ΕΚΗΒΟΛΟΣ

Ας προσπαθήσουμε να παρακολουθήσουμε την εξελικτική πορεία των φαρμάκων στην Ελλάδα ξεκινώντας από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και τις ημέρες μας. Ο Ιπποκράτης (460 - 360 π.Χ.) βέβαια είναι ο θεμελιωτής της Επιστημονικής έκφρασης της Ιατρικής και της Φαρμακευτικής σ’ όλο τον αρχαίο κόσμο, αλλά και με προεκτάσεις στο σημερινό επιστημονικό γίγνεσθαι.

Έζησε την περίοδο που μεσουρανούσε ο Ελληνικός Πολιτισμός. Στις ημέρες του η θεραπευτική απέκτησε δική της υπόσταση ως ανεξάρτητη επιστήμη. Είναι ο άνθρωπος που κυριολεκτικά «έμπασε» την Φιλοσοφία στην Ιατρική και ως εκ τούτου της έδωσε παγκόσμια και διαχρονική αξία και διάρκεια. Απομάκρυνε από την θεραπευτική την μαγεία και την δεισιδαιμονία και την έστρεψε στην άμεση παρατήρηση και το πείραμα.

Χρησιμοποίησε 253 δρόγες - φάρμακα (κατά τον αείμνηστο καθηγητή Κιαπόκα Μανώλη), αποτελούμενα από φυτά (άνθη - ρίζες - φύλλα κ.λ.π.), ορυκτά, ζωϊκά φάρμακα, ολόκληρα ή τμήματα ζώων - βδέλες, σκώληκες κλπ., χωρίς όμως να τα περιγράψει μορφολογικά. Σ’ αυτό οφείλεται σήμερα και η δυσκολία της αναγνώρισης των φυτών. Παραθέτει ονόματα χωρίς να εξηγεί και να περιγράφει τα φυτά, ώστε να γνωρίζουμε ποια είναι σήμερα.

Έρχεται όμως αργότερα τον 1ο αιώνα μ.Χ. και κάνει την λεπτομερή περιγραφή ο θεωρούμενος μαθητής του Διοσκουρίδης. Είναι ο μέγιστος μελετητής φαρμακογνώστης - φαρμακολόγος της Αρχαιότητος, ώστε τον συμβουλεύονται και σήμερα όσοι ασχολούνται θεραπευτικά ή ερευνητικά με το φάρμακο, μέσα από τους περίφημους ΚΩΔΙΚΕΣ που είναι έγχρωμα δίγλωσσα (Ελληνικά, Λατινικά και αργότερα Αραβικά) αριστουργήματα με περιγραφές - χρήσεις - δόσεις - παρενέργειες κλπ., που θα ζήλευαν για τη σαφήνεια και την γνώση και οι σύγχρονες φαρμακολογίες. Οι ΚΩΔΙΚΕΣ είναι: 1) της Κωνσταντινουπόλεως 4ος αιών, φυλάσσεται στο μουσείο της Βιέννης, 2) ο Νεαπολιτικός, βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νεαπόλεως, 3) ο Λαυρεωτικός, στη Μεγίστη Λαύρα στο Άγιο Όρος. Οι ΚΩΔΙΚΕΣ είναι απαραίτητοι οδηγοί για κάθε ερευνητή απ’ όπου αντλούνται πληροφορίες πολύτιμες για την ανακάλυψη νέων φαρμάκων.

Θεόφραστος 372 - 287 π.Χ. Γεννήθηκε στην Έφεσο της Λέσβου, υπήρξε μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που τον διαδέχτηκε στην περιπατητική σχολή του. Έγραψε εννέα βιβλία περί φυτών, ιστορία, ανάπτυξη - καλλιέργεια, μορφολογία, γεωγραφική προέλευση. Επίσης περιγράφει την ιαματική δύναμη των φαρμάκων. Θεωρείται ο πατέρας της βοτανικής.

Γαληνός (Πέργαμος 129 - 216 μ.Χ.). Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια, εισήγαγε τα λεγόμενα Γαλλινικά φάρμακα, Μπούσουλας εφαρμογής ακόμη και σήμερα στα εργαστήρια των φαρμακοβιομηχανιών και στα εργαστήρια των φαρμακείων. Είναι σύνθετα Σκευάσματα φαρμάκων. Ο Γαληνός προτείνει τρόπο συλλογής φυτών. Κατάλληλη μέρα, μήνα, ώρα, τρόπο παρασκευής, διατήρηση, δοσολογία, καθώς και θεραπευτικές χρήσεις.

Διετέλεσε γιατρός του Μάρκου Αυρήλιου. Παίρνει στοιχεία από τον Διοσκουρίδη και την Λαϊκή Ιατρική.

Τέτοιες γνώσεις σε ποιότητα, σύλληψη και ποσότητα δεν είναι δυνατόν να προέρχονται από τυχαίες παρατηρήσεις, αλλά είναι προϊόν βαθύτερης σκέψης που χρησιμοποιεί, προηγούμενες τεκμηριωμένες απόψεις.

Στον πρωτόγονο άνθρωπο των προϊστορικών εποχών (αναφέρει ο R Schnitr, ιστορία φαρμάκων 1998) εκδηλώνεται κάποιο έμφυτο ένστικτο που κατευθύνεται από συνειδητή συστηματική σκέψη.

Όπως συμβαίνει με τα υγιή ζώα, έτσι και ο πρωτόγονος υγιής άνθρωπος αναζητά φυτική η ζωική τροφή και λαμβάνει αυτή που χρειάζεται το σώμα του, αποφεύγοντας το βλαβερό. Στην περίπτωση αρρώστιας αναζητά ο οργανισμός εκείνο που είναι απαραίτητο για την ανάκτηση της υγείας του.

Λέων πυρέσον τρώγει φλοιούς κιγχονας Robusta (κινίνη). Ο άνθρωπος το παρατηρεί και το εφαρμόζει στον εαυτόν του. Εδώ έχουμε την ανακάλυψη της κινίνης ως αντιπυρετικού που συμβαίνει στην Κίνα.

Ο Διοσκουρίδης εφαρμόζει την έννοια του ισχυρού φαρμάκου, που μπορεί να νικήσει την αρρώστια. Τονίζει ότι:

Ο Κρόκος έχει την δύναμη (πεπτική, ουρητική, μαλακτική).

Ο Αγνός (Λυγαριά) έχει την θερμαντική δύναμη να νικήσει την αρρώστια.

Η τοιχογραφία της Κνωσού που λαθεμένα ονομάζεται Πρίγκηψ με τα Κρίνα, δεν είναι ούτε Πρίγκιψ ούτε Κρίνα, παρά συλλέκτης - της μηκώνου της υπνοφόρου, που σημαίνει ότι οι Κρήτες γνώριζαν την χρήση της Papaver Somniferum από το 1600 π.Χ. Αλλά και στην Θεογονία του Ησιόδου υπάρχει γραπτή αναφορά για την Μήκωνα από τον 8ο π.χ. αιώνα. Οι «Παριζιάνες», τοιχογραφία της Κνωσού μας φανερώνουν υψηλές γνώσεις στην Κοσμετολογία, ενδυματολογία - βαφική. Χρήση χρωμάτων και καλλυντικών που θα ζήλευαν και οι σημερινές γυναίκες και καλλιτέχνες για την κομψότητα και τον μοντερνισμό.


Ο «Πρίγκηψ με τα Κρίνα»	Οι «Παριζιάνες»

Κροκοσυλλέκτριες, Τοιχογραφία της Σαντορίνης - Ακρωτήρι ξαφνιάζει, το ότι ενώ πρόκειται για συλλέκτριες κρόκων, δηλ. εργάτριες, η περιποίηση της εμφάνισης - μακιγιάζ, τα κοσμήματα που φορούν φανερώνει μια άλλη λογική ως προς την κοινωνική διάρθρωση της πολιτείας τους που αξίζει να μελετηθεί από κοινωνιολογικής πλευράς και πιθανόν πολλά θα αναθεωρηθούν.

Γνώριζαν λοιπόν τον Κρόκο και τον χρησιμοποιούσαν για θεραπεία παλαιών και πρόσφατων τραυμάτων για έλκη σε υποκαπνισμούς ως εμμηναγωγό και αντισπασμολυτικό.

Στα Ορφικά έπη 6ος π.Χ. αναφέρεται ο Κέδρος, το ψίλιο (Plantago Psylium), σήμερα ως ισχυρό καθαρτικό, η Αγχούσα (Anchonsa Tinctoria) το λεγόμενο ριζάρι, ως επουλωτική ελκών και αντισηπτική (υπήρχε ως κύριο συστατικό, σε αλοιφή της ΧΡΩΠΕΙ).

Οδυσσέας και Κίρκη

Η Κίρκη δίνει το ποτό ΚΥΚΕΩΝΑ που περιέχει νερό - βότανα, κριθάρι μολυσμένο με τον παράσιτο μύκητα Ερισίβη (Clavicens purpurea) από όπου σήμερα εξάγονται τα αλκαλοειδή της Ορυσιβώδους ολύρας. Εργοταμίνη - Εργονοβίνη (Methergine) είναι το Cecale cornutum για τις ημικρανίες, το σημερινό Cafergot (καφεΐνη εργοταμίνη), αλλά και το Lysergic Acid που το διαιθυλαμίδιο είναι το L.S.D. παραισθησιογόνο με ψυχοτρόπες και ψυχεδελικές ιδιότητες, παρενέργειες που εμφάνισαν και οι σύντροφοι του Οδυσσέα (π.χ. νόμιζαν ότι είναι γουρούνια) που ήπιαν το ποτό ενώ ο Οδυσσέας όχι.

Ο Θεός Άρης δίνει στον Οδυσσέα ως αντίδοτο το Μόλυ (=Μολύνω) άγνωστο σήμερα φυτό και αντιμετωπίζει τον Κυκεώνα, οι σύντροφοί του το πίνουν και έχουν παραισθήσεις.

Η Ελένη δίνει στους φίλους του Οδυσσέα το νηπενθές (Inula Helenicum κατά τον Πλίνιο) για να απαλύνει την θλίψη για τον υποτιθέμενο χαμό του. Εδώ έχουμε την χρήση των αντικαταθλιπτικών.

Όπιο (από την λέξη οπός) Μήκων υπνοφόρος κατά Ιπποκράτη - αφιόνι - παυσίπονο υπνωτικό, αντιβηχικό - στις μητρορραγίες, φάρμακο απαραίτητο για τους χειρουργούς, περιέχει 25 αλκαλοειδή όπως Μορφίνη - Κωδεϊνη -Παπαβερίνη κλπ.

Ήταν άνδρες, αλλά και γυναίκες της υπαίθρου, μορφωμένοι από την προ-Ιπποκρατική εποχή μέχρι και την Αλεξανδρινή Ελληνιστική, ασχολήθηκαν με την εκρίζωση και συλλογή αγρίων - αυτοφυών βοτάνων, με την ξήρανση, το καθάρισμα, την συσκευασία και την φύλαξη. Κατέτασσαν τα φυτά ανάλογα με την χρήση τους, όπως, καθαρτικά - εμετικά - παυσίπονα - παυσίλυπα κλπ. Πολλές φορές τα χορηγούν οι ίδιοι στους αρρώστους ή τα δίδουν, πωλούν σε γιατρούς για να τα χορηγήσουν.

Κένταυρος Χείρων: Ζούσε στο Πήλιο, θεωρείται ο πρώτος εμπειρικός συλλέκτης βοτάνων - δηλ. ριζοτόμος. Γιός του Κρόνου και της νύμφης Φιλύρας, υβριδική μορφή Άνθρωπος - Άλογο, χιμαιρικό πλάσμα = Κένταυρος (αναφέρεται στην Θεογονία Ησιόδου 7ος π.Χ.). Συλλέκτης βοτάνων αλλά και εκπαιδευτής - παιδαγωγός και δάσκαλος Ηρώων.

Κρατεύας 1ος αιών. Άριστος ριζοτόμος, υπήρξε γιατρός του Μιθριδάτη του Ευπάτορα και με εντολή του παρασκεύασε το Μιθριδάτειο έκλειμα αποτελούμενο από 54 απλά βότανα, χορηγείτο ως αντίδοτο δηλητηριάσεων. Ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης, φοβούμενος να μην δηλητηριαστεί με As αρσενικό, έπαιρνε καθημερινά μικροποσότητες As για να εθιστεί, μη γνωρίζοντας ότι το As αθροίζεται στον οργανισμό. Έτσι κάποτε έφθασε την Δηλητηριώδη δόση και απέθανε.

Ανδρόμαχος 1ος αιών μ.Χ. Άριστος ριζοτόμος. Με εντολή του Νέρωνα τροποποίησε το Μιθριδάτειο έκλειμα, αυξάνοντας την ποσότητα του οπίου, αφαίρεσε αδρανή συστατικά, πρόσθεσε δηλητήριο έχιδνας και ρίζωμα Σκίλας (Scilla maritima) και το ονόμασε Θηριακή του Ανδρόμαχου, που αναγράφοντο σε Κρατικές Φαρμακοποιίες μέχρι και τον 18ο αιώνα μ.Χ., συνεχώς τροποποιούμενο.

Μανδραγόρας (Mandragora autumnale), ανθίζει το φθινόπωρο, είναι και το σήμα των αμφικτιονιών που λαμβάνουν χώρα στην ΚΩ. Φυτό που η ανθρωπόμορφη ρίζα του το συνδέει με μαγικές - παγανιστικές ιδιότητες. Αφέψημα της ρίζας του χρησιμοποιείται στην μανιοκατάθλιψη και ως υπνωτικό - καταπλάσματα σε φλεγμονές πρωκτού και ως εμμηναγωγό.

Κώνειο (Conium Maculatum), το στικτό γνωστό και από την χρήση του για την δηλητηρίαση του Σωκράτη. Ο Πλάτωνας περιγράφει την φαρμακολογική του δράση κατά θαυμάσιο τρόπο. Η παράλυση αρχίζει από τα κάτω άκρα και επεκτείνεται στους πνεύμονες οπότε επέρχεται ο θάνατος. Χρησιμοποιείται στο σπασμωδικό βήχα - κοκίτη και στις νευραλγίες.

Ιπποφαές Ο Μ. Αλέξανδρος το χρησιμοποιούσε ως τροφή, για να δυναμώνουν τα άλογα, αλλά και για να αυξάνουν την λαμπρότητα του τριχώματος. Περιέχει άφθονη βιταμίνη C. Είναι αντιοξειδωτικό, πολυβιταμινούχο - απομακρύνει τις τοξίνες.

Ασπάλαθος γνωστός και από το ποίημα του Σεφέρη. Χρησιμοποιείται ως συλληπτικό μέσα σε λευκό κρασί.

SALIX ALBA η γνωστή ΙΤΙΑ, περιέχει Σαλικιλικό οξύ, συστατικό για την παρασκευή της ASPIRINE που είναι ακετυλοσαλικιλικό οξύ.

Heleborus nigra είναι η Σκάρφι που σήμερα χρησιμοποιείται για τους πονόδοντους, αντιεμετικό - κατά της μανίας - κατάθλιψης. Στα λουτρά της Αφροδίτης (σήμερα Υπάτης Φθιώτιδος) εγένοντο μυστηριώδεις τελετές με χρήση ελεβοριασμών (εντριβές και μαστίγωμα με κλώνους ελέβορα).

Vincaminor περιέχει τα συστατικά nincristine και vincamine σήμερα χρησιμοποιούνται στη λευχαιμία νόσο Hodgkin - λεμφώματα.

Daucos άγριο καρότο ως αντισυλληπτικό. Ευρέθη ότι οι σπόροι του αναστέλλουν την σύνθεση της προγεστερόνης.

Σίλφιο φυτό της Κυρηναϊκής - Λιβύη. Ο χυμός του χρησιμοποιείται ως αντιφλεγμονώδες και ως ευτόκιο.

Τεύκριο Polio σήμερα χρησιμοποιείται για την δραστική πτώση του Σακχάρου, είναι όμως τοξικό και γι αυτό απαγορεύτηκε η χρήση του.

Όρχεις κάστορα σε γυναικείες νόσους (Ιπποκράτης).

Οίσυπος ή Λανολίνη, χρησιμοποιείται για παρασκευή αλοιφών.

Σκώληκες μαζί με λίπος χήνας και λανολίνη για την παρασκευή Αλοιφών.

Αρσενικό ως σανδαράχη AS2S3 θειούχο αρσενικό ως καυστικό - εσχαρωτικό - αποψιλωτικό.

Κανάβαρι HgS θειούχος υδράργυρος για οφθαλμικές νόσους.

Λίθος γεώδης άργιλος ως στυπτικό σε οφθαλμολογικές παθήσεις.

Δάνκος - καρότο άγριο, διουρητικό - αντισυλληπτικό, αναστέλλει την σύνθεση της προγεστερόνης και άλλα πολλά.

Ιατρικούς - Φαρμακευτικούς οίνους με λευκό ή ερυθρό οίνο - λιαστό υψηλών βαθμών 16ο -18ο.

Αβρονίτης Artemisia abrotonum - δυσπεψία - ανορεξία

Αρρωματίτης ασπάλαθος - κάλαμος, δυσουρία - παθήσεις νεφρών.

Ρητινίτης με ρητίνη πεύκων, κεφαλαλγίες - δυσεντερία

Σκιλίτις Scilla maritima - καρδιοτονωιτκό - δυσουρία.

Οι Φαρμακοτεχνικές Μορφές που χρησιμοποιούσαν οι Αρχαίοι Έλληνες ήσαν:

Διαπάσματα (εύοσμοι κοσμητικές κόνεις για το πρόσωπο και σώμα).

Αποσμητικά επιχρίσματα = ψιμύθια για το πρόσωπο.

Πεσοι - Τεμάχια υφάσματος ποτισμένα σε φάρμακο που τίθετο σε πληγές και κοιλότητες του σώματος, υποκλίσματα - τροχίσκοι.

Τα σιρόπια δεν ήταν γνωστά. Εισήχθησαν από τους Άραβες. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τα Οξυμέλιτα.

Δίκταμο φυτό της Κρήτης, φυτό της Αρτέμιδος, επουλωτικό των τραυμάτων.

ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ ο Διοσκουρίδης αναφέρει ότι γίνονται εξορύξεις χώματος κοντά στο χωριό Κοτσινά Λήμνου με τελετουργίες - θυσία ταύρου και ανάμειξη του αίματος με το χώμα - πλάσιμο σε μικρό σχήμα, δισκία και σφράγισμα που απεικόνιζε μια αίγα και Άρτεμη - χρησιμοποιείται ως αντιοφικό (Φιλοκτητής). Πανώλη - φλεγμονές - επίσπευση τοκετού.

Λήμνια Γη

ΚΙΑΠΟΚΑ ΜΑΝΩΛΗ - Τα φαρμακευτικά φυτά του Ιπποκράτη

Μονογραφίες Σκαλτσά Ε. Καθηγήτρια Φαρμακευτικής.

Τα Πονήματα Φιλιανού Σκεύου - Καθηγ. Φαρ/γνωσίας.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα