς εὖ», δηλαδή για να προσφέρουν υπηρεσίες (Β 25)· τιμωρία - δοσιδικία. όσων αδικούν: οι μη αποδίδοντες αυτά για τα οποία ετάχθηκαν πρέπει «κακῶς ἀκούειν καί πάσχειν»· προστασία, αντίθετα, των δικαίων φορέων της δημοκρατικής εξουσίας μετά τη λή­ξη της θητείας τους, από τους προσωπικούς των αντιπάλους, μάλιστα με ψήφιση ειδικού νόμου (15 266)³².

Οι συκοφάντες αντίπαλοι της Δημοκρατίας είναι, και άλλως, δυνατόν να αντιμετωπιστούν: με το κριτήριο της ανωτερότητας της πράξης· και επειδή η Δημοκρατία, από τότε που γεννήθηκε ως τις μέρες μας, με όλα τα θεμελιακά της γνωρίσματα και παρά τις όποιες διαφορές³³, υπάρχει κυρίως «ἔργῳ» ισχύει πάντα το δημοκρίτειο: «οὔτε λόγος ἐσθλός φαύλην πρῆξιν ἀμαυρίσκει οὔτε πρῆξις ἀγαθή λόγου βλασφημίη λυμαίνεται» (Β 177).

Συμπερασματικά θα έλεγα, ότι αν η Δημοκρατία, πριν να είναι - και αφού γίνει - τρόπος οργάνωσης της πολιτειακής ζωής. είναι κυρίως τρόπος αγαθής συμβίωσης των ανθρώπων, στηριζόμενος στην αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου και στην πεποίθηση ότι η εξουσία πηγάζει από τη συναίνεση των πολλών, και αν η δύναμη της δημοκρατίας ριζώνει στη λογική και ηθική ανθρώπινη συνείδηση³⁴ που περιορίζει την αυθαιρεσία και πραγματώνει με «τόλμη» και «λογισμό» τον ανθρωπισμό ως ομόνοια, φιλία και αλληλοβοήθεια, ο φιλοσοφικός στοχασμός του Δημόκριτου και του Αρχύτα είναι πάντα επίκαιρος.

 

 

Σημειώσεις

 

1.Le Mystere de I' Etre. 11, σ. 10.

2. Ο όρος, όπως είναι γνωστό, απαντά στον Ηρόδοτο 6. 43, που διηγείται ότι ο Πέρσης στρατηγός Μαρδόνιος. στον οποίο ανατέθηκε η υποταγή της Ελλάδας στους Πέρσες. υπέταξε κατ’ αρχήν τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και εγκατέστησε στις ιωνικές πόλεις δημοκρατία, αντικαθιστώντας έτσι τα τυραννικά καθεστώτα.

3. Βλ. Διογ. Λαέρτ., IX 26 και 2-3· Πλουτ., προς Κολ. 32 1126d. Πρβλ. Α. Κελεσίδου, Η κάθαρση της θεότητας στη φιλοσοφία του Ξενοφάνη. Αθήνα 1969, σσ. 13-14.

4. Πρβλ. W., Jaeger. Λ la naissance de Ια theologie, Les ed. du Cerf. Paris 1966, σ. 252, υπ. 72· J. Voilquin, Les penseursgrecs avant Socrate.de Thales a Prodicos. Flammarion. Paris 1964,σ. 116.

5. Βλ. Διογ. Λαέρτ., VII, 79' Στράβων, Γεωγρ.. VI. 280.

6. Η φιλοσοφική καταγωγή της ισονομίας ανάγεται στον Αναξίμαν­δρο, που συνέλαβε την ιδέα της ισότητας απέναντι στο νόμο της Δίκης. Για την έννοια στον Κλεισθένη βλ. π.χ.. P. Leveque - P. Vidal Naquet, Clisthene Γ Athenien. Paris 1964. σ. 29. Πρβλ. G. Vlastos, «Isonomia», AJPh 1973,σσ. 337 επ.

7. Γ. Βλάχος, «Η δημοκρατική κοινωνία στον σύγχρονο κόσμο». Φι­λοσοφία 19-20 (1989-1990). σ. 68.

8. Βλ. G. Vlachos, «La democratic des Atheniens et Γ idee de Γ homme libre. Le temoignage de Demosthene». 2.500 χρόνια δημοκρατίας, Αθήνα 1992, σ. 153 επ., και του ίδιου, «Η δημοκρατική κοινωνία στον σύγχρονο κόσμο», ενθ. αν.

9. Η φράση είναι του Ηρωδιανού (της μετά Μάρκον βασιλείας ιστο­ρίας -Ab excessu divi Marci. II 2, 7-8. Teubner, 1966, σ. 78) και λέγεται για τους Έλληνες, όμως και σήμερα δεν επαληθεύεται μόνο στις έριδες μεταξύ Ελλήνων.

10. Βλ. και Λυσίας I! 48.

      11. Στον Αριστοτέλη, όπως είναι γνωστό, το πρώτο είδος δημοκρατίας ορίζεται αναφορικά με την ισότητα, βλ. Πολιτικών Δ 1291b 34-37.

12.  Ο Δημόκριτος δεν ορίζει τη δημοκρατία όπως 6α κάνει ο Αριστοτέλης, ως το πολίτευμα που κυβερνούν οι φτωχοί όχι οι πλούσιοι (Πολιτικών 1279b 18-19)· δεν αντιμάχεται τη διάκριση σε πλούσιους και πένητες, διάκριση αναγκαία από το γεγονός ότι ισχύει ο θεσμός της ιδιοκτησίας.

13.  Πρβλ. A, Basave. «Structure et signification de la democratic». 2.500 χρόνια δημοκρατίας (σσ. 244-253). σ. 248. Για τον Δημόκριτο βλ. και τα αποσπάσματα 107α, 285.293.

14.  Πρβλ. το απόσπασμα 4 του Αλκμαίωνος· βλ. A Kclcssidou. «1/ approche axiologique de la democratic chez les premiers penseurs de la (',rece». Εοδικία 2 (1992). σ. 91.

15.  Κ. Δεσποτόπουλος. «II λογιστική του Αρχύτα και η διαλεκτική του Πλάτωνος». Φι/ίοσοφία και Διαλεκτική. Εκδ. Βάνιας. (^Η)εσ/νίκη. 1990,σ. 151

16.Πρβ. Κ. Δεσποτόπουλου. ενθ. αν.

17.0 Πλάτων, οχ γνωστόν. περιόρισε την κοινοκτημοσύνη στην τάξη τίον φυλάκων.

18.  Βλ. Αριστοτέλους, Πολίτικων Β, 1266a 39-bl -5: «Φαλέας ό Χαλκηδόνιος... φησίν ... δεῖν ἴσας εἶναι τάς κτήσεις των πολιτών] τούτο δέ κατοικιζόμεναι μέν εὐθύς ού χαλεπον ὤετο ποιεῖν. τάς δ' ἤδη κατοικουμένας ἐργωδέστερον μέν, ὅμως δέ τάχιστ' άν ὁμαλισθῆναι τῷ τάς προί­κας τούς μέν πλουσίους διδόναι μέν λαμβάνειν δέ μή. τούς δέ πένητας μή διδόναι μέν λαμβάνειν δέ», σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, ο οποίος αρνείται την ισότητα στην κτήση και υποστήριζε την ισότητα στη χρήση μέσω της φιλίας (Πολιτικών 1329b 41-1330a-2).

19.  Δημόκριτος. Β 282.

20.  Δημόκριτος, 1? 291.

21.  Βλ. Δημόκριτος, Β 287: η πενία είναι «χαλεπωτέρη» όταν είναι κοινή, «ού γάρ ύπολείπεται έλπις έπικουρίης».

22.  Βλ Δημόκριτος, Β 219· Β 218: «πλούτος ἀπό κακῆς ἐργασίης περιγενόμενος ἐπιφανέστερον τό όνειδος κέκτηται».

23.  Περισσότερα βλ. Α. Κελεσίδου, II έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική φιλοσοφία. Πρόλ. Ακ. Γ. Μιχαηλίδη-Νουάρου, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1982. σσ. 57-58.

