Το ζήτημα της
δουλείας
στην Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία
κατά τον Καστοριάδη
Νεστορίδης Παναγιώτης
Το ζήτημα της δουλείας έχει απασχολήσει και συνεχίζει να απασχολεί ακόμη και
σήμερα μελετητές και ιστορικούς, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν
την συνύπαρξη δουλείας-δημοκρατίας φτάνουν πολλές φορές σε λανθασμένα
συμπεράσματα που σπιλώνουν το θεσμό της δημοκρατίας αλλά και απομακρύνονται από
το πραγματικό νόημα αυτής της σημαντικής ανθρώπινης δημιουργίας.
Ο θεσμός της δουλείας παρατηρείται από αρχαιοτάτων χρόνων σε πληθώρα λαών ανά
την υφήλιο, ανεξαιρέτως θρησκευτικής παράδοσης ή γεωγραφικής θέσης. Όπως μας
εξηγεί ο Κορνήλιος Καστοριάδης «η ελληνική κοινωνία είναι μια κοινωνία σαν όλες
τις άλλες στο θέμα της δουλείας». Κατά τον ίδιο «πρέπει να επιστήσουμε την
προσοχή στο γεγονός ότι σε αυτή την κοινωνία που η δουλεία είναι παρούσα
επιτυγχάνεται κάποιο άλλο πράγμα, το οποίο εξακολουθούμε πάντα να το αποκαλούμε
ελευθερία και έχει προσδιοριστεί από τον Αισχύλο (Πέρσαι, στ 242): δεν είναι
απλώς η ελευθερία σε σχέση με κάποιον εξωτερικό εχθρό, είναι επίσης, η ιδέα ότι
μόνο το ελεύθερο ανθρώπινο ον φέρει επαξίως το όνομα αυτό». Στην αρχαία ελληνική
κοινωνία θα βρούμε ακόμη και αμφισβήτηση και κριτική κατά της δουλείας από
μερικούς σοφιστές. Η δικαίωση της δουλείας δεν μπορεί να τεθεί, γιατί
αναφερόμαστε σε μια αντίληψη ενός κόσμου όπου η βία, ο καταναγκασμός, αποτελούν
θεμελιώδη πολιτική κατηγορία.
«Ο πόλεμος είναι αφετηρία ή, εν πάση περιπτώσει, προσφέρει προνομιακή πρόσβαση
προκειμένου να σκεφτεί κανείς την πολιτική συγκρότηση, την κυριαρχία των μεν επί
τους δε αναφορικά και με τον Ηράκλειτο που αναφέρει "ο πόλεμος είναι ο πατέρας
όλων", αυτός που "έφτιαξε τους μεν ελεύθερους τους δε δούλους"». Δεν πρέπει να
ξεχνάμε πως αναφερόμαστε σε μια εποχή όπου οι νικητές ενός πολέμου είχαν δύο
λογικές επιλογές μετά την ήττα των αντιπάλων τους: είτε να τους εκτελέσουν είτε
να τους υποδουλώσουν. Σε μια περίοδο άλλωστε όπου η ανθρώπινη ζωή εκτιμάτο σε
χρήμα για πολλές κοινωνίες, η προδιαγεγραμμένη μοίρα των ηττημένων έκανε πολλούς
πολεμιστές και αμάχους να αυτοκτονούν πριν από την σύλληψη τους.
Η έμφαση δίνεται στην περίπτωση της Αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας λόγω του ότι
υπήρξε ανεπτυγμένος πολιτισμός στην κοινωνία αυτής. Αν αναλογιστούμε όμως πως το
ζήτημα της δουλείας δεν έπαψε να υφίσταται ακόμη και στις κοινωνίες του 20ου
και πιθανώς και του 21ου αιώνα, τότε η νομοθεσία του Σόλωνα το
590π.Χ. αποκτά μια πλουσιότερη σημασία: η απαγόρευση των πολιτών να δανείζονται
με ενέχυρο τον εαυτό τους ήταν πρωτοποριακή. Κι αυτό γιατί ακόμη και σήμερα οι
οφειλές ενός ατόμου μπορούν να του στερήσουν ακόμη και τα θεμελιώδη δικαιώματά
του. Κατά τον Καστοριάδη «η σαφής υπεροχή της ελληνικής πολιτικής σκέψης [..]
ιδιαίτερα σε σχέση με ότι ακολούθησε - ιδιαίτερα σε σχέση με την εξέλιξη που
σημειώθηκε υπό την επίδραση του χριστιανισμού- έγκειται στο ότι το ζήτημα της
βίας υπήρξε πάντοτε παρόν ως θεμελιώδης προϋπόθεση» εξηγώντας μας παράλληλα πως
«μια συγκεκριμένη ιστορική δημιουργία φτάνει μέχρι ενός σημείου.[..]Αν
θεωρήσουμε την Αρχαία Ελλάδα ως απλό ιστορικό αντικείμενο που δεν μας αφορά
περισσότερο ή κατά διαφορετικό τρόπο από άλλα ιστορικά αντικείμενα» είναι λάθος
προσέγγιση «δεδομένου ότι η απλή αναζήτηση αιτιακών σχέσεων εξαλείφει τη
σημασία, ενώ η στρουκτουραλιστική προσέγγιση αγνοεί και το ίδιο το ζήτημα της
σημασίας».
«Βασιζόταν η δημοκρατία στη δουλεία; Μήπως είχε ως αιτία της τη δουλεία; Μήπως η
δουλεία είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη της δημοκρατίας; Και μονάχα η ιδέα ότι
η δουλεία αποτελεί «αιτία» της δημοκρατίας είναι παράλογη, διότι αυτή η αιτία θα
έπρεπε να λειτουργήσει σε όλες τις περιπτώσεις που υπήρχε δουλεία αλλά δεν
υπήρχε δημοκρατία. Και φυσικά αυτό απαντάτε και από το γεγονός ότι τα πρώτα
δημοκρατικά κινήματα συγκροτούνται και αρχίζουν να επικρατούν σε πόλεις όπου η
καθαυτό δουλεία είναι από οικονομική και κοινωνική άποψη περιθωριακή. Η αθηναϊκή
δημοκρατία δεν υπήρξε σε καμία στιγμή "κατάσταση πραγμάτων" αλλά σαφώς ιστορική
διαδικασία, μέσω της οποίας κάποιες κοινότητες αυτοθεσμίζονται κατά λίγο ως πολύ
ρητό τρόπο ως κοινότητες ελευθέρων πολιτών. Και δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι καθ
όλο το χρονικό διάστημα που η αθηναϊκή δημοκρατία παραμένει γόνιμη, αποτελεί
περίοδο διαρκούς μετασχηματισμού».
Σύμφωνα με τον Κορνήλιο Καστοριάδη το αποφασιστικό στοιχείο για την ελληνική
ιστορία που δεν συναντάτε πουθενά αλλού στην παγκόσμια ιστορία δεν είναι κυρίως
ούτε η δημοκρατία θεωρούμενη ως κυριαρχία του νόμου ή ως ελευθερία των πολιτών ή
ως ισότητα: «Έχουμε εδώ την πρώτη εμφάνιση της κοινωνικής αυτονομίας με την
έννοια ότι η κοινωνία αμφισβητεί την ίδια της την θέσμιση, και αυτή η
αμφισβήτηση και αναδιαμόρφωση του ίδιου της του νόμου γίνονται ρητά, σε
συνάρτηση με δημόσια πολιτική δραστηριότητα εν λόγω και δια του λόγου, της
συζήτησης, της αντιπαράθεσης των απόψεων και όχι απλώς δια της τυφλής βίας.
Είναι η πλευρά του ζητήματος που δεν μπορεί να δει η αναχρονιστική, απλοϊκά
ηθικολογική και τελικά αρκετά επιφανειακή παρουσίαση του ελληνικού κόσμου».
Φυσικά, δεν θα μπορούσαμε να μην εξετάσουμε και την περίπτωση της Σπάρτης, όπου
γίνεται η πρώτη αναφορά του όρου ευνομία, της κατάστασης αυτής δηλαδή όπου σε
μια πόλη, δεν υπάρχουν απλά καλοί νόμοι αλλά οι νόμοι αυτοί γίνονται και
σεβαστοί από τους πολίτες. Και εδώ η δουλεία είναι παρούσα με τους είλωτες, οι
οποίοι συνδέονται με τον κλήρο που καλλιεργούν και φυσικά στερούμενοι πολιτικών
δικαιωμάτων, ανήκουν στο κράτος και δεν μπορούν να πουληθούν. Εν συγκρίσει με
την Δημοκρατική Αθήνα, αν και η Σπάρτη είναι πρώτη πόλη όπου από όσο γνωρίζουμε
εγκαθιδρύεται η σπαρτιατική κοινότητα ως κοινότητα των ομοίων, στην
πραγματικότητα αποτελεί ένα είδος αριστοκρατικής, έντονα ιεραρχημένης κοινωνίας
και η οποία εξελίσσεται, αποκλειστικά προς όλο και πιο ολιγαρχική κατεύθυνση.
Όπως μας εξηγεί ο Καστοριάδης «η δημοκρατία συνιστά μια διαδικασία και στην
περίπτωση των Αθηνών», η πραγματική αρχή της οποίας τοποθετείται στον 7ο
αιώνα, που ονομάστηκε από τον Άγγλο ιστορικό Forrest "ο αιώνας των
μεταρρυθμίσεων". «Κάτι φυσικά που δεν συνέβη στην περίπτωση της Σπάρτης».
Δεδομένου λοιπόν του ότι η δουλεία εμφανίστηκε σε πληθώρα περιοχών χωρίς καμία
δημοκρατική δημιουργία και του ότι δεν αποτελεί αναγκαία συνθήκη, φαίνεται κατά
τον ίδιο από το ότι «η σπουδαιότητα της δουλείας ήταν εξαιρετικά περιορισμένη,
σχεδόν περιστασιακή» στις πόλεις όπου αναπτύχθηκε η δημοκρατία. «Η ποσοτική της
ανάπτυξη στην Αθήνα του 5ου αιώνα είναι περισσότερο συνδεδεμένη με το
στοιχείο που ονομάστηκε "αθηναϊκός ιμπεριαλισμός", παρά με την καθαυτό αθηναϊκή
δημοκρατία».
Ολοκληρώνοντας, η αναλογία ανάμεσα στους ελεύθερους πολίτες και τους δούλους για
την περίοδο προ του Πελοποννησιακού Πολέμου για τους περισσότερους ιστορικούς
ανέρχεται περίπου σε 190.000 από την μία και σε 90.000 από την άλλη αντίστοιχα.
Ο Finley μάλιστα μας αναφέρει πως 1 στους 3 ελεύθερους πολίτες ήταν δούλος, ένα
ποσοστό που γίνεται περισσότερο συγκρίσιμο με την αναλογία γνωστών κοινωνιών της
σύγχρονης εποχής όπως ο Νότος των Ηνωμένων Πολιτειών την εποχή του εμφυλίου. Εν
αντιθέσει στην Σπάρτη υπολογίζεται πως για 15.000 ομοίους (δηλαδή ελεύθερους)
αντιστοιχούσαν 150.000 είλωτες. Επομένως αν το δούμε σφαιρικά, δημοκρατικά
συντάγματα μπόρεσαν να συγκροτηθούν μονάχα σε πόλεις όπου ο αριθμός των δούλων
ήταν εξαιρετικά μειωμένος. Όπως μας υπενθυμίζει ο Finley, η δουλεία στην Ελλάδα
δεν έλαβε ποτέ τις διαστάσεις που πήρε στην Ρώμη, όπου και πάλι μια απογραφή του
225π.Χ. η Ιταλία στο σύνολό της αριθμούσε 4.440.000 ελεύθερους άνδρες και μόνο
600.000 δούλους.
Συμπερασματικά λοιπόν, η δουλεία στη Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι ελάχιστα
εξαπλωμένη και ίσως μάλιστα όχι απαραίτητη από οικονομικής άποψης. Όπως μας
εξηγεί ο Κορνήλιος Καστοριάδης «οι αποικίες συνέβαλαν επίσης στην εξάπλωση της
δουλείας, ακόμη κι αν δεν υπάρχει, παραδείγματος χάρη, ίχνος υποδούλωσης των
ντόπιων πληθυσμών στη Σικελία, όπου οι άποικοι παντρεύτηκαν ντόπιες γυναίκες,
ευνοώντας έτσι την επιμιξία των πληθυσμών». Παρά την αύξηση των δούλων αυτή την
εποχή, αυτοί ποτέ δεν αποτέλεσαν την πλειοψηφία που αν το εξετάσουμε εν
συγκρίσει με αυτό που ονομάζουμε «σχέσεις εκμετάλλευσης» στις σύγχρονες
κοινωνίες, βλέπουμε καθαρά την απουσία αυτού που σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως την
κοινωνική τάξη των σαφώς πολυπληθέστερων εκμεταλλευόμενων έναντι της μειοψηφίας
των κυρίαρχων εκμεταλλευτών.
Οι αναφορές στον Καστοριάδη σημειώνονται
εντός εισαγωγικών και πηγάζουν από το δεύτερο τόμο
«Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα
- Η Πόλις και οι Νόμοι» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.
