www

Ξεκινώντας ἀπό τίς ἀπαρχές τῆς θεατρικῆς ἔκφρασης, οἱ μάσκες φορέθηκαν καί στά τρία εἴδη τοῦ ἑλληνικοῦ θεάτρου: Τήν τραγωδία, τό σατιρικό δράμα καί τήν κωμωδία.

Τό προσωπεῖο ἀποτελοῦσε τό πιό σημαντικό ἐξάρτημα τῆς σκηνικῆς ἀμφίεσης. Οἱ ρίζες του βρίσκονται στίς διονυσιακές γιορτές, τότε πού ἔβαφαν τά πρόσωπά τους μέ τό σκουρόχρωμο κατακάθι τοῦ νέου κρασιοῦ καί πού στόλιζαν τά κεφάλια τους μέ φυλλωσιές καί κλαδιά. Ἀργότερα ὁ ἱερέας φόρεσε προσωπεῖο μέ τά χαρακτηριστικά τοῦ θεοῦ πού ὑπηρετοῦσε. Ἡ μάσκα πού φοριόταν στίς διονυσιακές γιορτές ἐξυπηρετοῦσε δύο σκοπούς: Πρῶτα ἀπ’ ὅλα μεταμόρφωνε τόν ἱερέα, γνωστό στούς πιστούς, σέ θεό, ἀφοῦ στούς διθυράμβους ἐμφανίζεται «ἐπί σκηνῆς» ὁ ἴδιος ὁ Διόνυσος. Κατά δεύτερο λόγο, στόν φαλλικό κωμό, ἔκρυβε τό πρόσωπο τῶν χωρικῶν πού ἔκαναν τολμηρά ἀστεῖα. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση, ἐκτός ἀπό τόν Θέσπη[1] πού ἔφτιαξε τήν πρώτη μάσκα μέ ἀνθρώπινα χαρακτηριστικά καί τόν Χοιρίλο πού τήν τελειοποίησε, ὁ Φρύνιχος εἶναι ἐκεῖνος πού καινοτόμησε εἰσάγοντας τό γυναικεῖο προσωπεῖο. Βέβαια ἀπό πολύ νωρίς, ἀπό τόν καιρό τοῦ Θέσπη, διαχώριζαν τούς γυναικείους ἀπό τους ἀνδρικούς χαρακτῆρες μέ τό χρῶμα γιατί ὅλοι οἱ ἠθοποιοί ἦσαν ἄνδρες. Ἔτσι γι' αὐτούς πού ἔπαιζαν γυναικείους ρόλους τό δέρμα (πρόσωπο καί ὑπόλοιπη σάρκα) ἦταν βαμμένο μέ ἄσπρο χρῶμα ἐνῶ οἱ ἀνδρικοί ρόλοι παίζονταν ἀπό ἠθοποιούς πού ἐμφάνιζαν σκούρη «ἡλιοκαμένη» ἐπιδερμίδα. Μιά ἀληθινή ὅμως ἐπανάσταση στήν αἰσθητική τοῦ θεάτρου παρατηρεῖται ὅταν ὁ Αἰσχύλος χρωματίζει τίς μάσκες τῶν ἠθοποιῶν του.