24.  «Τον εύθυμεϊσθαι μέλλοντα χρή μη πολλά πρήσσειν. μήτε ιδία. μήτε ξυνή. μηδέ ασσ' άν πράσση ύπέρ τε δόναμιν αίρεϊσθαι την έωυτοϋ καί φόσιν άλλα τοσαύτην έχειν φυλακήν, ώστε καί τής τύχης έπιβαλλού- σης καί εις τό πλέον ύπηγεομένης τώ δοκεΐν, κατατίθεσθαι, καί μή πλέω προσάπτεσθαι τών δυνατών ή γάρ εύογκίη άσφαλέστερον τής μεγαλογκίης». Πρβλ. Λ. 167. Για το μέτρο πρβλ. και Β 191 (μετριότης «τέρψιος» και συμμετρία βίου πραγματώνουν την «ευθυμία»),

25.  Πρώτο είναι το δικαίωμα της ισηγορίας.

26.  Πρβλ. J. Gabaude, «L’ avcnement grec de la parrhesief et son actualite au bout de 2500 ans». 2500 χρόνια... σ. 103 επ.

26α. Περισσότερα βλ. A. Kelessidou. «Kairos. akairia. epikairia chez Democrite», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Kairos et iMjos dans Γ Aiitiquitc». Aix en Provence. 24-27 Οκτ. 1994.

27.  Βλ π.χ.. Δημόκριτος li 35.

28.  Πρβλ. Ξενοφάνης li 18' βλ. και Λ. Κελεσίδου. Η κάθαρση της θεότητας στη φιλοσοφία του Ξενοφάνη. Αθήναι 1969. σ. 52 επ. (Η φιλοσοφία του Ξενοφάνη, με νεοελληνική μετάφραση των αποσπασμάτων και βιβλιογραφία, υπό έκδοση από την Ακαδημία Αθηνών).

29.  Βλαπ. 199.200 - 206.

29α. Ο jaeger έδειΕε (Παιδεία. II μόρφωσις τουΈλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Βερροίου, I, Αθήναι, 1968, σσ. 140-141) ότι η δημοκρατία η ίδια δεν είναι αναγκαία συνέπεια του αιτήματος για ίση δικαιοσύνη και γραπτούς νόμους- αυτά υπάρχουν και στα μοναρχικά ή ολιγαρχικά κα­θεστώτα. ενώ στην αρχαία δημοκρατία η πόλη-κράτος δεν κυβερνάται από νόμους αλλ' από το πλήθος.

30. Ενθ. αν., σσ. 444-445.

31.  Ιϊλ. Πλάτων. Νόμοι. Κ 744b, 757bc. Αριστοτέλης, Ηθ. Νικ.. Ε6 1131a 25-30. Πρβλ. Anna Kelessidou, «Gabriel Marcel et la conception platonicienne et aristotelicienne de la justice». Cuadernos Informativos de Derecho HistoricoSk. 17, 1994. Barcelona, της ίδιας «Intersubjectivite et Ontologie. Aristote et G. Marcel», Πλάτων. AB (1980) 32, σ. 379.

      32. Πρβλ. A. Κελεσίδου. Μελετήματα Προσωκρατικής ηθικής. Πρόλ. Ακ. Γ. Βλάχου, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι, 1970, σ. 136. Πρβλ. I. Πανέρη. Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, εκδ. Κωνσταντινίδη. Θεσ/νίκη 1986, σ. 132. Παράδειγμα, ίσως, κατά μιαν άποψη, προστασίας κατά της κακόβουλης επίκρισης δίνει και ο Σωκράτης, που αρνήθηκε να δεχτεί πρόταση των δημαγωγών, μετά τη νίκη στις Αργινούσες. για κατά των δέκα στρατηγών, υποστηρίζοντας «μηδέν ποιεϊν παρά τους μους».

33.  Αριθμητικής υφής. άμεση ή αντιπροσωπευτική, πολυκομματισμός κ.ά.

34.  Πρβλ. A. Kelessidou. «L’approche axiologique de la democ chez les premiers penseurs de la Grece», 2.500 χρόνια δημοκρατία 65- της ίδιας. Μελετήματα προσωκρατικής ηθικής, σ. 70.