Σόλων ο Αθηναίος - ο μετριοπαθής μεταρρυθμιστής
του Γιάννη Χρονόπουλου,
ιστορικού / κοινωνιολόγου
Ο νομοθέτης της κλασσικής αθηναϊκής δημοκρατίας
Ο Σόλων, εξέχον μέλος της αθηναϊκής κοινωνίας του 6ου αιώνα και ένας από τους
«Επτά Σοφούς» της αρχαίας Ελλάδας, έμεινε γνωστός στην ιστορία για τις
μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στο αθηναϊκό πολίτευμα. Αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο
ενός πολιτεύματος, της δημοκρατίας, που μόλις είχε κάνει την εμφάνιση του στην
παγκόσμια σκηνή και επρόκειτο να κυριαρχήσει στη Δύση ως τις μέρες μας.
Τα στοιχεία που υπάρχουν για τον βίο και την προσωπικότητα του Σόλωνα είναι
περιορισμένα, λόγω της έλλειψης γραπτών και αρχαιολογικών ενδείξεων για την
Αθήνα του πρώιμου 6ου αιώνα. Οι κύριες αρχαίες πηγές για τον Σόλωνα είναι ο
Ηρόδοτος και ο Πλούταρχος, οι οποίοι όμως έγραψαν γι' αυτόν μερικούς αιώνες
αργότερα. Επίσης, εκείνη την περίοδο η ιστορία δεν ήταν συγκροτημένη ως επιστήμη
με αυστηρή ερευνητική μεθοδολογία όπως στις μέρες μας. Για παράδειγμα, ο ρήτορας
Αισχίνης αποδίδει στον Σόλωνα όλη τη νομοθεσία που διαμορφώθηκε σε επόμενες
ιστορικές περιόδους. Κάποιοι σύγχρονοι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα
ότι η γνώση μας για τον Σόλωνα είναι βασισμένη σε μεγάλο βαθμό σε φανταστικές
κατασκευές. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως κάποια σχετικά ευρήματα
από την περίοδο του Σόλωνα υπό την μορφή αποσπασματικών επιγραφών.
Ωστόσο η πλειονότητα θεωρεί ότι ο όγκος των στοιχείων που ανταποκρίνονται στην
ιστορική πραγματικότητα είναι επαρκής για να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα.
Πλέον έχει διαμορφωθεί ένας κοινός τόπος πληροφοριών όσον αφορά τη ζωή του
Αθηναίου νομοθέτη. Ο Σόλων, γιος του Εξηκεστίδη, γεννήθηκε περίπου το 639 π.Χ.
Καταγόταν από μια πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια της αρχαίας Αθήνας, της
οποίας οι ρίζες έφταναν μέχρι τον βασιλιά της Αθήνας Κόδρο. Ωστόσο, παρά τις
αριστοκρατικές καταβολές της, ο πλούτος της οικογενείας του προερχόταν κυρίως
από το εμπόριο παρά την ιδιοκτησία γης. Αυτός ο παράγοντας έμελλε να παίξει
σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των μεταρρυθμίσεων καθώς ο Σόλων δεν αισθανόταν
κάποια αλληλεγγύη με την αριστοκρατική τάξη. Ο πατέρας του φρόντισε επιμελώς την
εκπαίδευσή του, δίνοντας του την ευκαιρία να λάβει μια σφαιρική και βαθιά
παιδεία. Μετά τον θάνατο του Εξηκεστίδη, ο Σόλων ανέλαβε τη διαχείριση της
οικογενειακής περιουσίας. Όμως οι επιχειρήσεις του δεν ευοδώθηκαν και μεγάλο
μέρος της περιουσίας χάθηκε. Ωστόσο στην περίπτωση του Σόλωνα επιβεβαιώθηκε η
ρήση «ουδέν κακό αμιγές καλού». Αυτή η ατυχής εξέλιξη αποτέλεσε το έναυσμα για
μια σειρά ταξιδιών στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία που πλούτισαν τον Σόλωνα σε
εμπειρίες και γνώση. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησε τη γνώση αυτή για να
κατασκευάσει το νομοθετικό πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Το ποιητικό έργο του Σόλωνα
Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο Σόλων διακρίθηκε για τη μετριοπάθεια και τη σοφία
του. Ειδικότερα, τα μέλη των λαϊκών τάξεων εκτιμούσαν το γεγονός ότι ο Σόλων
είχε αποστασιοποιηθεί από τις υπόλοιπες αριστοκρατικές γαιοκτητικές οικογένειες
της Αθήνας. Η φήμη του εδραιώθηκε ακόμη περισσότερο με το ποιητικό έργο του.
Ποίηση έγραψε κυρίως για να υπερασπίσει πατριωτικούς σκοπούς και να υπερασπίσει
τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις του. Έδειξε ιδιαίτερη προτίμηση για τις ελεγείες.
Μεταξύ αυτών ξεχώρισε η ελεγεία, γνωστή ως «Σαλαμίς», η οποία έχει πατριωτικό
περιεχόμενο. Παρακινεί τους Αθηναίους να επανακτήσουν το νησί αυτό, το οποίο
είχε μεγάλη στρατηγική σημασία. Δυστυχώς, μόλις οκτώ στίχοι σώζονται από αυτή
την ελεγεία. Αλλά και το υπόλοιπο έργο του είχε πολιτικό χαρακτήρα. Μέσα απ'
αυτό βρίσκει την ευκαιρία να παραθέσει τις πολιτικές απόψεις του και να
καλλιεργήσει τα ιδανικά της φιλοπατρίας και του δικαίου στους συμπατριώτες του.
Λόγω του διδακτικού χαρακτήρα των ελεγειών αυτών έμειναν γνωστές ως «γνωμικές».
Οι στίχοι του ζέσταναν τις καρδιές των Αθηναίων, οι οποίοι αναζητούσαν άνδρες με
ηγετικά προσόντα και ενάρετο χαρακτήρα. Την περίοδο εκείνη η πόλη των Αθηνών
ταλανιζόταν από κοινωνικές αναταραχές και εμφύλιες συγκρούσεις, λόγω των μεγάλων
ανισοτήτων μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Ο Σόλων χρησιμοποιεί τις ελεγείες αυτές
για να προτείνει πολιτικές λύσεις για τα πολιτικά προβλήματα της Αθήνας. Εν
τέλει, η ποίηση του προκάλεσε τεράστια εντύπωση στους Αθηναίους που του ανέθεσαν
την αποστολή της ριζικής αναδιάρθρωσης της νομοθεσίας και του πολιτικού θεσμικού
πλαισίου της πόλης. Από το συνολικό ποιητικό έργο του Σόλωνα περίπου 200 στίχοι
έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας. Ίσως ένα μέρος από αυτό να αποτελείται από
μετέπειτα προσθήκες από άλλους ποιητές και λανθασμένα να έχει αποδοθεί σ' αυτόν.
Το πολιτικό κλίμα της εποχής του Σόλωνα
Στην Ελλάδα του πρώιμου 6ου αιώνα υπήρχε μεγάλη κοινωνική αναταραχή. Σε πολλές
πόλεις – κράτη, όπως στη Σικυώνα και τα Μέγαρα, τύραννοι είχαν καταλάβει την
εξουσία. Προέρχονταν κυρίως από αριστοκρατικές οικογένειες και προσπάθησαν να
προστατεύσουν οικογενειακά και ταξικά συμφέροντα. Το 632 π.Χ. ο Αθηναίος
αριστοκράτης Κύλων, γαμπρός του τύραννου των Μεγάρων Θεαγένη, προσπάθησε
ανεπιτυχώς να καταλάβει την εξουσία.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των διάφορων τάξεων και πόλεων εκείνη την περίοδο
οφειλόταν σε οικονομικούς, ιδεολογικούς, περιφερειακούς και ενδοταξικούς λόγους.
Στην ποίηση του Σόλωνα διαφαίνεται ξεκάθαρα η πρόθεση του ποιητή να αναδειχθεί
ως δίκαιος μεσολαβητής μεταξύ δύο έντονα συγκρουσιακών παρατάξεων, των ευγενών
και του απλού λαού της Αθήνας. Στο επίκεντρο της σύγκρουσης βρισκόταν η
υποδούλωση των ελεύθερων πολιτών και των οικογενειών τους λόγω οικονομικών
χρεών. Παράλληλα υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειακών ομάδων, οι οποίες
παρέμεναν ενωμένες χάρη σε δεσμούς αφοσίωσης προς ισχυρούς και πλούσιους
γαιοκτήμονες. Το μήλο της έριδος ήταν ο έλεγχος της κεντρικής κυβέρνησης της
Αθήνας και η κυριαρχία τους επί των υπόλοιπων ανταγωνιστών τους στην περιφέρεια
της Αττικής.
Για τα δεδομένα της κλασικής Ελλάδας η Αττική θεωρείτο ως μια σχετικά μεγάλη
διοικητική περιοχή. Στην περίπτωση της Λακωνίας, ο τοπικιστικός ανταγωνισμός
οδήγησε στην επικράτηση της Σπάρτης μέσω μιας διαδικασίας επεκτατισμού, εκδίωξης
κάποιων γειτονικών φύλων και υποδούλωσης κάποιων άλλων. Η υποδούλωση πολλών
ελεύθερων πολιτών στην Αθήνα λόγω χρεών την εποχή του Σόλωνα υποδείκνυε μια
παρόμοια κατεύθυνση αν δεν γινόταν κάτι για να σταματήσει αυτή η διαδικασία.
Η σύγκρουση μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών συνέδραμε αποφασιστικά στη
δημιουργία ενός εκρηκτικού κλίματος στην αρχαϊκή Αθήνα. Οι οικογενειακοί δεσμοί
αποτελούσαν έναν σημαντικό παράγοντα επιρροής στα πολιτικά πράγματα. Ένας
Αθηναίος πολίτης δεν ένιωθε αφοσίωση μόνο απέναντι στη φυλή του ή στη φατρία του
αλλά κυρίως και στο γένος του. Οι συγγενικές σχέσεις διαμόρφωναν μια αυστηρά
ιεραρχική δομή μέσα στην αθηναϊκή κοινωνία, με τα αριστοκρατικά γένη να κατέχουν
την κορυφή. Κατά συνέπεια, οι ανταγωνισμοί μεταξύ των γενών υπερκέραζαν τους
τοπικούς / περιφερειακούς δεσμούς. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των εύπορων και φτωχών
πολιτών είχε σε μεγάλο βαθμό και τη μορφή σύγκρουσης μεταξύ παντοδύναμων
αριστοκρατών και των ασθενέστερων μελών αντίπαλων γενών ή μελών του δικού τους
γένους με επαναστατικό πνεύμα.
Το έτος 594 ο Σόλων διορίστηκε άρχοντας της Αθήνας από τους πολίτες και όχι από
τον Άρειο Πάγο όπως συνηθιζόταν. Του δόθηκαν οι έκτακτες εξουσίες του διαλλακτού,
δηλ. του μεσολαβητή, του συμφιλιωτή, και του νομοθέτου, τις οποίες διατήρησε και
μετά το τέλος της ετήσιας αρχοντείας του. Την ίδια χρονιά ή δύο δεκαετίες
αργότερα (οι απόψεις διίστανται σε αυτό το θέμα) ξεκίνησε τη δύσκολη προσπάθεια
επίλυσης του πολιτικού αδιεξόδου που απειλούσε την κοινωνική συνοχή. Υπήρχε
τέτοιος αναβρασμός στην Αθήνα που ακόμα και το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου δεν
μπορούσε να αποκλειστεί. Πριν αναλάβει αυτό το δύσκολο έργο έλαβε διαβεβαιώσεις
από τον Άρειο Πάγο ότι οι μεταρρυθμίσεις του θα παρέμεναν ενεργές τουλάχιστον
για δέκα χρόνια. Οι μεταρρυθμίσεις του είχαν οικονομικό, δικαστικό και
πολιτειακό χαρακτήρα. Τα νομοθετικά μέτρα του Σόλωνα ήταν πολύ τολμηρά, αλλά και
δραστικά και αντικατοπτρίζουν το μέγεθος της κρίσης που κλήθηκαν να θεραπεύσουν.
Βασίζονταν στην αρχή της δίκαιης ανισότητας και όχι της απόλυτης ισότητας. Για
παράδειγμα, ως ταμίες μπορούσαν να υπηρετήσουν μόνο πολίτες της ανώτατης τάξης,
ενώ οι πολίτες της κατώτατης τάξης είχαν μόνο δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία
του δήμου. Κύρια επιδίωξη των μέτρων αυτών ήταν η αποτροπή της εμφύλιας διαμάχης
και της διάλυσης της κοινωνικής συνοχής της Αθήνας διατηρώντας παράλληλα την
κοινωνική διαστρωμάτωση και την προβολή αυτής της διαστρωμάτωσης στη νομή της
εξουσίας.
Οικονομικές μεταρρυθμίσεις
Εκείνη την περίοδο οι περισσότεροι Αθηναίοι στέναζαν υπό το βάρος χρεών που
αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο. Οι πιστωτές προέρχονταν κυρίως από την
αριστοκρατική τάξη. Αυτή η κατάσταση είχε αρνητικό αντίκτυπο στην γεωργική
παραγωγή. Πρώτο μέλημα του Σόλωνα ήταν να απαλλάξει τους Αθηναίους γεωργούς από
τα χρέη τους ώστε να διασφαλιστεί ένα παραγωγικό πλεόνασμα. Αυτή η εξέλιξη είχε
ως αποτέλεσμα την αναζωογόνηση του εμπορίου, που ήταν σε θέση πλέον να εξάγει
αυτό το πλεόνασμα. Κατά συνέπεια, κύριος στόχος ήταν η ενίσχυση των γεωργικών
και αστικών στρωμάτων.
Πιο συγκεκριμένα,
οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα μπορούν να συνοψισθούν στα εξής:
α) όλα τα χρέη που συνεπάγονταν απώλεια γης ή προσωπικής ελευθερίας ακυρώνονταν.
Το ριζοσπαστικό αυτό μέτρο έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «σεισάχθεια», δηλαδή
αποτίναξη βάρους (από το σείω που σημαίνει αφαιρώ και το άχθος που σημαίνει
βάρος). Χωρίς αμφιβολία ανακούφισε τις φτωχότερες τάξεις και προκάλεσε μεγάλη
δυσαρέσκεια στους αριστοκράτες γαιοκτήμονες.
β) Η υποθηκευμένη γη λόγω οικονομικού δανεισμού από τρίτους (κυρίως
αριστοκράτες) επιστρεφόταν πλέον στους γεωργούς.
γ) Καταργήθηκε η υποβάθμιση της πολιτικής ιδιότητας ενός πολίτη στο επίπεδο του
δούλου λόγω αδυναμίας πληρωμής του χρέους και αποκαταστάθηκαν όσοι είχαν γίνει
δούλοι στο παρελθόν για χρέη. Πλέον, η οικονομική κατάσταση ενός πολίτη
αποσυνδεόταν από την πολιτική ελευθερία του.
δ) Απαγορεύτηκε η εξαγωγή τροφίμων στο εξωτερικό, εκτός από το ελαιόλαδο που
παραγόταν στην Αττική σε αφθονία. Με αυτόν τον τρόπο εμποδιζόταν η εξαγωγή
προϊόντων των οποίων η τιμή μπορούσε να φτάσει σε υψηλότερα επίπεδα σε άλλες
πόλεις σε σχέση με την Αθήνα. Αυτή η πρακτική στο παρελθόν είχε ως συνέπεια να
διατηρούνται οι τιμές πολλών προϊόντων σε υψηλά επίπεδα στην Αθήνα και να
δημιουργούνται ελλείψεις στην προσφορά.
ε) Υιοθετήθηκαν τα μετρικά συστήματα βάρους και μήκους που ίσχυαν στην Κόρινθο
και σε πολλές ευβοϊκές πόλεις, που εκείνη την περίοδο ήταν πιο οικονομικά
αναπτυγμένες σε σχέση με την Αθήνα. Έτσι, διευκολύνθηκαν οι εμπορικές συναλλαγές
με αυτές τις πόλεις. Το μέτρο αυτό συνέβαλε στην ανάπτυξη του αθηναϊκού εμπορίου
και κατά συνέπεια, στην αύξηση του πλούτου της πόλης.
στ) Ενθαρρύνθηκε η μετεγκατάσταση στην Αθήνα εξειδικευμένων τεχνιτών, που
κατάγονταν από άλλες πόλεις. Η Αθήνα είχε μείνει πίσω στην παραγωγικότητα και
την τεχνογνωσία. Επομένως, η εισροή εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού θα
ενίσχυε αυτόν τον τομέα.
Πολιτειακές
μεταρρυθμίσεις
Ένα από τα θέματα που προκαλούσαν μεγάλες προστριβές μεταξύ των Αθηναίων ήταν το
γεγονός ότι οι αριστοκρατικές οικογένειες κατείχαν όλα τα σημαντικά κυβερνητικά
αξιώματα. Πιο συγκεκριμένα, οι «άρχοντες» προέρχονταν πάντοτε από μέλη της
αριστοκρατικής τάξης και με την αρωγή του Αρείου Πάγου, συγκέντρωναν στα χέρια
τους την απόλυτη πολιτική εξουσία. Τα μέτρα του Σόλωνα αποσκοπούσαν στη
διαπλάτυνση της κορυφής του πολιτειακού οικοδομήματος, ώστε να συμπεριληφθούν
όσοι διέθεταν πλούτο προερχόμενο από την ενασχόληση με το εμπόριο. Η διαρκώς
αυξανόμενη ισχύς της αθηναϊκής αστικής τάξης είχε ως αποτέλεσμα την άσκηση
πίεσης για την αναδιανομή της εξουσίας προς όφελος της, μία παράμετρος που δεν
μπορούσε να αγνοηθεί ούτε από τον Σόλωνα αλλά και ούτε από τους Αθηναίους
ευγενείς. Χωρίς αμφιβολία, η ανάμιξη του Σόλωνα με το εμπόριο τον έκανε να είναι
ευνοϊκά διακείμενος στο ενδεχόμενο ενίσχυσης των αστών. Γι' αυτόν τον λόγο,
καθόρισε τα αξιώματα τα οποία μπορούσε κάποιος να ασκεί, με κριτήριο τη τάξη
στην οποία ανήκε, και όπου κατατασσόταν βάσει του εισοδήματος του (και
ειδικότερα της φοροδοτικής του ικανότητας).
Κατ' αρχήν, προχώρησε στην κατάταξη των Αθηναίων πολιτών σε τέσσερις τάξεις,
χρησιμοποιώντας ως βασικό κριτήριο την ποσότητα παραγωγής από τις ιδιόκτητες
γαίες τους.
Η πρώτη κοινωνική τάξη ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, δηλαδή όσοι λάμβαναν ετησίως
τουλάχιστον 500 «μέδιμνους» από την ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία
τους. Ένας μέδιμνος ήταν μονάδα μέτρησης βάρους για στερεά και υγρά αντικείμενα
και ισοδυναμούσε με 38 κιλά και 50 λίτρα αντίστοιχα. Για να γίνει περισσότερο
κατανοητή η αξία που αντιπροσώπευε ο μέδιμνος στην καθημερινή ζωή ενός Αθηναίου
αξίζει να σημειωθεί ότι ένας άνδρας κατανάλωνε ετησίως περίπου 8 μέδιμνους
σιτάρι και μια πενταμελής οικογένεια με τρία παιδιά κατανάλωνε ετησίως περίπου
25 μέδιμνους σε σιτάρι συν 10 μέδιμνους σε άλλους τύπους φαγητού και ποτών. Κατά
συνέπεια, όποιος παρήγαγε ετησίως 500 μέδιμνους ήταν σε θέση να θρέψει 15
οικογένειες ή 50 άνδρες. Με άλλα λόγια, οι πολίτες που άνηκαν στην τάξη των
πεντακοσιομέδιμνων θεωρούντο τουλάχιστον εύποροι. Συμπερασματικά, σε αυτή την
τάξη συμπεριλαμβάνονταν τόσο μέλη των πλούσιων αριστοκρατικών οικογενειών όσο
και πολίτες που δεν άνηκαν σε αυτές αλλά είχαν υψηλά εισοδήματα από διάφορες
πηγές.
Η δεύτερη κοινωνική τάξη που όρισε ο Σόλων ήταν οι «ιππείς», των οποίων η ετήσια
ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία τους κυμαινόταν μεταξύ 300 και 500
μεδίμνων. Προφανώς, η ονομασία που είχε δοθεί σε αυτή την τάξη είχε να κάνει με
το γεγονός ότι τα μέλη της ήταν σε θέση να συντηρούν έναν τουλάχιστον πολεμικό
ίππο και ιππέα σε καιρό πολέμου, μια διαδικασία εξαιρετικά ακριβή εκείνη την
περίοδο. Ο Σόλων ανέδειξε αυτόν τον παράγοντα σε κριτήριο κοινωνικής κατάταξης.
Η τρίτη κοινωνική τάξη ήταν οι «ζευγίται», δηλαδή αυτοί που ήταν σε ζυγούς ως
βαριά οπλισμένοι πεζοί (οπλίτες). Και σε αυτή την περίπτωση, το κριτήριο
κοινωνικής κατάταξης ήταν η δυνατότητα ενός πολίτη να είναι σε θέση να συντηρεί
ένα τύπο πολεμιστή. Ένας ζευγίτης ήταν μέρος του σώματος των οπλιτών στον
αθηναϊκό στρατό. Ωστόσο, κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι ως ζευγίτες περιγράφονταν
οι Αθηναίοι γεωργοί, που ήταν σε θέση να χρησιμοποιούν ένα ζεύγος βοδιών για την
καλλιέργεια των κτημάτων τους. Από άποψη παραγωγής, οι ζευγίτες παρήγαγαν μεταξύ
200 και 300 μέδιμνους ετησίως.
Τέλος, στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας ήταν οι «θήται». Με σύγχρονους όρους,
θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως δουλοπάροικοι, δηλαδή ήταν εξαρτημένοι από τον
αφέντη τους και υποχρεωμένοι να δουλεύουν στα κτήματά του. Με τη ρύθμιση του
Σόλωνα στους θήτες συμπεριλαμβάνονταν και οι μισθωμένοι εργάτες γης. Σε αυτή την
τάξη άνηκαν όσων η ετήσια κτηματική και ακίνητη παραγωγή ήταν κάτω από 200
μέδιμνους. Τουλάχιστον οι μισοί Αθηναίοι πολίτες αποτελούσαν μέρος αυτή της
τάξης.
Πέρα από την κατάταξη των Αθηναίων με βάση το εισόδημα τους, ο Σόλων προχώρησε
σε μεταρρυθμίσεις σχετικά με τη διαδικασία ανάληψης πολιτειακών αξιωμάτων. Ο
θεσμός των εννέα αρχόντων παρέμεινε αλλά πλέον ήταν ανοικτός στα μέλη των
πεντακοσιομέδιμνων. Συνεπώς, όχι μόνο οι ευγενείς αλλά και οι υπόλοιποι εύποροι
Αθηναίοι ήταν σε θέση να διεκδικήσουν αυτό το αξίωμα. Τότε ίσχυε ότι οι άρχοντες
προωθούντο στον Άρειο Πάγο μετά το τέλος της θητείας τους. Κατά συνέπεια και
αυτό το «κάστρο» της αριστοκρατικής τάξης θα έπεφτε σταδιακά με την άνοδο
μη-ευγενών μελών της τάξης των πεντακοσιομέδιμνων.
Τα υπόλοιπα πολτιειακά αξιώματα, όπως αυτό του Ταμία, ήταν κυρίως οικονομικού
χαρακτήρα, έγιναν ανοικτά σε όλες τις τάξεις, πλην αυτή των θητών.
Στη συνέχεια, ο Σόλων έστρεψε την προσοχή του σε θέματα που αφορούσαν τη
διεύρυνση της λαϊκής κυριαρχίας. Ίδρυσε τη Βουλή των Τετρακοσίων, η οποία
αποτελείτο από 100 αντιπροσώπους από κάθε φυλή. Κατά πάσα πιθανότητα, οι 400
αντιπρόσωποι προέρχονταν από τις τρεις ανώτερες τάξεις. Η Βουλή είχε
συγκεντρώσει αρκετή ισχύ στα χέρια της. Ήταν επιφορτισμένη με την επίβλεψη της
λειτουργίας όλων των κρατικών αξιωματούχων και με τη διαδικασία προκαταρκτικής
επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα υποβάλλονταν στην Εκκλησία του Δήμου.
Με αυτές τις αλλαγές, αποδυναμώθηκε ο Άρειος Πάγος, στον οποίο είχαν ανατεθεί
αυτά τα καθήκοντα. Παρόλα αυτά, η επιρροή των αριστοκρατών δεν μειώθηκε με την
ίδρυση της Βουλής των Τετρακοσίων. Καθώς εξακολουθούσαν να κατέχουν μεγάλη
οικονομική δύναμη ήταν σε θέση να προωθούν στη Βουλή αντιπροσώπους που είτε
άνηκαν στην τάξη τους είτε ήταν εξαρτημένοι από αυτούς. Γι' αυτόν τον λόγο, το
507 π.Χ. ο Κλεισθένης αφαίρεσε τον φυλετικό παράγοντα ως καθοριστικό για την
ανάληψη θέσεως αντιπροσώπου στη Βουλή των Τετρακοσίων.
Ο Σόλων προχώρησε επίσης στην ενίσχυση του ρόλου της Εκκλησίας του Δήμου.
Μετέφερε σε αυτήν την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο
Άρειος Πάγος. Επίσης, θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων
πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, ο δήμος
εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και
στη συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από αυτούς τους υποψηφίους. Η
Εκκλησία του Δήμου ήταν πλέον ανοικτή στα άρρενα μέλη όλων των κοινωνικών
τάξεων, συμπεριλαμβανόμενων των θητών. Αν και επρόκειτο για ένα βαθιά
δημοκρατικό μέτρο, ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι ο ορισμός των θεμάτων
της ημερήσιας διάταξης γινόταν από την «αριστοκρατικότερη» Βουλή των
Τετρακοσίων.
Δικαστικές μεταρρυθμίσεις
Ριζοσπαστική ήταν η μορφή που πήραν οι μεταρρυθμίσεις στον δικαστικό τομέα. Ο
Σόλων εισήγαγε ένα νέο δικαστικό σώμα, την Ηλιαία, με το οποίο μέλη και από τις
τέσσερις κοινωνικές τάξεις είχαν το δικαίωμα να εκλέγονται ως ένορκοι. Επίσης
επιτρεπόταν σε όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως κοινωνικής καταγωγής, να ασκούν
έφεση ενάντια σε οποιαδήποτε απόφαση των αρχόντων του Αρείου Πάγου. Κατά
συνέπεια, η Ηλιαία διαπνέονταν από βαθύτατα δημοκρατικές αρχές. Δεν
αντικαθιστούσαν τη δικαστική εξουσία των αρχόντων αλλά λειτουργούσαν ως
ελεγκτικό σώμα προς αυτούς. Πιθανόν, το μέτρο αυτό πάρθηκε με σκοπό να
κατευνάσει την έντονη λαϊκή δυσαρέσκεια που είχαν προκαλέσει οι αυστηροί νόμοι
του Δράκοντα, γνωστοί και ως «δρακόντειοι νόμοι». Με τη μεταρρύθμιση αυτή ο
Σόλων έδωσε ενεργό ρόλο σε όλους τους πολίτες στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας
χωρίς παράλληλα να συμπεριλάβει όλες τις κοινωνικές τάξεις στη διαδικασία
διαμόρφωσης πολιτικών αποφάσεων. Αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη ριζοσπαστικότερη
μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο Κλεισθένης μερικές δεκαετίες αργότερα.
Ο Άρειος Πάγος δεν ήταν πλέον ένα σώμα διορισμένων γηραιών και ευσεβών ανδρών με
αριστοκρατική καταγωγή αλλά η σύνθεση του είχε διευρυνθεί με μέλη της αστικής
εμπορικής τάξης τα οποία απολάμβαναν τον σεβασμό και την υποστήριξη ενός
μεγαλύτερου τμήματος της αθηναϊκής κοινωνίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να εκληφθεί
αυτή η αλλαγή ως μια προσπάθεια αποδυνάμωσης του ρόλου του Αρείου Πάγου εκ
μέρους του Σόλωνα. Ο θεσμός αυτός εξακολουθούσε να εκδικάζει υποθέσεις
ανθρωποκτονιών και επιπλέον ήταν επιφορτισμένος με την αρμοδιότητα επίβλεψης της
εφαρμογής του νόμου και του συντάγματος. Ο Σόλων είχε φροντίσει να ενισχύσει τον
Άρειο Πάγο με έκτακτες εξουσίες ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτόν τον
τομέα. Μεταξύ αυτών είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας σε ενέργειες πολιτικών
αξιωματούχων και των υπόλοιπων πολιτειακών σωμάτων. Κατά συνέπεια, εξακολουθούσε
να παίζει έναν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας.
Παράλληλα, ο Σόλων προσπάθησε να ρυθμίσει και άλλα θέματα, δευτερευούσης
σημασίας, που αφορούσαν το αστικό βίο. Οι πρωτοβουλίες αυτές του χάρισαν δίκαια
τη φήμη του πατέρα του αστικού δικαίου.
Μεταξύ άλλων, ξεχωρίζουν μέτρα για τις ιδιωτικές σχέσεις, όπως κανόνες
υδροληψίας, ελάχιστες αποστάσεις οικοδομών, κλπ. Επίσης θέσπισε μέτρα κοινωνικής
πρόνοιας για αναπήρους και επικλήρους (θυγατέρες που κληρονομούσαν αποκλειστικά
την πατρική περιουσία λόγω έλλειψης άρρενα κληρονόμου). Μεγάλο ενδιαφέρον έδειξε
για την προστασία των θεσμών της οικογένειας και του γάμου. Οι γονείς ήταν
υποχρεωμένοι να διδάξουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη ώστε να διασφαλίσουν το
μέλλον τους αλλά και τη χρησιμότητά τους για το κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον όρισε
την απαλλαγή των τέκνων από την υποχρέωση φροντίδας των ηλικιωμένων γονέων τους,
αν οι τελευταίοι δεν είχαν ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωσή τους. Επιπλέον
έστρεψε το ενδιαφέρον του στη θεσμοθέτηση νόμων σχετικά με τη σεξουαλική ηθική.
Πήρε μέτρα εναντίον της μοιχείας, του βιασμού, της μαστρωπείας και της πορνείας.
Σύμφωνα με ένα διασωζόμενο απόσπασμα από ένα έργο του κωμωδιογράφου Φιλέμονα του
3ου αιώνα, ο Σόλων ίδρυσε οίκους ανοχής στην Αθήνα με κρατική χρηματοδότηση,
προσβάσιμους σε όλους τους Αθηναίους. Δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο «εκδημοκράτισε»
την παροχή πληρωμένης ετεροφυλόφιλης ερωτικής ευχαρίστησης, ένα προνόμιο που
ήταν προηγουμένως σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο των πλουσιότερων πολιτών. Αν και
η εγκυρότητα αυτής της αναφοράς ελέγχεται, εντούτοις κάποιοι σύγχρονοι μελετητές
θεωρούν σημαντικό το γεγονός ότι εξακολουθούσε να συνδέεται ο Σόλων με αυτή τη
νομοθεσία τρεις αιώνες μετά τον θάνατό του.
Επίσης αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι ο Σόλων ρύθμισε τις παιδεραστικές σχέσεις
στην Αθήνα, σε μια προσπάθεια να μορφοποιήσει αυτό το κοινωνικό έθιμο μέσα στα
πλαίσια της νέας δομής της πόλης. Διαμορφώθηκε ένα σύνολο νόμων που αποσκοπούσε
στην προώθηση και περιφρούρηση του θεσμού της παιδεραστίας και στην προστασία
των αγοριών – μελών ελεύθερων οικογενειών. Ο ρήτορας Αισχίνης, που έζησε τον 4ο
αιώνα, αναφέρει νόμους κατά τους οποίους αποκλειόταν η είσοδος στις παλαίστρες
και τα γυμναστήρια. Επίσης απαγορευόταν η σύναψη σχέσεων μεταξύ ενήλικων αρρένων
σκλάβων και ανήλικων αρρένων, γόνων ελεύθερων πολιτών. Ωστόσο, και σ' αυτή την
περίπτωση η εγκυρότητα των λεγόμενων του Αισχίνη έχει αμφισβητηθεί από
σύγχρονους του και μεταγενέστερους μελετητές. Εξάλλου, πολλοί Αθηναίοι έτειναν
να αποδίδουν στον Σόλωνα νόμους σχετικούς με την παιδεραστία ή την ερωτική
συμπεριφορά ή οποιοδήποτε άλλο θέμα χωρίς διασταύρωση των στοιχείων.
Υπήρχαν μάλιστα υποδείξεις από αρχαίους συγγραφείς ότι ο ίδιος ο Σόλων είχε ως
ερωμένο τον κατοπινό τύραννο της Αθήνας Πεισίστρατο όταν ο τελευταίος ήταν σε
εφηβική ηλικία. Τρεις αιώνες αργότερα, περίπου το 330 π.Χ., ο Αριστοτέλης
απέρριπτε κατηγορηματικά αυτά τα σχόλια ως ανοησίες, ισχυριζόμενος ότι δεν ήταν
δυνατόν να ήταν ο Σόλων εραστής του Πεισίστρατου καθώς είχαν διαφορά ηλικίας
μεγαλύτερη από τριάντα χρόνια. Ωστόσο, άλλοι, όπως ο Πλούταρχος και ο Αιλιανός
επέμεναν σε αυτή τη φήμη.
Παρά τη επιμονή αρχαίων συγγραφέων γύρω από τη σχέση του Σόλωνα με τον
Πεισίστρατο, είναι δύσκολο να αποδειχθεί κατά πόσο αυτές οι φήμες βασίζονταν σε
πραγματικά ή φανταστικά γεγονότα. Πιθανώς υπήρχε μια θερμή σχέση φιλίας και
σεβασμού μεταξύ των δύο ανδρών, η οποία στη συνέχεια, διογκώθηκε από μετέπειτα
αρχαίους συγγραφείς. Κάποιοι μάλιστα άφηναν να εννοηθεί ότι οι παιδεραστικές
προτιμήσεις του Σόλωνα διαφαίνονταν στην ποίηση του. Όμως ένα πολύ μικρό τμήμα
έχει διασωθεί δυσχεραίνοντας τις προσπάθειες ανακάλυψης της ιστορικής αλήθειας.
Επιπλέον, η αυθεντικότητα όλων των ποιητικών αποσπασμάτων που έχουν θεωρηθεί ότι
ανήκουν στον Σόλωνα είναι ακόμη υπό συζήτηση. Για παράδειγμα, κάποια επιγράμματα
υπέρ της παιδεραστίας, που είχαν αρχικά αποδοθεί στον Σόλωνα, στη συνέχεια
αποδόθηκαν στον Θεογένη. Κατά συνέπεια, το όλο θέμα πρέπει να προσεγγίζεται με
επιφύλαξη και τη χρήση επιστημονικής μεθοδολογίας.
Οι συνέπειες της νομοθεσίας του Σόλωνα
Ο Σόλων παρουσίασε τις προτάσεις του στην Εκκλησία του Δήμου, η οποία τις έκανε
αποδεκτές. Συνολικά ο Σόλων ρύθμισε πάνω σε νέες βάσεις το δημόσιο, το ιδιωτικό
και το ποινικό δίκαιο. Οι νόμοι του δημοσιεύτηκαν ίσως το 592/1 π.Χ.
καταγραμμένοι σε ξύλινες τετράγωνες στήλες, οι οποίες στένευαν προς τα πάνω και
στρέφονταν γύρω από άξονα, γι' αυτό και ονομάστηκαν "άξονες" ή "κύρβεις". Όπως
έχει ήδη αναφερθεί, είχε λάβει διαβεβαιώσεις από τον Άρειο Πάγο ότι οι
μεταρρυθμίσεις του, όποιες και αν ήταν αυτές και εφόσον εγκρίνονταν από την
Εκκλησία του Δήμου, θα παρέμεναν σε ισχύ για τουλάχιστον δέκα χρόνια. Αν και οι
αριστοκράτες άρχοντες του Αρείου Πάγου δεν πρέπει να ενθουσιάστηκαν με τις
αλλαγές που πρότεινε ο Σόλων, τήρησαν τον λόγο τους. Δεν έχει υπάρξει καμία
αναφορά απόπειρας εκ μέρους τους για ανατροπή των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα κατά
τη δεκαετή αυτή περίοδο. Ο Αθηναίος νομοθέτης αυτοεξορίστηκε από την πατρίδα του
και ταξίδεψε στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία. Ο Σόλων κατά τη διάρκεια των δέκα
χρόνων της αυτοεξορίας του επισκέφτηκε, μεταξύ άλλων, στις Σάρδεις τον βασιλιά
της Λυδίας Κροίσο, ο οποίος τον ρώτησε αν γνώριζε κανέναν άνθρωπο πιο
ευτυχισμένο από αυτόν. Ο Ασιάτης ηγεμόνας ήταν πεπεισμένος ότι ο Σόλων θα
θεωρούσε αυτόν, ειδικότερα μετά την επίδειξη πλούτου και ισχύος που είχε
προηγηθεί. Ωστόσο ο Αθηναίος σοφός δεν εντυπωσιάστηκε από την υλική παντοδυναμία
του Λύδιου βασιλιά. Αντίθετα, του ανέφερε τρεις περιπτώσεις ευτυχισμένων
ανθρώπων και τον συμβούλεψε με το γνωστό: "Μηδένα προ του τέλους μακάριζε",
δηλαδή μη μακαρίζεις κανέναν, προτού να δεις το τέλος του. Όταν ξαναγύρισε στην
Αθήνα, τη βρήκε σε πολύ καλή κατάσταση χάρη στα δικά του νομοθετικά μέτρα και
πέθανε ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα. Μάλιστα, άφησε ένα σχόλιο για τις
μεταρρυθμίσεις του το οποίο έχει φτάσει ως τις μέρες μας.
Στους
ανθρώπους έδωσα τόση εξουσία όση τους είναι αρκετή,
Σε κανέναν δεν στέρησα την τιμή του ούτε πρόσφερα αξιώματα πολλά,
Τους πλούσιους που ζήλευαν για τον πλούτο τους προστάτευσα από κάθε
κακομεταχείριση.
Με τη στάση μου πρόσφερα μια ισχυρή ασπίδα και για τις δύο πλευρές,
Χωρίς να επιτρέψω σε κανέναν από τους δυο να κυριαρχήσουν με αδικία.
Από το παραπάνω απόσπασμα καθίσταται σαφές ότι κύριο μέλημα του Σόλωνα ήταν η
διατήρηση της κοινωνικής ισορροπίας στην Αθήνα μεταξύ των δύο κύριων
αντιμαχόμενων παρατάξεων, των πλούσιων και των φτωχών κοινωνικών τάξεων.
Η φήμη του Σόλωνα μετά από αυτά τα γεγονότα εξαπλώθηκε σε όλον τον ελληνικό
κόσμο και συμπεριλήφθηκε στους Επτά Σοφούς της Αρχαιότητας. Έλαβε τέτοιες
διαστάσεις ώστε στα μετέπειτα χρόνια πολλές πολιτειακές μεταρρυθμίσεις
αποδόθηκαν σε αυτόν, ακόμη και αν αυτό δεν ήταν αλήθεια. Αυτό είχε ως συνέπεια
να υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες από πολλούς μελετητές σχετικά με την πατρότητα
των επόμενων νομοθετικών αλλαγών στην Αθήνα. Ανεξάρτητα από αυτό, το βέβαιο
είναι ότι η φήμη του Σόλωνα ενισχύθηκε λόγω του γεγονότος ότι οι μεταρρυθμίσεις
του έφεραν για πρώτη φορά για τα ελληνικά δεδομένα τόσο ριζικές αλλαγές στον
νόμο και την πολιτειακή συγκρότηση της Αθήνας. Για παράδειγμα, είναι το πρώτο
παράδειγμα νομοθεσίας όπου το κριτήριο της καταγωγής έπαψε να παίζει τόσο
καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική ανέλιξη. Πλέον, αυτοί που πλούτιζαν από άλλες
πηγές εισοδήματος, και όχι μόνο από την ιδιοκτησία γης, ήταν σε θέση να ανέλθουν
σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις, να γίνουν πολίτες και να αναλάβουν αξιώματα.
Εντούτοις, το πολίτευμα της Αθήνας παρέμεινε και μετά τις μεταρρυθμίσεις
τιμοκρατικό, βασισμένο στην κοινωνική διαστρωμάτωση και στη νομή της εξουσίας
από τους πολίτες ανάλογα με τον εισόδημά τους, Επιδίωξη του Σόλωνα ήταν τέλος να
καταστούν όλοι οι πολίτες συνυπεύθυνοι για την τήρηση των νόμων και την
καταστολή παρανομιών. Στο επίκεντρο των μεταρρυθμίσεων του ήταν η αρχή της
ευνομίας.
Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα είχαν μόνο μερική επιτυχία όπως αποδείχθηκε
στη συνέχεια. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ίδιων των αριστοκρατικών οικογενειών
συνέχισε απρόσκοπτα παρά τις αλλαγές αυτές. Εξάλλου, ήταν εξ' αρχής δύσκολο
εγχείρημα η όλη προσπάθεια του Σόλωνα να συμβιβάσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα
μεταξύ των αντιμαχόμενων παρατάξεων στην Αθήνα. Κάποια μέτρα, όπως η ακύρωση των
χρεών των γεωργών, είχαν άμεσες ευεργετικές επιδράσεις στην κοινωνία. Όμως και
αυτά τα θετικά μέτρα είχαν προσωρινή διάρκεια. Σύντομα, οι περισσότεροι γεωργοί
εισήλθαν ξανά σε δυσχερή κατάσταση λόγω χρεών. Ο κύριος λόγος για αυτή την
εξέλιξη ήταν ότι δεν κατείχαν αρκετό κεφάλαιο για να υποστηρίξουν τη διαδικασία
παραγωγής κατά τη διάρκεια του έτους. Μοιραία, αναγκάζονταν να προσφύγουν εκ
νέου σε δανεισμό από τους προηγούμενους πιστωτές τους. Αν και τώρα δεν
διακυβευόταν η προσωπική ελευθερία τους, έβρισκαν πάλι τον εαυτό τους δέσμιο των
αριστοκρατών για τους ίδιους λόγους με αυτούς που ίσχυαν στο παρελθόν.
Στα επόμενα χρόνια άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες ρωγμές στο οικοδόμημα που
είχε με τόση επιμέλεια κατασκευάσει ο Σόλων. Σε δύο περιπτώσεις, μέσα στη
δεκαετία που είχε ορίσει ο Σόλων ως δοκιμαστική περίοδος, οι προσπάθειες εκλογής
άρχοντα απέτυχαν παταγωδώς. Η αιτία ήταν ότι οι διάφορες παρατάξεις δεν
μπορούσαν να συμφωνήσουν σε πρόσωπο κοινής αποδοχής για αυτό το αξίωμα. Μάλιστα,
λίγα χρόνια αργότερα, ένας άρχοντας αριστοκρατικής καταγωγής, ονόματι Δαμασίας,
αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία μόλις έληξε η θητεία του. Προφανώς σκόπευε να
γίνει τύραννος της Αθήνας. Φυσικά, η κίνηση αυτή προκάλεσε έντονη αναταραχή στην
Αθήνα και τα σχέδια του ματαιώθηκαν. Ωστόσο ήταν μια σαφή ένδειξη ότι τα μέτρα
που πήρε ο Σόλων δεν ήταν αρκετά από μόνα τους για να ομαλοποιήσουν την
κατάσταση. Οι συγκρούσεις μεταξύ των ισχυρότερων αριστοκρατικών οικογενειών
αποτέλεσαν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο. Μοιραία, η αδυναμία καθολικής επιβολής των
μέτρων αλλά και η έλλειψη κοινής αποδοχής τους οδήγησε στην ατονία και
εγκατάλειψη τους. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα να ανοίξει ο δρόμος στη
συνέχεια για την τυραννία του Πεισίστρατου. Η ουσία τους όμως διατηρήθηκε και
μετά το τέλος της τυραννίας και αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο εδραιώθηκε η
κλασική αθηναϊκή δημοκρατία. Δύο αιώνες περίπου αργότερα, το 410 π.Χ.
συγκροτήθηκε στην Αθήνα μια επιτροπή νομομαθών, οι αναγραφείς των νόμων, που
ανέλαβε την εκκαθάριση και την κωδικοποίηση των νόμων του Δράκοντα και του
Σόλωνα. Το έργο της επιτροπής διακόπηκε από τους τριάκοντα τυράννους και
ολοκληρώθηκε μετά την πτώση τους. Το 403/2 π.Χ. παρέδωσαν το σώμα νόμων που
κατάρτισαν, το οποίο φύλαγαν στο εξής οι θεσμοθέται.