Ἀλλά ἄς δοῦμε πῶς ἦταν φτιαγμένα τά προσωπεῖα. Ἀπό τίς πηγές συμπεραίνουμε πώς ὁ σκελετός τῆς μάσκας ἦταν ἀπό ὕφασμα, κουρέλια, βουτηγμένα σέ γύψο πού τά πίεζαν μέσα σέ μιά μήτρα γιά νά ἀποκτήσουν τό ἐπιθυμητό σχῆμα. Κατόπιν ἄλειφαν τήν ἐπιφάνεια μέ ἕνα λεπτό στρῶμα γύψου ἐπάνω στό ὁποῖο ζωγράφιζαν τά χαρακτηριστικά τοῦ προσώπου (φρύδια, χείλη, ρυτίδες, χρῶμα ἐπιδερμίδας). Τό ὅλο σχῆμα τοῦ προσωπείου θύμιζε κράνος ἀφοῦ σκέπαζε ὄχι μόνο τό πρόσωπο ἀλλά καί τό κεφάλι. Τή μάσκα στερέωναν οἱ ἠθοποιοί μέ ἕνα λουρί πού περνοῦσε γύρω ἀπό τό σαγόνι τους. Κάτω ἀπό τό προσωπεῖο φορούσαν ἕνα σκουφάκι, τό πιλίδιο, γιά νά προστατεύουν τό κεφάλι τους. Ἀνάλογα μέ τό πρόσωπο πού παρίστανε ἡ μάσκα, εἶχε μαλλιά ἤ γένια. Τό στόμα στίς μάσκες ἦταν πολύ μεγάλο γιά νά μήν ἐμποδίζεται ἡ φωνή νά βγαίνει ἐνῶ τό ἄνοιγμα τῶν ματιῶν πού ὑπῆρχε γιά νά βλέπουν οἱ ἠθοποιοί ἦταν ἐλάχιστο, ἀφοῦ βλέπουμε πώς τά προσωπεῖα εἶχαν ζωγραφιστό τό ἄσπρο του ματιοῦ καί καμιά φορά καί τήν ἴριδα.

Χαρακτηριστικό τῶν τραγικῶν προσωπείων ἦταν ὁ ὄγκος: Τό πάνω μέρος τῆς μάσκας εἶχε σχῆμα Λ καί χρησίμευε στό νά ἀποδίδει στόν ἠθοποιό σωστές ἀναλογίες μιᾶς καί οἱ κόθορνοι τόν ψήλωναν, δίνοντάς του ταυτόχρονα καί πιό ἐπιβλητική ἐμφάνιση. Μιά ἀλλαγή παρατηρεῖται στά προσωπεῖα πού κατασκευάζουν οἱ σκευοποιοί, συγχρόνως μέ τήν ἐξέλιξη τῆς γλυπτικῆς. Οἱ μάσκες πού γνωρίζουμε εἶναι ἑλληνιστικῆς καί ρωμαϊκῆς ἐποχῆς καί ἔχουν ἔντονο ἀτομικό χαρακτήρα, ὁ νατουραλισμός κυριαρχεῖ: βαθειές ρυτίδες, ζαρωμένα φρύδια, ἔντονα βλέφαρα ματιῶν, στόματα ἐκφραστικά.

Σύμφωνα μέ τό Ὀνομαστικόν του Πολυδεύκη[2], ὑπῆρχαν 76 τύποι προσωπείων. Ἀπ’ αὐτούς 28 ἀνῆκαν στήν τραγωδία, 4 στό σατυρικό δράμα καί 44 στήν κωμωδία.

