Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης
Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης
Υπάρχουν κάποιες μορφές μέσα στην πορεία των αιώνων, οι οποίες
άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους στην ιστορία του παγκόσμιου
πολιτισμού. Άνθρωποι οι οποίοι μας κληροδότησαν μεγάλες αξίες,
τις οποίες, δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να τις εκμεταλλευτούμε στο
έπακρο. Όμως η άσβεστη μνήμη τους πάντα θα στέκεται αρωγός στην
προσπάθειά μας να γίνουμε “αληθινοί” άνθρωποι. Διότι, όσο θα
υπάρχει αυτή η αιώνια συντροφιά τους, τόσο θα διατηρείται
ζωντανή και η ελπίδα της πνευματικής μας “ανάστασης”. Ο Κυνικός
Διογένης υπήρξε πράγματι ένα “δαιμόνιο” πνεύμα, ένας άνθρωπος με
όλη τη σημασία της λέξης, που με τη στάση της ζωής του μας
έδειξε τον δρόμο προς την αληθινή ευδαιμονία. Το ελάχιστο που θα
μπορούσαμε να πράξουμε είναι να τον ευχαριστήσουμε μέσα από τα
βάθη της καρδιά μας.
Διογένης, λοιπόν, ο Σινωπεύς ή πιο απλά Διογένης ο Κύων,
ο διασημότερος και μεγαλύτερος Κυνικός Φιλόσοφος. Γεννήθηκε
περίπου το 400 π.Χ. αλλά κάποιοι θρύλοι αναφέρουν πως ήρθε στο
φως τη μέρα που πέθανε ο Σωκράτης το 399 π.Χ. Όσο για τον θάνατό
του, και αυτός διαποτισμένος με αρκετούς θρύλους, λένε πως έλαβε
χώρα το 323 π.Χ., την ίδια ημέρα που πέθανε ο Μ. Αλέξανδρος στην
Βαβυλώνα.
Κατά τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα ήλθε στην Αθήνα
εξόριστος από τη γενέτειρά του Σινώπη του Πόντου, επειδή με τον
τραπεζίτη πατέρα του Ικεσία είχαν παραχαράξει το νόμισμα της
πόλης.
«Διογένης, γιος του Ικεσία, τραπεζίτης στο επάγγελμα, από τη
Σινώπη. Ο Διογένης όταν εξορίστηκε από την πατρίδα του για
κάποια παραχάραξη νομισμάτων, ήλθε στην Αθήνα, σχετίστηκε με τον
κυνικό Αντισθένη, αισθάνθηκε έλξη για τον τρόπο ζωής του και
ακολούθησε την κυνική φιλοσοφία αδιαφορώντας για την μεγάλη του
περιουσία» (Σούδα, “Διογένης” n. 1143).
Είτε λόγω της παραχάραξης είτε λόγω πολιτικών διώξεων, βρέθηκε
στην Αθήνα και σχετίστηκε με τον Αντισθένη, εντυπωσιασμένος από
την φιλοσοφία του, την οποία ασπάστηκε ώσπου τελικά ξεπέρασε σε
φήμη τον δάσκαλό του. Σύμφωνα με αναφορές λίγο μεταγενέστερων
συγγραφέων, είχε επιδείξει και συγγραφικό έργο, αλλά δυστυχώς
δεν διασώθηκε τίποτα. Οι ιστορίες με τον Διογένη, πέρα από
κάποιες υπερβολές, θα λέγαμε πως είναι αληθινές και απεικονίζουν
την συνέπεια του χαρακτήρα του. Ζούσε σε ένα πιθάρι και
σκληραγωγούσε τον εαυτό του ακόμα και στις εναλλαγές του καιρού.
Το μόνο που διέθετε ήταν ένα ξύλινο κύπελλο, το οποίο και αυτό
το πέταξε, όταν είδε ένα παιδί να πίνει νερό με τις χούφτες του.
«Όταν κάποτε ο Διογένης είδε ένα παιδί να πίνει νερό με τα
χέρια, πέταξε από το δισάκι του το κύπελλο λέγοντας: «Ένα παιδί
με έχει νικήσει στην απλότητα» (Διογένης Λαέρτιος,
Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή VII 37.)
Ο Διογένης ο επικαλούμενος «Κυνικός», ή Διογένης ο Σινωπεύς ήταν
αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Φέρεται να γεννήθηκε στη Σινώπη
περίπου το 412 π.Χ., (σύμφωνα με άλλες πηγές το 399 π.Χ.), και
πέθανε το 323 π.Χ. στην Κόρινθο, σύμφωνα με τον Διογένη τον
Λαέρτιο, την ημέρα που ο Αλέξανδρος ο Μέγας πέθανε στη Βαβυλώνα.
Πίνακας του Jean-Léon Gérôme (1860)
Η δύναμη της προσωπικότητάς του έγκειται στην εκκεντρικότητά
του, το τραχύ χιούμορ και στην τολμηρή αντίσταση σε καθετί
καθιερωμένο. Όταν συνελήφθη από πειρατές στην Αίγινα και
εκτέθηκε για πώληση, ο πωλητής του απαγόρευσε να κάθεται κάτω
και ο Διογένης απάντησε: «Δεν υπάρχει διαφορά, διότι σε
οποιαδήποτε θέση και αν κείτονται τα ψάρια θα βρουν αγοραστές».
Ωστόσο μια από τις πιο φημισμένες ρήσεις του ήταν, όταν στην
ερώτηση του πωλητή για το τι ήξερε να κάνει απάντησε: «Να
εξουσιάζω ανθρώπους».
«Εκεί που έπλεε τον
έπιασαν πειρατές και τον έδωσαν για πούλημα. Όταν κλήθηκε να τον
πουλήσουν και τον ρώτησαν τι ήξερε να κάνει απάντησε πως ήξερε
«να εξουσιάζει ανθρώπους». Και βλέποντας κάποιον Κορίνθιο, έναν
άσωτο πλούσιο, είπε στον διαλαλητή: «Πούλησε με σ’ αυτόν, αυτός
χρειάζεται αφεντικό». Εκείνος τον αγοράζει και τον πηγαίνει στην
Κόρινθο και του αναθέτει την ανατροφή των παιδιών του. Έλεγε
μάλιστα ότι ένα αγαθό πνεύμα είχε μπει στο σπίτι του».
Σούδα, “Διογένης” (n. 1143 – 1144).
Εκεί στην Κόρινθο έγινε και η περιβόητη συνάντησή του με το Μέγα
Αλέξανδρο, που ενώ όλοι έτρεχαν ξωπίσω του, ο Διογένης λιαζόταν
αδιαφορώντας για το νεαρό επίδοξο κοσμοκράτορα. Όταν ο
Αλέξανδρος τον πλησίασε, τον προέτρεψε να του ζητήσει ό,τι θέλει
και ο Διογένης του έδωσε την παροιμιώδη απάντηση: «Μη μου
κρύβεις τον ήλιο!»
Ο Αλέξανδρος ξαφνιάστηκε, διότι είχε συνηθίσει να
περιτριγυρίζεται από κόλακες, και τον ρώτησε αν τον φοβάται. Ο
Διογένης ρώτησε: «Είσαι καλό πράγμα ή κακό;» Ο Αλέξανδρος
απάντησε: «Καλό». Ο Διογένης για άλλη μια φορά τον άφησε άναυδο:
«Τότε ποιος άνθρωπος φοβάται το καλό;»
«Τότε ο Αλέξανδρος είπε σε κάποιον από τους φίλους του: «Πόσο
θα’ θελα να γινόμουν Διογένης αν δεν είχα γίνει ο Αλέξανδρος!» (GNOMOLOGIUM
VATICANUM 743 n. 91.)
Ο Διογένης συχνά
κυκλοφορούσε την ημέρα με ένα αναμμένο φανό, όταν τον ρωτούσαν
«γιατί κρατάς φανό, ημέρα;» αυτός απαντούσε «ψάχνω να βρώ
τίμιους ανθρώπους» O Διογένης έψαχνε να βρεί ένα ανθρώπινο ον,
αλλά έλεγε πως έβλεπε μόνο κατεργάρηδες και αχρείους.
Πίνακας του J. H. W.
Tischbein (1780)
Η βασική διδαχή του Διογένη ήταν απλή: για να πραγματώσει κανείς
την αρετή έπρεπε να περιφρονήσει τις φυσικές απολαύσεις. Ο πόνος
και η πείνα βοηθούσαν στην επίτευξη του καλού και ότι η
κοινωνική εξέλιξη ήταν ασυμβίβαστη με την καλοσύνη και την
αλήθεια. Για τον φιλόσοφο ηθικοποίηση σήμαινε επιστροφή στην
φύση και στην απλότητα. Την κοινωνική προβολή που επιδίωκαν οι
περισσότεροι συμπολίτες του τη θεωρούσε ανοησία, προσποίηση και
ματαιοδοξία.
Το να υποτιμά τις θρησκευτικές και κοινωνικές παραδόσεις, καθώς
και την πολιτική εξουσία, δεν σήμαινε πως ήταν ένας άνθρωπος με
αρνητισμό. Το έκανε για χάρη της προαγωγής της λογικής και της
αρετής. Με θεατρικό τρόπο κρατούσε το φανάρι του τη μέρα
λέγοντας ότι έψαχνε για αληθινούς ανθρώπους. Περπατούσε
ξυπόλητος στο χιόνι και έσπρωχνε το πιθάρι του το καλοκαίρι
πατώντας πάνω στην καυτή άμμο. Γι’ αυτές του τις ακρότητες
κατηγορήθηκε και δυσφημίστηκε από την αναμφίβολη ανηθικότητα
κάποιων συμπολιτών του. Όμως κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει
ότι έζησε μια ζωή αυτοκυριαρχίας και εγκράτειας. Επέζησε με μια
πολύ απλή δίαιτα και διακρίθηκε για την περιφρόνησή του στα
πλούτη και την πολυτέλεια.
«Όταν κάποιος έμπασε τον Διογένη σε ένα πολυτελές σπίτι και
εκεί του απαγόρεψε να βγάλει τα φλέματα, ο Διογένης, όταν τον
έπιασε βήχας, έφτυσε στο πρόσωπο του οικοδεσπότη λέγοντας πως
δεν έβρισκε χειρότερο μέρος για να φτύσει». (Διογένης
Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή
VI 32.)
Οι αναφορές στη φιλοσοφία του Διογένη είναι λιγότερο πενιχρές
απ’ ότι οι αναφορές στην ίδια του την ύπαρξη. Έλεγε ότι εκείνοι
που είναι συνηθισμένοι σε μια ζωή γεμάτες απολαύσεις αηδιάζουν
όταν αντικρίζουν το αντίθετο, κι εκείνοι που έχουν συνηθίσει
στην έλλειψη πολυτέλειας αντλούν ευχαρίστηση από την περιφρόνησή
της. Είχε πει ότι οι κακοί άνθρωποι υποτάσσονται στη λαγνεία
τους όπως οι δούλοι στα αφεντικά τους.
Ο Διογένης υπήρξε μια πραγματική ιστορική φιγούρα, αλλά η ζωή
του έγινε θρύλος που εξελίχθηκε σ’ ένα μύθο, καθώς ανέκδοτα και
σκάνδαλα προστέθηκαν στην πραγματική του ζωή. Για την αληθινή
του ζωή δεν γνωρίζουμε και πολλά, όμως είναι ξεκάθαρο πως έγινε
ένας φιλοσοφικός ήρωας. Τόσο εξαιρετική ήταν η αυστηρότητα και η
απλότητα της ζωής του, ώστε αργότερα οι Στωικοί τον αποκάλεσαν
τέλειο άνθρωπο και σοφό! Θεωρούσε τις ομιλίες του
Πλάτωνα ως χάσιμο χρόνου.
«Όταν ο Πλάτωνας διατύπωσε τον ορισμό ότι ο «άνθρωπος είναι
δίποδο ζώο χωρίς φτερά», και ο ορισμός αυτός είχε γίνει
αποδεκτός, ο Διογένης μαδάει έναν πετεινό, τον βάζει μέσα στη
σχολή [του Πλάτωνα] και λέει: «Αυτός είναι ο άνθρωπος του
Πλάτωνα». Εξαιτίας αυτού προστέθηκε στον ορισμό το “με πλατιά
νύχια”. (Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και
δογμάτων συναγωγή VI 40.)
Περιγελούσε τους ρήτορες όταν μιλούσαν για δικαιοσύνη ενώ ζούσαν
μέσα στην αδικία. Έλεγε ότι όλοι συναγωνίζονται ως προς τα υλικά
αγαθά αλλά κανείς δεν αγωνιζόταν να γίνει καλύτερος και
αληθινός. Αναρωτιόταν γιατί οι μαθηματικοί παρατηρούσαν τον ήλιο
και την σελήνη ενώ παρέβλεπαν τα ζητήματα μέσα τους και γύρω
τους. Θύμωνε με αυτούς που θυσίαζαν στους θεούς για να έχουν
καλή υγεία και από την άλλη έτρωγαν υπερβολικά. Επέπληττε τους
ανθρώπους για τις προσευχές τους, λέγοντας ότι ζητούσαν μάλλον
αυτά στα οποία οι άνθρωποι απέδιδαν αξία και όχι αυτά που ήταν
πραγματικά ωφέλιμα για αυτούς. Παρόλη, όμως, την προκλητική του
συμπεριφορά του οι Αθηναίοι τον αγαπούσαν. Όταν ένας νέος του
έσπασε το πιθάρι, τον ξυλοκόπησαν και του προσέφεραν ένα
καινούριο.
Ήταν το πρώτο άτομο που σκέφτηκε και είπε, “Είμαι πολίτης
ολόκληρου του κόσμου”, παρά πολίτης μιας συγκεκριμένης πόλης ή
κράτους. Έτσι, κατά κάποιον τρόπο εφεύρε την ιδέα του
κοσμοπολιτισμού. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δε λέει ότι
είναι άπολις – χωρίς πόλη – απλώς δηλώνει υποταγή στον
Κόσμο και στο Σύμπαν. Οι περιορισμοί της υπηκοότητας και οι
αποκλεισμοί που αυτοί συνεπάγονταν ήταν παράλογοι, και με τον
Κοσμοπολιτισμό ζητούσε να τους καταργήσει ανοίγοντας τα πολιτικά
προνόμια σε όλους. Με λίγα λόγια ο κοσμοπολιτισμός
αντιπροσωπεύει μια πρώτη εισήγηση ότι ο δεσμός του ανθρώπου προς
την ανθρωπότητα είναι ισχυρότερος του δεσμού προς το κράτος. Στα
πλαίσια αυτά, οι Κυνικοί θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι
πρωτεργάτες του αναρχισμού!
Παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του πιστός στις αρχές του και
στον τρόπο που ζούσε.
«Όταν κάποιοι είπαν στον Διογένη ότι «Είσαι γέρος. Από εδώ
και πέρα να χαλαρώσεις την προσπάθειά σου», εκείνος είπε: «Μα
πώς; Αν έτρεχα σε αγώνες, θα έπρεπε, φθάνοντας κοντά στο τέρμα,
να χαλαρώσω την προσπάθεια ή, αντίθετα, να βάλω τα δυνατά μου;»
(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων
συναγωγή VI 34.)
Για τον θάνατό του υπάρχουν διάφορες πληροφορίες. Οι ιστορικοί,
όμως, δεν είναι βέβαιοι ούτε για τον χρόνο ούτε για τον τρόπο
θανάτου του. Μια ισχυρή πεποίθηση μας αναφέρει πως πέθανε από
βαθιά γεράματα στην Κόρινθο. Μια άλλη πως πέθανε τρώγοντας ωμό
χταπόδι, επειδή ήθελε να δείξει πως την τροφή δεν χρειάζεται καν
να τη μαγειρεύουμε. Όπως και να έχει όχι μόνο η ζωή του, αλλά
και ο θάνατός του υπήρξε μυθιστορηματικός! Οι Κορίνθιοι έστησαν
στη μνήμη του μια κολώνα πάνω στην οποία τοποθέτησαν έναν σκύλο
από μάρμαρο της Πάρου. Στη συνέχεια οι συμπατριώτες του από την
Σινώπη τον τίμησαν με ορειχάλκινα αγάλματα, κοντά στη γιγάντια
κολώνα με τον σκύλο πάνω στα οποία χάραξαν την ακόλουθη
επιγραφή: «Ο χρόνος κάνει ακόμα και τον χαλκό να παλιώνει,
αλλά τη δόξα σου, ω Διογένη, η αιωνιότητα ποτέ δεν θα
καταστρέψει. Διότι εσύ μόνος δίδαξες στους θνητούς το μάθημα της
αυτάρκειας και το πιο εύκολο μονοπάτι της ζωής».
