ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ «ΛΑΪΚΗΣ
ΤΥΦΛΩΣΗΣ»
ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ
Μαρίνα
Καπελάκη
… Η Jacqueline de Romilly (1913-2010),
αναμφισβήτητα, συνέβαλε με το πολυεπίπεδο έργο της στην ανάδειξη
και την πρόοδο των αρχαιοελληνικών σπουδών. Η επιστημονική και
διδακτική της επάρκεια έχει αναγνωρισθεί διεθνώς. Έδωσε
πολυετείς αγώνες για την ενίσχυση της διδασκαλίας της ελληνικής
αρχαιότητας στη Γαλλία. Εκείνο όμως που επέτυχε ήταν να
επικαιροποιήσει αυτό το μοναδικό δημοκρατικό εγχείρημα της
Αθήνας των κλασικών χρόνων γιατί όπως η ίδια η ελληνίστρια
πίστευε: «αξίζει να αναρωτηθούμε με ποιον τρόπο γεννήθηκε αυτή η
ιδέα. […]. Αξίζει πράγματι τον κόπο να ερευνήσουμε σε τί η
έννοια (αυτή) έμοιαζε ή διέφερε σε σχέση με τη δική μας. Αξίζει
τον κόπο να ανατρέξουμε στην πηγή για να είμαστε παρόντες σε
αυτή τη γένεση […]». Δεν στάθηκε απλά στο ορμητικό ξεκίνημα της
αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά αναζητώντας «την πρακτική της
χρησιμότητα για τον κόσμο στον οποίο ζούσε», ανέλυσε και τις
δυσκολίες που ορθώθηκαν κατά την εφαρμογή της.
Από τις αρχές του 5ου αιώνα π. Χ. ως το τέλος του 4ου αιώνα π.
Χ. ξεδιπλώνεται ένας «επίμονος διάλογος με τον οποίο ανακρίνεται
η δημοκρατία και υπολογίζονται οι δυσκολίες που μπορούσε αυτή να
παρουσιάσει…» στους στοχασμούς των φιλοσόφων, στα κείμενα των
ιστορικών, στα υπονοούμενα του θεάτρου και στους δικανικούς
λόγους των ρητόρων. Η «πολιτική και πνευματική επικαιρότητα» της
εποχής τους, σε ένα καθεστώς που ο δήμος αυτεξούσια
διαχειρίζεται τις υποθέσεις του, αντί να εκλέγει απλώς τους
ανθρώπους που θα τον κυβερνούσαν, προμήνυε ότι όσο η Αθήνα βίωνε
την έκρηξη μιας τόσο πρωτόγνωρης δημοκρατικής εμπειρίας, τόσο ο
κίνδυνος της λαϊκής τύφλωσης, των λαϊκών παθών και της πολιτικής
αταξίας θα αναδυόταν. Αν σταθούμε «σαν το παιδί που, μπροστά στο
παιχνίδι του, ρωτάει: Πώς δουλεύει;» απέναντι στην
ελληνική αρχαιότητα, όπως μας παροτρύνει η Romilly, θα
ανακαλύψουμε ότι, από τα σπάργανα της σταδιοδρομίας αυτού του
πολιτειακού εγχειρήματος, υπάρχει μια συνεχής συζήτηση και
ταυτόχρονα μια επαναξιολόγηση των Αθηναίων για την ελευθερία,
την ισηγορία, την ισονομία, την ισοκρατία,
και τη δικαιοσύνη σε μια «δημοκρατία που εφάρμοζε την
απόλυτη ισότητα και έδινε στους πολίτες όλες τις εξουσίες», και
όπου ο καθένας ξεχωριστά «εκπαιδευόταν να κατανοεί, να
αποφασίζει και να αισθάνεται κυρίαρχος του εαυτού του»!
Το διακύβευμα της αθηναϊκής δημοκρατίας όριζε την προσαρμογή της
πολιτικής ισότητας σε μια άνιση κοινωνία. Όπου η αρχή της
πλειοψηφίας εφαρμοζόταν, οι «φωνές που ακούγονταν είχαν ίση
αξία», θα πει η Claude Mossé. Και αυτό υπήρξε το μεγάλο στοίχημα
με το οποίο αναμετρήθηκε η ανακάλυψη των Αθηναίων.
Το φαινόμενο της «λαϊκής τύφλωσης» είναι τόσο παλιό, όσο και η
δημοκρατία μας. Από νωρίς οι αριστοκράτες της αρχαίας Αθήνας
αισθάνονταν μια έντονη ηθική αποστροφή προς τον δήμο, ο οποίος,
κατά την κρίση τους, ασκούσε εξουσίες μη έχοντας παράδοση και
εκπαίδευση. Οι ευγενείς αυτοπροσδιορίζονται σε πολλά κείμενα ως
«ἄριστοι» ή «καλοί ἄνθρωποι» και ο λαός αντιπροσωπεύει τους
«κακούς» και «ἀμαθεῖς». Στον Βίον τοῦ Σόλωνος, ο
Ανάχαρσης εντυπωσιασμένος παρατηρεί: «ὅτι μεταξύ τῶν Ἑλλήνων
ὁμιλοῦν μέν οἱ σοφοί, ἀποφασίζουν ὅμως οἱ ἀμαθεῖς» (Σόλων).
Στην Ἀθηναίων Πολιτεία, ο Αριστοτέλης ενίσταται για το
δικαίωμα του παρρησιάζεσθαι προς όλους, μια και η ευθύνη αυτή θα
έπρεπε να ανήκει στους ικανότερους, αφού «στον λαό ὑπάρχει πολλή
ἀμάθεια και ἀπειθαρχία καί κακία» (Ἀθηναίων Πολιτεία
1.5), εξαιτίας της φτώχειας που τον κατατρέχει και τον εξωθεί
στις κακές πράξεις…