Τά Τραγικά προσωπεῖα: Πάντοτε σύμφωνα μέ τίς πληροφορίες τοῦ Πολυδεύκη, ὑπῆρχαν ἕξι προσωπεῖα γερόντων. Ὁ μεγαλύτερος ἀπό αὐτούς ἐμφανιζόταν μέ ἄσπρα μαλλιά, σύρριζα ξυρισμένο γένι καί μέ μακρυά μάγουλα. Τό χαρακτήρα αὐτό τόν ξυρία, ταύτισαν οἱ εἰδικοί μέ τόν Πρίαμο, τόν τραγικό βασιλιά, γιατί το ρῆμα πριαμοῦσθαι σήμαινε τό νά εἶναι κάποιος ξυρισμένος, ἐνῶ συγχρόνως προέρχεται ἀπό τό ὄνομα Πρίαμος - χαρακτήρας πού ἐμφανιζόταν ξυρισμένος σέ ἔνδειξη πένθους. Κατόπιν ἔρχεται ὁ λευκός, μέ σταχτιά μαλλιά καί γένια, ἀνοιχτόχρωμο δέρμα καί πυκνά φρύδια. Ἀρκετά ὅμοιος μέ τό χαρακτήρα αὐτόν εἶναι καί ὁ ἑπόμενος, ὁ σπαρτοπόλιος, ψαρομάλλης, νεότερος ἀπό τόν προηγούμενο ἔχει καί αὐτός ὕπωχρη ἐπιδερμίδα. Καί οἱ τρεῖς χαρακτῆρες αὐτοί ἀνήκουν σέ προσωπικότητες πού ὑποφέρουν. Ἀκμαῖο ἐμφανίζεται τό ἑπόμενο πρόσωπο, ὁ μέλας ἀνήρ πού μέ τά κατσαρά μαλλιά καί τό σκοῦρο δέρμα του συμβολίζει τόν ἀρρενωπό ἄνδρα. Οἱ δύο ἑπόμενοι χαρακτῆρες εἶναι ὁ ξανθός ἀνήρ καί ὁ ξανθότερος ἀνήρ. Ὁ πρῶτος, εὔχρως, εἶναι στό ἄνθος τῆς ἡλικίας του καί μοιάζει νά ἀντιπροσωπεύει κάποιον ἥρωα. Ὁ δεύτερος, μέ τό ὕπωχρο δέρμα, εἶναι ὁ ἥρωας πού ὑποφέρει. Τούς βασικούς αὐτούς τύπους συνοδεύουν ὀκτώ νεανίσκοι πού ἔχουν κοινό χαρακτηριστικό τό ὅτι εἶναι ὅλοι τους χωρίς γένια. Οἱ ἔφηβοι αὐτοί ἔχουν διάφορους χαρακτῆρες, εἶναι ὁ πάγχρηστος (αὐτός πού κάνει γιά ὅλα), ὁ κατσαρομάλλης, ὁ οὖλος, πού ἔχει ὕφος βλοσυρό, ὁ παροῦλος, λιγότερο κατσαρομάλλης ἀπό τόν προηγούμενο, ὁ ἀπαλός μέ φαιδρό χαρακτήρα. Ἀκολουθοῦν δύο πιναροί δυστυχισμένοι, μίζεροι νέοι. Ὑπάρχει καί ὁ ὠχρός πού ἴσως νά εἶναι ὁ πληγωμένος ἥρωας ἤ τό φάντασμα. Τέλος ὑπάρχει καί ὁ παρωχρός πού ἐκτός ἀπό τό ὠχρό του χρῶμα μοιάζει στόν πάγχρηστο.

Ὀκτώ εἶναι καί οἱ γυναικεῖοι χαρακτῆρες: Δύο εἶναι μεγάλης ἡλικίας, ἡ πολιά κατακόσμος, ἀσπρομάλλα μέ ξέπλεκα μαλλιά, τό ἐλεύθερον γράδιον, μέ σταχτιά μαλλιά στό μῆκος τῶν ὤμων πού δείχνουν ὅτι κόπηκαν σέ ἔνδειξη πένθους. Τά πέντε ἑπόμενα προσωπεῖα ἀνήκουν σέ νέες γυναῖκες ἐνῶ τό τελευταῖο δείχνει μιά κόρη. Οἱ πέντε νεαρές γυναῖκες εἶναι οἱ κατάκομος ὠχρά, ὠχρή μέ ξεχτένιστα μαλλιά, ἡ μεσόκουρος ὠχρά, ὠχρή καί κουρεμένη, ἡ μεσόκουρος πρόσφατος, νεοκουρεμένη, ἤ κούριμος παρθένος, τό νεαρό κουρεμένο κορίτσι, καθώς καί μιά δεύτερη κοπέλλα μέ τά ἴδια χαρακτηριστικά, ἡ ἓτέρα κούριμος παρθένος. Ὅλοι οἱ γυναικεῖοι χαρακτῆρες ἐκφράζουν πόνο καί πένθος. Μιά τρίτη ὁμάδα προσώπων ἀποτελεῖται ἀπό τους ὑπηρέτες, τούς θεράποντες. Εἶναι ἕξι καί ἔχουν κοινό χαρακτηριστικό τό χτένισμά τους, κοντά μαλλιά, ὅπως ἅρμοζε στούς δούλους καί τό περίκρανον ἕνα δερμάτινο σκουφάκι. Τρεῖς εἶναι ἄνδρες (ὁ διφθερίας, ντυμένος μέ δερμάτινα ροῦχα, ὁ σφηνοπώγων καί ὁ ἀνάσιμος) καί τρεῖς γυναῖκες (τό οἰκετικόν γράδιον, τό οἰκετικόν μεσόκουρον καί ἡ διφθερῖτις).

Τά προσωπεῖα αὐτα μέ τά ἔντονα διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά δέν ἀντιπροσωπεύουν μιά συγκεκριμένη προσωπικότητα ἀλλά παρουσιάζουν ἕναν χαρακτήρα. Πλάι σ' αύτές τίς μάσκες ὑπάρχουν καί μερικές μέ προσωπικά χαρακτηριστικά θεῶν ἤ ἡρώων, θεοτήτων πού προσωποποιοῦν τή φύση καί τέλος «τέρατα» καί ἀφηρημένες ἔννοιες.

Τά Σατυρικά προσωπεῖα: Λίγες εἶναι οἱ πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τά σατυρικά προσωπεῖα. Ὁ Πολυδεύκης ἀναφέρει μόνο τέσσερα. Πρῶτος ἔρχεται ὁ γκριζομάλλης, ὁ σάτυρος πολιός, δεύτερος ὁ σάτυρος γενειῶν, τρίτος ὁ σάτυρος ἀγένειος καί τέλος ὁ σειληνός πάππος. Οἱ τρεῖς πρῶτοι σάτυροι διαφέρουν μόνο στήν ἡλικία. Ὅλοι τους ἔχουν φαρδιά πλακουτσή μύτη, μυτερά αὐτιά τράγου, ἀκατάστατα μαλλιά. Μόνο ὁ παπποσάτυρος ἔχει πιό ἀνθρώπινη μορφή καί μακριά γενειάδα.

Τά προσωπεῖα τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας: Οἱ μάσκες τῆς Ἀρχαίας Κωμωδίας ἀποτελοῦν τρεῖς ὁμάδες. Αὐτή τῶν πλαστῶν προσώπων, αὐτή τῶν πορτραίτων καί αὐτή τῶν φανταστικῶν δημιουργιῶν. Ὅλα τά προσωπεῖα αὐτά ἦταν καμωμένα ἔτσι πού νά προξενοῦν τό γέλιο, μόνο αὐτά πού παρουσίαζαν κοπέλλες ἦταν διαφορετικά, ρεαλιστικά, σχεδόν δέν ἔμοιαζαν μέ μάσκες. Στήν Ἀρχαία Κωμωδία, μπαίνουν ἐπί σκηνῆς καί σύγχρονα πρόσωπα, ὅπως φιλόσοφοι, ποιητές, πολιτικοί ἄνδρες. Γιά τόν Σωκράτη ξέρουμε ἀπό τόν Αἰλιανό πόσο πετυχημένη ἦταν ἡ μάσκα του στό ἔργο Νεφέλες τοῦ Ἀριστοφάνη[3].

Τά προσωπεῖα τῆς Νέας Κωμωδίας: Γύρω στό 350 π.Χ. ἔχουμε τή γέννηση τῆς Νέας Κωμωδίας ὅπου, σύμφωνα μέ τήν τάση τῆς ἐποχῆς πού ἐξαίρει τόν ἀτομικισμό καί τήν προσωπικότητα, τά κωμικά προσωπεῖα ἀντικαθίστανται μέ ἄλλα, στά ὁποῖα δέν τονίζεται μονάχα τό κωμικό στοιχεῖο ἀλλά δίνεται μεγάλη ἔμφαση στήν ἔκφραση. Ὁ Πολυδεύκης δίνει ἕναν κατάλογο ἐννέα γερόντων (καί ὥριμων ἀνδρῶν, δηλαδή πάνω ἀπό 20 ἐτῶν). Πρῶτα ὁ πρῶτος πάππος, ὁ καλοκάγαθος χαρακτήρας, μετά ὁ ἕτερος πάππος, μέ χαρακτήρα ἀντίθετο ἀπό του πρώτου. Αὐτός εἶναι τσιγκούνης, γρουσούζης καί σκληρός. Ὅπως ὅμως οἱ χαρακτῆρες ἀλλάζουν διάθεση στή ροή ἑνός ἔργου, δημιουργήθηκε ὁ ἡγεμών πρεσβύτης, προσωπεῖο πού συνεδύαζε δύο διαφορετικές διαθέσεις. Τό δεξί του φρύδι ἀνασηκωμένο ἐξέφραζε τό θυμό, ἐνῶ τό ἀριστερό ἴσιο, ἔδειχνε ἤρεμη διάθεση. Ὁ ἠθοποιός φρόντιζε νά δείχνει τή μάσκα του στό προφίλ καί ἀνάλογα μέ τή διάθεση τοῦ ἥρωα ἐμφάνιζε εἴτε τή δεξιά, εἴτε τήν ἀριστερή πλευρά. Ἄλλοι γέροντες ἦταν ὁ πρεσβύτης μακροπώγων, οἱ Ἑρμώνιος καί δεύτερος Ἑρμωνιος — πού εἶχαν τό ὄνομα τοῦ δημιουργοῦ τους — ὁ σφηνοπώγων καί ὁ Λυκομήδειος — προφανῶς δημιούργημα κάποιου Λυκομήδη — καί τέλος ὁ ἀποκρουστικός πορνοβοσκός. Οἱ νεαροί εἶναι ἕνδεκα. Τέσσερα προσωπεῖα ἀντιπροσωπεύουν τούς γόνους καλῆς οἰκογένειας. Εἶναι ὁ πάγχρηστος, ἔφηβος στό ἄνθος τῆς ἡλικίας του, ὁ μέλας νεανίσκος, σοβαρός μελαχροινός, ὁ οὖλος νεανίσκος, κατσαρομάλλης γλεντζές καί ὁ ἁπλός νεανίσκος, μαλθακός χαρακτήρας. Ἀκολουθοῦν τέσσερα ἄλλα προσωπεῖα πού ἀνήκουν στόν ἄγροικο, στόν ἐπίσειστο καί τόν δεύτερο ἐπίσειστο καί στόν παράσιτο πού καμιά φορά ἔχει καί διαφορετικό χαρακτήρα ὡς κόλαξ ἤ ὡς Σικελικός. Οἱ τρεῖς αὐτοί μικροαπατεῶνες ἔχουν γιά θύμα τόν εὐπάρυφο. Ἄλλη κατηγορία προσώπων ἀποτελοῦν οἱ ὑπηρέτες μέ ἐπικεφαλής τόν πάππο, γκριζομάλλη γέροντα πού ἀπό τό χτένισμά του συμπεραίνουμε πώς εἶναι ἀπελεύθερος, ἀκολουθοῦν ὁ ἡγεμών θεράπων, δηλαδή αὐτός πού ἔχει τούς κύριους ρόλους τῶν ὑπηρετῶν, ὁ ἐπίσειστος ἡγεμών, ὁ κάτω τριχίας πού ἔχει κάτω τά λίγα μαλλιά του καί ὁ οὖλος θεράπων πού εἶναι ἀλλήθωρος (διάστροφος). Καί οἱ τέσσερις δοῦλοι πού ἀναφέραμε εἶναι κοκκινομάλληδες (πυρροί).

Ξεχωριστή θέση ἀνάμεσα στούς δούλους κατέχει ὁ μάγειρος μέ τήν τέχνη του. Δύο εἶναι οἱ τύποι τοῦ μάγειρα: Ὁ μαίσων θεράπων μέ μάσκα κοκκινομάλλα φαλακρή καί ὁ θεράπων τέττιξ. Αὐτός ἀντίθετα μέ τόν προηγούμενο πού ἔφτιαχνε παραδοσιακή κουζίνα, εἶχε εἰδικότητα στά ἐξωτικά φαγητά, ἦταν μελαχροινός καί λίγο ἀλλήθωρος.

Στή συνέχεια ὁ Πολυδεύκης παραθέτει 17 ὀνόματα γυναικείων χαρακτήρων. Εἶναι ἡ παχεία γραῦς, καλόκαρδη (χαρακτηριστικό του πάχους), ἡ λεκτική δηλαδή ἡ φλύαρη, ἡ οὔλη, κατσαρομάλλα, ἡ κόρη, ἡ ψευδοκόρη καί ἡ ἑτέρα ψευδοκόρη. Ἀκολουθοῦν διάφοροι ὄχι τόσο ἔντιμοι τύποι γυναικῶν ὅπως εἶναι τό γράδιον ἰσχνόν ἤ λυκαίνον πού συνήθως εἶχε ρόλο προαγωγοῦ, ἡ σαρτοπόλιος λεκτική, ἑταίρα πού ἔπαψε νά ἀσκεῖ τό ἐπάγγελμα, ἡ παλλακή καί αὐτή ἔχει πάψει νά ἐξασκεῖ ἐπάγγελμα καί κατέφερε νά «ἀποκατασταθεῖ», τό τέλειον ἑταιρικόν πού εἶναι ἡ ὥριμη ἕταιρα, τό ὡραῖον ἑταιρικόν δηλαδή ἡ ἑταίρα στό ἄνθος τῆς ἡλικίας της, ἡ διάχρυσος ἑταίρα, καταστόλιστη ἀπό κοσμήματα, ἡ διάμητρος ἑταίρα, πού φορᾶ ταινία στά μαλλιά, τό λαμπάδιον πού χρωστᾶ τό ὄνομά της στό ψηλό μυτερό της χτένισμα πού μοιάζει μέ φλόγα. Τέλος ὑπάρχουν καί τρία ἄλλα προσωπεῖα γιά τρεῖς δοῦλες, τό οἰκουρικόν γράδιον, γριά ξεδοντιάρα, ἡ ἅβρα περίκουρος πού ἦταν ἡ ἀγαπημένη τῆς ἀφέντρας της καί ὁ τύπος τῆς δούλας ἑταίρας, τό παράψηστον θεραπαινίδιον.

Εἶναι πιθανό, στή διάρκεια ἑνός ἔργου ἡ ἴδια προσωπικότητα νά εἶχε δύο μάσκες ὅπως γιά παράδειγμα ὁ Οἰδίπους πρίν τήν τύφλωσή του καί μετά. Ἀλλά μόνο σάν ὑπόθεση μποροῦμε νά τό πούμε γιατί λιγοστές εἶναι οἱ πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τό τεχνικό μέρος μίας παράδοσης.

[1] Κλ. Εὐστρατίου, «Τό θέατρο γεννήθηκε στήν Ἀθήνα», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ σ. σέλ. 22.

[2] Ἰούλιος Πολυδεύκης, γεννήθηκε τόν 2ο αἰ. μ.Χ. στή Ναύκρατη τῆς Αἰγύπτου. Σοφιστής καί γραμματικός, ἔγραψε μεταξύ ἄλλων καί τό «Ὀνομαστικόν», ἕνα λεξικό πού ἀριθμεῖ 17 βιβλία.

[3] Aelianus, Hist. var., II, 13.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα