δείτε και εδώ
του
Εμμανουήλ Γ. Τζεκάκη
Καθηγητή Αριστοτελείου Πανεπιστημίουν θεσσαλονίκης
Η ΑΠΛΟΤΗΤΑ και το μεγαλείο αποτελούν τη
συνοπτικότερη ίσως περιγραφή των χαρακτηριστικών των μνημείων
του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Και το θέατρο αποτελεί το μνημείο
εκείνο στο οποίο τα δύο αυτά χαρακτηριστικά συνδυάζονται με τον
καλύτερο τρόπο.
Η αλήθεια αυτή δεν οφείλεται μόνο στην απλότητα της μορφής του,
σε σύγκριση με άλλα, αναγκαστικά ίσως συνθετότερα μνημεία.
Οφείλεται περισσότερο στην απλότητα της λειτουργίας του.
Οφείλεται στο διαχρονικό χαρακτήρα αυτής της λειτουργίας που
επιτρέπει την αξιοποίηση τους χιλιάδες χρόνια μετά τη
δημιουργία τους. Οφείλεται τέλος στην αντοχή της άποψης των
δημιουργών τους, που ανταπεξέρχεται στις σύγχρονες απαιτήσεις
τόσο της χρήσης των ίδιων των μνημείων σήμερα όσο και του
σχεδιασμού νέων. Και η αντοχή αυτή αναδεικνύει το μεγαλείο.
Γι’ αυτό η ανανέωση της γνωριμίας μας με το αρχαίο θέατρο, σαν
θεατές, σαν επισκέπτες, σαν επιστήμονες, σαν σχεδιαστές νέων
θεάτρων, είναι αναγκαία και πρέπει να είναι συνεχής.
Τρία στοιχεία συνθέτουν το αρχαίο ελληνικό θέατρο, η ορχήστρα,
το κοίλο και η σκηνή.
Ο κύκλος της ορχήστρας αποτελεί τον πυρήνα της μορφής του
αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Είτε πρόκειται για κύκλο χορευτών,
είτε πρόκειται για κύκλο χορωδών, ένα είναι βέβαιο. Ο κύκλος
αποτελεί το βέλτιστο σχήμα για να μπορεί να βλέπει και να
ακούει άνετα ένας μεγαλύτερος αριθμός θεατών. Ακόμη
περισσότερο ο κύκλος αποτελεί το φυσικό σχήμα που δημιουργείται
και σήμερα γύρω από έναν ομιλητή.
Το κοίλον του θεάτρου, δηλαδή το ίδιο το
θέατρο, αναπτύχθηκε αρχικά με τη βοήθεια ξύλινων κατασκευών.
Καταστροφές κατέδειξαν το επικίνδυνο των κατασκευών αυτών και
οδήγησαν στην επινόηση πιο ασφαλών λύσεων, αρχικά κοντά σε
λόφους για τη δημιουργία του κοίλου με εκσκαφή και τελικά σε
κατασκευές από πέτρα, που διασώζονται μέχρι τις μέρες μας. Η
κυκλική διάταξη σε συνδυασμό με τη μεγάλη υπερύψωση μεταξύ
σειρών καθισμάτων δίνει έναν μοναδικό συνδυασμό απρόσκοπτης
θέας και ακρόασης.
Αντίθετα με τον κύκλο της ορχήστρας και του κοίλου η ευθεία
αποτελεί το βασικό σχήμα της σκηνής. Η σκηνή είναι το κτίσμα
μέσα στο οποίο συντελούνται όλες οι προετοιμασίες και ταυτόχρονα
είναι το φόντο μπροστά στο οποίο διαδραματίζεται η θεατρική
δράση. Αλλοτε κανονικό πέτρινο κτίριο, άλλοτε πρόχειρο ελαφρύ
κατασκεύασμα, σκηνικό, παρουσιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις ως
προς τη μορφή, το μέγεθος και τη θέση. Κυρίως τη θέση ως προς
την ορχήστρα και την απόσταση από αυτή. Κρίνοντας από την
κατάληξη της μορφής του κτιρίου της σκηνής, όπως μας
παρουσιάζεται σε ένα κορυφαίο δείγμα θεάτρου, στην Επίδαυρο,
φαίνεται ότι μετά από παλινδρομήσεις διαμορφώθηκε ως ένα
διώροφο κτίσμα στην εφαπτομένη του κύκλου της ορχήστρας, με το
οποίο κλείνει η μία πλευρά του θεάτρου.
Η απλή επίλυση των τριών καθοριστικών αυτών στοιχείων του
θεατρικού χώρου, αποτελείτο μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού
θεάτρου. Με όλα τα μέσα στην διάθεση του, ο σύγχρονος
σχεδιαστής χάνει πολλές φορές αυτό το νόημα και οδηγείται σε
λύσεις θεατρικών χώρων που δεν στηρίζουν την παράσταση αλλά
αναλίσκονται στο χώρο. Γι’ αυτό το μήνυμα που μας μεταφέρουν
τα αρχαία ελληνικά θέατρα εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και δεν
έχει γίνει ακόμη κατανοητό στο σύνολο του.
Η ακουστική τότε και σήμερα
Η ακουστική ποιότητα των αρχαίων ελληνικών θεάτρων είναι τόσο
γνωστή όσο και αξιοθαύμαστη, με αποτέλεσμα να παίρνει χαρακτήρα
μυστικισμού. Στην πραγματικότητα για πολλά στοιχεία της
ακουστικής αυτής έχουμε συγκεκριμένες απαντήσεις. Αυτές δεν θα
πρέπει να τις δούμε σαν απομυθοποίηση. Γιατί δεν είναι πλήρεις,
δεν απαντούν σε όλα τα ζητήματα. Αλλά κυρίως γιατί η επιτυχία
των θεάτρων αυτών οφείλεται όχι μόνο στην ακουστική αλλά
και στη μορψή και τη λειτουργία τους.
Παράλληλα η κυκλική διάταξη υποχρεώνει σε μία συγκέντρωση όλου
του θεάτρου στα δρώμενα, στοιχείο ζωτικό για τον θεατρικό χώρο,
για το σχεδιασμό του και για την μεταφορά των θεατών από τον
πραγματικό στο θεατρικό χώρο.
Καμιά άλλη μορφή χώρου δεν δημιουργεί τέτοια αίσθηση
συγκέντρωσης της προσοχής όλων στην παράσταση. Καμιά άλλη
μορφή δεν δημιουργεί τέτοια αίσθηση συμμετοχής στη μεγάλη ομάδα
των θεατών. Γι’ αυτό και παρά τα φτωχά συνήθως τεχνικά μέσα, σε
σύγκριση με ένα πλήρες σύγχρονο θέατρο, το αίσθημα της μέθεξης
είναι πανίσχυρο. Είναι στο χέρι του σκηνοθέτη να μας μεταφέρει
ακόμη και σήμερα, πίσω στο χρόνο. Το θέατρο παρέχει όλα τα
αναγκαία στοιχεία.
Γνωρίζουμε ότι η ακουστική δεν υπήρχε ως επιστήμη στον αρχαίο
ελληνικό κόσμο. Οι προγονοί μας ήταν περισσότερο φιλόσοφοι και
λιγότερο επιστήμονες. Ως φιλόσοφοι είχαν την ικανότητα να
παρατηρούν το περιβάλλον τους και να εξάγουν συμπεράσματα. Και
ακόμη πιο σπουδαίο, είχαν τον κοινό νου να τα μεταφέρουν και
να τα εφαρμόζουν στη ζωή τους, στα έργα τους.
Η πρώτη παρατήρηση είναι η σχεδόν ομοιόμορφη κατανομή της
ηχητικής ενέργειας της φωνής γύρω από έναν ομιλητή, μία
παρατήρηση που μπορούσε να γίνει και να επαληθευτεί αμέτρητες
φορές σε συγκεντρωσεις ομιλητών στην αγορά. Από αυτή προκύιπει ο
κυκλικός χαρακτήρας του κοίλου.
Η δεύτερη παρατήρηση είναι η παρεμπόδιση της άνετης ακρόασης,
όταν ο ακροατής δεν βλέπει τον ομιλητή. Παρατήρηση που προήλθε
επίσης από την αγορά, και που οδήγησε στην κλίση του κοίλου.
Η τρίτη παρατήρηση είναι η ανάκλαση, μια παρατήρηση που γίνεται
στη φύση, μπροστά σε ένα βράχο. Η ενίσχυση της φωνής από την
ανάκλαση οδήγησε στη θέση των ηθοποιών πίσω, μπροστά στη σκηνή
με ισχυρές ανακλάσεις πίσω και κάτω.
Η τελευταία παρατήρηση είναι η ανάγκη για ησυχία. Η μεγάλη
ησυχία καθιστά τη φωνή ικανή να ακουστεί σε μεγάλες αποστάσεις.
Γι’ αυτό οι θέσεις των αρχαίων θεάτρων είναι επιλεγμένες για τη
μεγάλη ησυχία του περιβάλλοντος χώρου (σε πολλές περιπτώσεις
ακόμη και σήμερα).
Το μόνο ζήτημα στο οποίο οι συνθήκες τότε ήταν χειρότερες για
τους ηθοποιούς, ήταν οι θεατές. Ο επισκέπτης του θεάτρου έμενε
εκεί πολλές ώρες, σε συνθήκες κάθε άλλο παρά σύγχρονου θεάτρου
και συμμετείχε με αντιδράσεις, σε αντίθεση με το σημερινό θεατή
που σέβεται το χώρο και την τέχνη.
Συμπεράσματα για το σύγχρονο θέατρο
Η πρόσκληση για τον αρχιτέκτονα που σχεδιάζει ένα σύγχρονο
θέατρο είναι να προχωρήσει, να δώσει δηλαδή λύσεις που να
βελτιώνουν τις συνθήκες σε σχέση με τα γεμάτα ένταση και
προσωπικότητα θεατρικά μνημεία του παρελθόντος. Στο δύσκολο αυτο
εγχείρημα, μπορεί κανείς να συμβάλει με μία σειρά από σύγχρονες
τεχνικές προσεγγίσεις.
Ο σχεδιασμός με υπολογιστές και τα μοντέλα προσομοίωσης, με όλες
τις αδυναμίες τους, παρέχουν στοιχεία που μπορούν να βοηθήσουν.
Οχι μόνον μπορούμε να προβλέπουμε τις συνθήκες σε κάθε θέση του
θεάτρου, μπορούμε ακόμη να προβλέπουμε τι θα συμβεί όταν ο
ηθοποιός στραφεί αλλού ή σκύψει το κεφάλι. Ο σύγχρονος
σχεδιασμός έχει έτσι τη δυνατότητα να ξεφύγει από τον απόλυτο
κύκλο και από τη σταθερή κλίση ώστε να δώσει στο κοίλο πιο
δυναμικές μορφές, προσαρμοσμένες στις δυνατότητες της φωνής και
στην προσπάθεια για βέλτιστη ρύθμιση των ακουστικών παραμέτρων.
Ελάχιστα στοιχεία κτιρίων σκηνής, κυρίως στοιχεία θεμελίωσης,
έχουν διασωθεί ώς τις μέρες μας, με αποτέλεσμα τα σημαντικότερα
και ακόμη χρησιμοποιούμενα αρχαία ελληνικά θέατρα να έχουν τον
κύκλο της ορχήστρας ανοιχτό προς τα πίσω, χωρίς πλάτη. Το
γεγονός αυτό έχει αλλοιώσει τη μορφή των παραστάσεων. Η θέση
του ηθοποιού στο πίσω μέρος της ορχήστρας, κοντά στο κτίριο της
σκηνής, που τον βοηθάει με δύο πρόσθετες ανακλάσεις, χάνεται. Ο
ηθοποιός πλησιάζει τους θεατές, στο άλλο άκρο της ορχήστρας, σε
μια προσπάθεια να ακουστεί και να φανεί καλύτερα. Ετσι, η
αναστήλωση ενός αρχαίου θεάτρου με τη σκηνή του, θα δημιουργούσε
μάλλον προβλήματα στη σύγχρονη παράσταση.
Αν και τα σκηνικά (στη θέση της σκηνής) βοηθούν στην καλύτερη
ακουστική, σε σύγκριση με την έλλειψη κάθε κάθετης ανακλαστικής
επιφάνειας, η τοποθέτηση μόνιμου κτιρίου σκηνής βελτιώνει τις
συνθήκες, αναγκάζοντας τους ηθοποιούς να κινούνται στο βάθος
της ορχήστρας {μέχρι 8 m από τη σκηνή). Σε εκείνη τη θέση έχουν
όχι μόνον τη στήριξη της σκηνής με την ανάκλαση της αλλά την
πλήρη στήριξη της ορχήστρας με την πιο σημαντική ανάκλαση της
στο έδαφος, όσο και μία ακόμη διπλή ανάκλαση. Ο ηθοποιός που
κινείται κοντά στους ακροατές τελικά δεν ακούγεται πέρα από τις
πρώτες σειρές.
Επίλογος
Πολλά μπορεί κανείς να αποκομίσει και όχι μόνον ιστορική γνώση
από τη μελέτη των μνημείων του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Ιδιαίτερα στα θέατρα, η προσέγγιση με τα σύγχρονα επιστημονικά
εργαλεία συμπληρώνεται από την εμπειρία της συμμετοχής στη
ζωντανή λειτουργία του μνημείου, κάτι που δεν είναι δυνατό σε
άλλα μνημεία. Στον πρώτο αιώνα της σύγχρονης ζωής της, τον 20ό,
η επιστήμη της ακουστικής απέσπασε πολλά στοιχεία από το αρχαίο
ελληνικό θέατρο. Παρά τη φθορά των αιώνων, οι διατεταγμένες
αυτές πέτρες που αποτελούν το αρχαίο ελληνικό θέατρο έχουν κι
άλλα να μας πουν. Οι σιωπηλοί αυτοί μάρτυρες του παρελθόντος,
δεν έχουν πει ακόμη την τελευταία τους λέξη. Ας τα γνωρίσουμε
καλύτερα, ας ακούσουμε το μήνυμα τους και κυρίως ας προσδώσουμε
το σεβασμό που απαιτεί το μεγαλείο τους.
Καθημερινή, 25-07-1999
