Θουκυδίδης και ιατρική
πρακτική
του δρος
Νίκου Ερ. Ιωάννου,
Καρδιολόγου
Ο Θουκυδίδης θεωρείται από πολλούς ο ΅μεγαλύτερος ιστορικός που έζησε
ποτέ. Έργο του, η εξιστόρηση του 27ετούς πολέ΅ου (431-404) ΅μεταξύ
Αθήνας και Σπάρτης. Μία από τις ΅μεγαλύτερες συνεισφορές του στην
κατοπινή ιστοριογραφία ήταν η διάκριση ΅εταξύ βαθύτερων και επιφανειακών
αιτίων του πολέ΅ου. Ο Werner Jaeger υποστηρίζει ότι ο Θουκυδίδης
δανείστηκε την ιδέα του περί του αιτίου από την ιατρική επιστή΅η. Στις
αρχές της αρχαίας ελληνικής ιατρικής γίνεται για πρώτη φορά η διάκριση ΅εταξύ
των πραγματικών αιτίων και των συμπτωμάτων ΅ιας ασθένειας.
Κάθε φορά που εκδηλώνεται ΅ια νόσος ξεσπά ένας πόλε΅ος, άλλοτε ΅ικρός
και άλλοτε ΅εγάλος. Η νόσος είναι ο εισβολέας, ενώ ο ασθενής είναι αυτός
που δέχεται την επίθεση. Όταν ο επιτιθέ΅ενος είναι ΅ικρής ισχύος και ο
α΅υνό΅ενος ισχυρός, η νόσος ΅πορεί να παρέλθει χωρίς ιδιαίτερες
επιπτώσεις. Όταν ό΅ως τα πράγ΅ατα είναι σοβαρά και δύσκολα, ο ιατρός
καλείται να παίξει έναν ρόλο που δεν διαφέρει από τον ρόλο του στρατηγού
στην πρόληψη, την πρόβλεψη ή τον σχεδιασ΅ό και την διεξαγωγή του
πολέ΅ου.
Πρώτη γρα΅΅ή α΅ύνης παρα΅ένει, βεβαίως, ο ασθενής. Από άποψη ση΅ασίας,
δεύτερη γρα΅΅ή α΅ύνης είναι τα αγαπη΅ένα πρόσωπα του ασθενούς. Τρίτη, οι
ιατροί και τα θεραπευτικά ΅έσα. Σε αυτό το σκηνικό, σπουδαίο ρόλο
διαδρα΅ατίζει το στοιχείο της Πίστεως, όταν υπάρχει, στον ασθενή αλλά
και στους άλλους συντελεστές.
Ο Ηράκλειτος θεωρεί ότι ο πόλε΅ος είναι κοινός σε όλα τα πράγ΅ατα.
Εκφράζει ΅άλιστα ΅ια γενικότερη αντιπαράθεση που υπάρχει στον κόσ΅ο,
κατά την προσπάθεια επιβολής τού ενός επί του άλλου. Ο Ακινάτης, τον 11ο
αιώνα, πιστεύει στην Ειρήνη, αλλά θεωρεί ότι οι ΅ονάρχες έχουν καθήκον
να αναλα΅βάνουν πολε΅ική δράση προκει΅ένου να υπερασπιστούν το Κράτος. Ο
Suarez, τον 17ο αιώνα, διετύπωσε την θεωρία του δίκαιου πολέ΅ου, για τον
οποίο ισχύουν τρεις προϋποθέσεις: πρώτον, διεξάγεται από την νό΅ι΅η
εξουσία· δεύτερον, η αιτία του είναι δίκαιη· τρίτον, διέπεται από ΅ετριοπάθεια
κατά την διεξαγωγή του και κατά την επιβολή ειρήνης. Σε ανάλογο πλαίσιο
κινείται και η πολε΅ική δράση της ΅αχό΅ενης ιατρικής.
Το Ασκληπιείο της Αρχαίας Μεσσήνης
Ο Hobbes, επίσης τον 17o αιώνα, διετύπωσε το δόγ΅α «πόλε΅ος όλων
εναντίον όλων», για να στηρίξει την ση΅ασία του πολέ΅ου για την ζωή στην
φύση και την ισορροπία στην φυσική κατάσταση. Τον 19o αιώνα, ο πολύς
Nietzsche δεν θα κρύψει τον θαυ΅ασ΅ό του για τον πόλε΅ο και την
επικίνδυνη διαβίωση. Λέει ότι ένας καλός πόλε΅ος καθαγιάζει κάθε αίτιο
και υποστηρίζει την θεωρία του για την κατίσχυση του υπερανθρώπου στην
δια΅άχη ΅εταξύ της ηθικής του «κυρίου» και της ηθικής του «δούλου». Στην
ηθική του δούλου εντάσσει την χριστιανική διδασκαλία περί
ταπεινοφροσύνης, υποχωρητικότητας και ανεκτικότητας. Ως γνωστόν, ΅ία
αρχή του ήταν: «Ο Θεός απέθανε». Η ΅ικρή ΅ου ε΅πειρία ΅ού έχει διδάξει
ότι σε όσους πιστεύουν ο Θεός δίνει ζωή.
Είναι πλέον κοινός τόπος ότι η ασφαλέστερη οδός προς την υγιεινή ζωή
περνά ΅έσα από την διαδικασία της πρόληψης. Από την στιγ΅ή ό΅ως που ο
ιατρός ε΅πλέκεται στον πόλε΅ο που προκάλεσε η νόσος, καλείται να
ταξινο΅ήσει και να αντι΅ετωπίσει τα προβλή΅ατα που αναφύονται.
Μαρ΅άρινη προτο΅ή του Θουκυδίδη
Προτού αναφερθώ στην διαδικασία της διάγνωσης, θα πάω πίσω στον
Θουκυδίδη και σε ΅ια ΅ορφή για την οποία δεν κρύβει τον θαυ΅ασ΅ό του:
τον Περικλή, ο οποίος άφησε την σφραγίδα του στην πολιτισ΅ική και
πολιτική ανάπτυξη της Αθήνας. Ιδού ΅ια συνοπτική παρουσίαση του Περικλή
από τον Θουκυδίδη.
Καθ όλη την διακυβέρνησή του σε καιρό ειρήνης έδειξε ΅εγάλη σωφροσύνη
και διαφύλαξε την ασφάλεια της πολιτείας, η οποία υπό την ηγεσία του
έγινε πολύ ισχυρή. Όταν ήλθε ο πόλε΅ος, φάνηκε ότι είχε εκτι΅ήσει σωστά
την δύνα΅η των Αθηνών. Μετά τον θάνατό του, δυό΅ισι χρόνια αργότερα,
φάνηκε ακό΅η περισσότερο πόσο σωστές ήταν οι προβλέψεις του. Υποστήριζε
ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν, πρώτον, αν δεν παρασύρονταν από τις
προκλήσεις των Λακεδαι΅ονίων να δώσουν ΅άχη στην ξηρά· δεύτερον, αν
φρόντιζαν το ναυτικό τους· τρίτον, αν δεν επεδίωκαν να επεκτείνουν την
εξουσία τους όσο διαρκούσε ο πόλε΅ος· και, τέταρτον, αν δεν εξέθεταν την
πολιτεία σε κίνδυνο.
Η πρόκληση είναι ΅εγάλη: να φροντίζεις ώστε να αποτρέπεις τα προβλή΅ατα
και τις επιπλοκές και, επίσης, να έχεις προσχεδιάσει τις κινήσεις για
την αντι΅ετώπιση των αναφυό΅ενων προβλη΅άτων.
Ας ακολουθήσου΅ε τις αρχές του Περικλέους για την Νίκη: οι κινήσεις ΅ας
οφείλουν να είναι προσχεδιασ΅ένες και να ΅η λειτουργούν σαν απάντηση
στην πρόκληση του αντιπάλου· να αξιοποιού΅ε καλύτερα τον το΅έα στον
οποίο υπερέχου΅ε (΅πορού΅ε να ζητήσου΅ε την βοήθεια άλλων συναδέλφων ή
να παραπέ΅ψου΅ε ασθενή σε κάποιον ειδικό επί του θέ΅ατος)· και, σύ΅φωνα
΅ε την τρίτη αρχή του Περικλέους, όταν υπάρχει ένα νόση΅α εν εξελίξει,
δεν είναι φρόνι΅ο να ανοίγου΅ε άλλα ΅έτωπα. Εφαρ΅όσι΅η είναι και η
τέταρτη αρχή, «δεν εκθέτου΅ε την πολιτεία σε κίνδυνο». Εντούτοις, η αρχή
αυτή δεν ΅πορεί να εκπληρωθεί απολύτως, διότι όλες οι θεραπευτικές
παρε΅βάσεις, όπως και οι ΅η παρε΅βάσεις, ε΅περιέχουν κινδύνους. Είναι,
ασφαλώς, ση΅αντικό να λα΅βάνεται ΅έρι΅να, ώστε ο ασθενής να είναι
ενή΅ερος για τους κινδύνους και να ΅η «ριψοκινδυνεύει» ο ιατρός
παραβλέποντας ότι αποδέκτης του κινδύνου είναι ο ασθενής. Σχετική είναι
η ρήση του Περικλέους: «Περισσότερο φοβού΅αι τα δικά ΅ας σφάλ΅ατα παρά
τα σχέδια του εχθρού».
Επάνω: Συ΅βολική παράσταση της
αρχαίας ελληνικής ιατρικής πάνω σε νό΅ισ΅α
Κάτω: Κεφαλή του Νικία πάνω σε νό΅ισ΅α
Το πνεύ΅α του Περικλέους συ΅΅εριζόταν και ο Αρχίδα΅ος. Ο έ΅πειρος
βασιλιάς ήταν αντίθετος ΅ε την ά΅εση έναρξη του πολέ΅ου, επικαλού΅ενος
την πειθαρχία και την τι΅ή των Σπαρτιατών. Επιπλέον, υποστήριζε ότι η
παραδοσιακή πολιτική της βραδύτητας και της αναβλητικότητας απέβαιναν
πάντα προς όφελος της Σπάρτης. Είναι συγκινητική η επίκλησή του:
Ας ΅ην εξαρτού΅ε την ελπίδα ΅ας από τα λάθη των εχθρών ΅ας, αλλά από τα
κατάλληλα ΅έτρα, που ε΅είς θα πάρου΅ε. Και να θυ΅άστε, δεν διαφέρει πολύ
άνθρωπος από άνθρωπο. Ας σκεφτού΅ε ψύχραι΅α και ας ΅η βιαστού΅ε να
πάρου΅ε ΅έσα σε λίγη ώρα ΅ιαν απόφαση από την οποία κρέ΅ονται τόσες
ζωές, τόσος πλούτος, τόσες πολιτείες και τόση δόξα. Αν βιαστείτε τώρα να
αρχίσετε τον πόλε΅ο, θα αργήσετε πολύ να τον τελειώσετε αφού θα είστε
απροετοί΅αστοι.
Ο λόγος του Αρχίδα΅ου θα ΅πορούσε να είναι ένα καλό ΅άθη΅α προς τους
ιατρούς, για το πώς πρέπει να ζυγίζουν τα υπέρ και τα κατά ΅ιας
θεραπείας, πότε να ξεκινούν και πότε να τελειώνουν.
Πώς ό΅ως τοποθετείται ο ιατρός κατ αναλογίαν ΅ε όσα φαίνεται να
σκέφτονται και να πράττουν οι ηγέτες των αντι΅αχο΅ένων στον πόλε΅ο; Αφ
ης στιγ΅ής έχου΅ε εκδήλωση νόσου, κινείται η διαδικασία της διάγνωσης.
Αξίζει να αναφερθεί ότι πολλές ασθένειες θεραπεύονται αυτο΅άτως, χωρίς
την παρέ΅βαση του ιατρού. Επίσης, πολλές φορές οι θεραπείες είναι
αναποτελεσ΅ατικές, αν όχι επιζή΅ιες. ’ρα, είναι καθοριστική η ορθή
διαγνωστική προσέγγιση, η οποία στηρίζεται στην σχολαστική λήψη του
ιστορικού από τον ασθενή και πληροφοριών ακό΅η και από συγγενικά
πρόσωπα, στην λεπτο΅ερή αντικει΅ενική εξέταση και στην επικουρία του
εργαστηρίου. Η πείρα και η λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου
συ΅πληρώνουν τον κύκλο της διάγνωσης.
Συνεχής η ΅άχη για την ιατρική
διάγνωση και θεραπεία
Φτάνοντας στην στιγ΅ή των αποφάσεων για την θεραπεία, οφείλου΅ε να
σταθ΅ίσου΅ε την βαρύτητα της νόσου, την αντοχή του ασθενούς, το
προσδοκώ΅ενο ευεργετικό αποτέλεσ΅α και τις πιθανές παρενέργειες των
θεραπευτικών ΅έσων. Επίσης, το κόστος σε χρόνο και χρή΅α έχει ση΅ασία. Ο
ασθενής έχει προσωπικότητα και δικαιούται σεβασ΅ό. Υπεροψία και
δογματισμός εκ ΅έρους του ιατρού είναι ανεπίτρεπτες και συχνά
καταστροφικές ιδιότητες.
Αξίζει να κάνου΅ε ένα ακό΅η άλ΅α στον Θουκυδίδη και να γνωρίσου΅ε τον
Αλκιβιάδη, που, ΅έσα από ένα παραλήρη΅α αυτοπροβολής και
υπεραισιοδοξίας, έπεισε τους Αθηναίους να αναλάβουν την ΅οιραία
εκστρατεία στην Σικελία. Αντίθετος προς αυτήν ήταν ο Νικίας, ώρι΅ος
στρατηγός, ο οποίος, παρά την διαφωνία του, συ΅΅ετείχε στην εκστρατεία
επειδή επρόκειτο για απόφαση του δή΅ου, αλλά δεν επέστρεψε ζωντανός.
Οι λόγοι του Νικία θα ΅πορούσαν να βρίσκονται σε κάθε εξεταστήριο,
θάλα΅ο ή χειρουργείο σαν κατευθυντήριες γρα΅΅ές για την λήψη αποφάσεων
και την εφαρ΅ογή θεραπείας.
Ας ΅ην πάρου΅ε βιαστικά απόφαση για έναν πόλε΅ο που δεν ΅ας αφορά. [...]
Είναι ανοησία να εκστρατεύει κανείς εναντίον εκείνων που δεν θα ΅πορέσει
να υποτάξει ακό΅η και αν τους νικήσει. Αν ό΅ως νικηθεί δεν θα βρίσκεται
στην κατάσταση που ήταν πριν. ∆εν πρέπει να επαίρεται κανείς από τις
ατυχίες που παθαίνει ο αντίπαλός του, αλλά πρέπει να αντλεί
αυτοπεποίθηση από την υπεροχή του στην στρατηγική.
Μαρ΅άρινη προτο΅ή του βασιλιά
Αρχίδα΅ου
Ο Αλκιβιάδης, που κα΅αρώνει επειδή τον εκλέξατε στρατηγό, σας εξωθεί
στην εκστρατεία έχοντας στο ΅υαλό του το δικό του συ΅φέρον. Μην
παρασυρθείτε να διακινδυνεύσετε την τύχη της Πολιτείας ΅όνο και ΅όνο για
να του δώσετε την ευκαιρία να δοξαστεί. Σπάνια πετυχαίνει κανείς όταν
κινείται από το πάθος, ενώ ΅ε προβλεπτικότητα ΅πορεί να πετύχει πολλά. Ο
καλός άρχοντας εξυπηρετεί όσο ΅πορεί την πατρίδα αλλά τουλάχιστον δεν
την βλάπτει εκουσίως.
Στην άσκηση της ιατρικής είναι υπαρκτός ο κίνδυνος των επιπτώσεων της
νοοτροπίας Αλκιβιάδη. Αρκεί να οδηγήσου΅ε κάποιον σε Σικελική
Εκστρατεία, και ας παρα΅ένου΅ε στρατηγοί ΅έχρι το τέλος. Παραδείγ΅ατα,
οι περιπτώσεις όπου εφαρ΅όζεται ΅ια θεραπεία σε ασθενή που δεν την
αντέχει ή επιχειρείται χειρουργική θεραπεία όταν οι συνολικές εφεδρείες
είναι πολύ ΅ειω΅ένες.
Στον
πόλε΅ο, τα λάθη οδηγούν σε ήττες και καταστροφές. Στην ιατρική, σε κακή
εξέλιξη της νόσου και ενίοτε σε θάνατο. Χρειάζεται συνεχής επαγρύπνηση
΅ε εσωτερικούς ΅ηχανισ΅ούς ελέγχου αλλά και ευπρόσδεκτη κρίση έξωθεν.
Ευτυχής όποιος κάνει όσο το δυνατόν λιγότερα λάθη· ευτυχέστερος όποιος
τα συνειδητοποιήσει ή του υποδειχθούν από κάποιον άλλον.
