«Περί ψυχής» στην
Αρχαία Ελλάδα.
Α λ τ ά ν η
Ο αρχαίος όρος μετεμψύχωσις ήτο γενικός όρος μεταβάσεως της ψυχής είτε εις σώμα
ανθρώπου, είτε εις σώμα ζώου. Η μετάβασις της ψυχής εις σώμα ανθρώπου ορίζεται
σήμερον ως μετενσάρκωσις, ενώ εις σώμα ζώου ως μετεμψύχωσις.
Υπάρχει ανάγκη όπως δοθή μία γενικωτέρα απάντησις επί του θέματος, διότι είναι
πολλοί οι τηλεθεαταί, αναγνώσται και ακροαταί, οι οποίοι ζητούν να μάθουν εάν το
θέμα της μετεμψυχώσεως υπεισέρχετο εις την αρχαίαν λατρείαν.
Το θέμα όχι μόνον της μετεμψυχώσεως, αλλά κυρίως της μετενσαρκώσεως, είναι
θεμελιώδης όρος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και Θεολογίας και άνευ αυτής
δεν εδραιώνεται το ενιαίον της αλύσου της Ελληνικής Γραμμής.
Η μετενσάρκωσις και η μετεμψύχωσις αρχήν έχουν εις τον Ορφισμόν. Η θεολογική
αύτη θέσις ενεφανίσθη εις αρχαιοτάτους χρόνους. Η σχετική μελέτη του αστρονόμου
Κων. Χασάπη, σχετικώς με την αρχαιότητα και την χρονολόγησιν των Ορφικών
κειμένων, ευρίσκεται εις τα "ΟΡΦΙΚΑ", Ιωάννου Δ. Πασσά, κεφ. Θ`. Η ηλικία των
Ορφικών Ύμνων, σελ. 101 - 110, εκδ. ΗΛΙΟΣ.
Εις τα Orphicorum Fragmenta (229) του Otto Kern αναφέρεται η ακόλουθος ευχή
μεταξύ των μεμυημένων ακολούθων του Ορφέως:
"... κύκλου τ` αν λήξαι και αναπνεύσαι κακότητος".
(.... ν` απαλλαγούν από του κύκλου <των γεννήσεων> και να αναπνεύσουν ελεύθεροι
πάσης κακότητος).
Ο κύκλος, εις τον οποίον αναφέρεται το απόσπασμα, είναι ο κύκλος των
επανενσαρκώσεων, του οποίου την λήξιν εύχεται ο εις μεμυημένος εις τον έτερον.
Αι Ορφικαί Πινακίδες των Ελευθερνών της Κρήτης, της Κατω Ιταλίας, και αι συνεχώς
ανακαλυπτόμεναι νέαι εις διάφορα μέρη της Ελλάδος, είναι αποκαλυπτικαί, ως προς
την παλινδρομικήν κίνησιν της αθανάτου ψυχής, μεταξύ ζωής και θανάτου δια του
"τάφου"/σήματος/σώματος (Πλάτωνος "Κρατύλος" 400c).
Αι κρήναι της Λήθης και της Μνημοσύνης τροφοδοτούν τας ψυχάς με το απαραίτητον
ύδωρ, συμβολικήν επιθυμίαν ενσαρκώσεως και απαραίτητον συστατικόν στοιχείον
ψυχής και σώματος κατά τον γήινον βίον.
Ο Όμηρος και ο Ησίοδος δεν προσεγγίζουν το θέμα.
Εν συνεχεία οι προσωκρατικοί, δηλαδή ο Ηράκλειτος (απ. 12, 21, 26, 49a, 62, 76,
77), έχει σκοτεινάς αναφοράς εις την μετενσάρκωσιν, συσχετιζομένην πάντοτε μετά
των μεταστοιχειώσεων και του στοιχείου του ύδατος. Ο δε Εμπεδοκλής αναφέρεται
εις την μετενσάρκωσιν και την μετεμψύχωσιν (απ. 117, 120, 136 - 137) με ύφος
εντονώτατον και προστακτικόν. Ως προς δε τον Πυθαγόραν, ο νεοπλατωνικός
Ιάμβλιχος (Πυθαγορικός Βίος, "περί μετενσαρκώσεως" 63 και 67 και "περί
μετεμψυχώσεως" 85) και ο Πορφύριος (Η ζωή του Πυθαγόρου 19, 30, 45) δίδουν
πληροφορίας, τόσον περί μετενσαρκώσεως, όσον και περί μετεμψυχώσεως.
Αι περιγραφαί αμφοτέρων, Ιαμβλίχου και Πορφυρίου, είναι μία φυσική και
αυτονόητος κοινή αποδοχή των θεολογικών εν λόγω πεποιθήσεων με παράδειγμα τον
ίδιον τον Πυθαγόρα. Ο Απολλώνιος αυτός νους ενεθυμείτο και κατωνόμαζε τας
προηγουμένας του ενσαρκώσεις. Διέκρινε δε και εις τούς άλλους τούς προτέρους των
βίους.
Εις τον Διογένην τον Λαέρτιον, ("Βίοι Φιλοσόφων" 4 - 5), διαβάζομεν ότι ο
Πυθαγόρας ενεθυμείτο τούς εξής προγενεστέρους βίους του: ως Αιθαλίδης, ως
Εύφορβος, ως Ερμότιμος και ως Πύρρος.
Η Ορφικοπυθαγόρειος θεωρία των μετενσαρκώσεων και μετεμψυχώσεων εκ του σύνεγγυς
ακολουθείται υπό του Πλάτωνος. Αι απόψεις του Πλάτωνος, αι οποίαι εκφράζονται
δια στόματος Σωκράτους, είναι συντριπτικαί.
Ως γνωστόν, ο Σωκράτης ουδέν γραπτόν κείμενον άφησεν, συνεπώς γνωρίζομεν την
διδασκαλίαν του μέσω του Πλάτωνος.
Ο χώρος δεν επιτρέπει μία πλήρη απαρίθμησιν των σχετικών κειμένων του Πλάτωνος.
Οι αναγνώσται θα ανεύρουν ολίγας μόνον εκ των αναγκαίων φιλοσοφικών αναλύσεων
επί του θέματος εις τα κάτωθι ένδεκα κείμενα του Πλάτωνος:
Μετενσάρκωσις. Μένων, 81C:
"Άτε ουν η ψυχή αθάνατός τε ούσα και
πολλάκις γεγονυία, και εωρακυία και τα ενθάδε και τα εν Άδου και πάντα χρήματα,
ουκ έστιν ο τι ου μεμάθηκεν.... το γαρ ζητείν άρα και το μανθάνειν ανάμνησις
όλον εστίν".
Οι λόγοι είναι του Σωκράτους προς τον φίλον του Μένωνα. Εξυπακούεται ότι η
ανάμνησις είναι η ενθύμησις των προτέρων βίων της ψυχής. Ο νεαρός δούλος του
Μένωνος ενεθυμήθη, δια της μαιευτικής του Σωκράτους, την λύσιν του Δηλίου
γεωμετρικού προβλήματος του ναού του Απόλλωνος, αν και ήτο τελείως απαίδευτος.
Φαίδων 70D: "ουδαμόθεν άλλοθεν γίγνονται οι ζώντες η εκ των τεθνεώτων".
Φαίδων 72: "Ομολογείν άρα ημίν και ταύτη τούς ζώντας εκ των τεθνεώτων
γεγονέναι ουδέν ήττον η τούς τεθνεώτας εκ των ζώντων" (Συμφωνούμεν λοιπόν,
ότι και κατά τούτον τον τρόπον, ότι οι ζώντες εκ των τεθνεώτων έχουν προέλθει,
όπως οι τεθνεώτες εκ των ζώντων).
Φαίδων 72Ε - 76Ε: Η πλήρης θεωρία της αναμνήσεως βασίζεται επί των
επανενσαρκώσεων.
Φαίδων 77Β: Δια των επιχειρημάτων σχετικώς με την αθανασίαν της ψυχής και της
θεωρίας της μετεμψυχώσεως του Σωκράτους, Κέβης και Σιμμίας "ομολογούν"
ότι έχουν επαρκώς πεισθή περί τούτων.
Φαίδων 84: Εις την πρότασιν αυτήν (84) ο Πλάτων, δια στόματος πάντοτε Σωκράτους,
ομιλεί περί "του ανηνύτου έργου της Πηνελόπης", παρομοιάζων την ύφανσιν
και την διάλυσιν του υφάσματος με το σάβανον του Λαέρτου, το οποίον επί τρία έτη
αύτη το εξύφαινε την ημέραν και την νύκτα το διέλυε (εξήλωνε).
Ομοία με το ανήνυτον έργον της Πηνελόπης η ψυχή επανέρχεται εις το σκότος των
παθών του σώματος και απέρχεται δια του θανάτου του.
Φαίδων 91D - 93: Ο Σωκράτης αναπτύσσει την σχέσιν της προϋπάρξεως των ιδεών μετά
της αθανάτου ψυχής.
Πολιτεία 498D: Εις την σημαντικήν αυτήν περικοπήν ο Σωκράτης αναφέρεται εις
μελλοντικήν συνάντησιν των παρευρισκομένων, οι οποίοι τώρα μεν δεν εννοούν την
διδασκαλίαν του, όμως υπάρχει το ενδεχόμενον όπως την κατανοήσουν εις
μελλοντικήν των ενσάρκωσιν. Ο μεταγενέστερος αυτός χρόνος των εκ νέου
ενσαρκωθεισών επί της γης ψυχών δεν είναι τίποτα συγκρινόμενος με την
αιωνιότητα, λέγει ο Σωκράτης εις τον ακροατήν του, ο οποίος θεωρεί μακρυνόν τον
χρόνον της επομένης ενσαρκώσεως.
Φαίδρος 248D - 249C: Αναλόγως της ποιότητος της ψυχής και της συνακολούθου
πορείας της η εμφύτευσίς της γίνεται εις αντίστοιχον σώμα. Ο Πλάτων απαριθμεί
δια του Σωκράτους οκτώ τάξεις. Υπάρχει συσχετισμός μεταξύ του ανωτέρω κειμένου
και του αποσπάσματος 140 του Εμπεδοκλέους.
Μετεμψύχωσις. Φαίδων 82: Σωκράτης:
"Εκείνοι δε οι οποίοι είχαν
προτιμήσει αδικίας ή βιαιότητας και αρπαγάς, εύλογον είναι να μεταμορφώνωνται
εις τα γένη των λύκων, των ιεράκων, των περδικογεράκων....". Υπάρχει
συσχετισμός του κειμένου του Πλάτωνος μετά του αποσπάσματος 127 του
Εμπεδοκλέους.
Πολιτεία 620: ο Μύθος του Ηρός είναι η μυθοπλασία της μετενσαρκώσεως και της
μετεμψυχώσεως. Η Πολιτεία, το κορυφαίον αυτό "περί δικαιοσύνης" έργον του
Πλάτωνος, έχει ως κατάληξιν την θεωρίαν των πολλαπλών ενσάρκων βίων, μέσω ενός
μύθου.
Στόχος του φιλοσόφου είναι να μείνη ανεξίτηλος η ανάμνησις των πολλαπλών βίων
εις την ψυχήν του αναγνώστου της Πολιτείας. Ο Πλάτων φέρει την ηρεμίαν εις την
ψυχήν, εις την οποίαν δίδεται η ευκαιρία δια της αυτοβελτιώσεως να επιστρέψη εις
τον κύκλον του "ταυτού", εκ του οποίου προήλθεν.
Τίμαιος 41D - 42D: Ο κύκλος του "ταυτού" ορίζει την προέλευσίν μας εκ των άστρων
και ο κύκλος του "Θατέρου" την άφιξίν μας εις τας ενσαρκώσεις. Μετά την
εξελικτικήν πορείαν της ψυχής δια των επανενσαρκώσεων και μετεμψυχώσεων,
επέρχεται η ανελικτική μας επιστροφή εις τούς αστέρας. Προ της επιστροφής όμως
αι επανενσαρκώσεις/μετεμψυχώσεις εμφανίζονται και εις τον Τίμαιον (42Β - D).
Την θεωρίαν της δημιουργίας του κόσμου αναπτύσσει ο Τίμαιος, πυθαγόρειος
φιλόσοφος. Ο Πλάτων δεν θέτει την θεωρίαν της καθολικής δημιουργίας εις το στόμα
του Σωκράτους, αλλά ανάγει αυτήν εις τον Πυθαγορισμόν, συνδέων τας πεποιθήσεις
του Σωκράτους και του ιδίου μετά των Πυθαγορείων. Η άλυσος είναι αρραγής.
Εν συνεχεία νεοπυθαγόρειοι και νεοπλατωνικοί ασπάζονται το θέμα της
μετενσαρκώσεως με κατάληξιν τον Πρόκλον, ο οποίος (εν Τιμαίω ΙΙΙ 297) επιδίδεται
εις την ανάγκην της λυτρώσεως της ψυχής, βασικόν αίτημα πάσης μυήσεως. Ο Πρόκλος
εις τον Ύμνον των Μουσών αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής:
"Από τούς κόλπους της πολυπράγμονος ζωής,
όπου η γέννησις μυριάκις την παραπλανά,
έλξατε την ψυχήν μου προς το αγνόν φως....".
Αι Μούσαι/Μυήσεις, θυγατέρες Μνημοσύνης και Διός,
είναι αι απαλλάσσουσαι την ψυχήν
εκ του κύκλου των μετενσαρκώσεων.
Προΰπαρξις δε και κορύφωσις όλων των ανωτέρω κειμένων ήσαν τα Ελευσίνια Μυστήρια
και όχι μόνον. Αν και ελάχιστα γνωρίζομεν επί της ουσίας των δρωμένων των
Μυστηρίων, εν τούτοις είναι βέβαιον ότι άνευ της θεωρίας της μετενσαρκώσεως δεν
θα υπήρχαν τα Άρχαία Ελληνικά Μυστήρια.
Τα ανωτέρω αποσπάσματα εκ της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας αποτελούν ελάχιστον
δείγμα του όλου οικοδομήματος της Δικαιοσύνης, του θεμελιωμένου επί της θεωρίας
των μετενσαρκώσεων.
Οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι εάν ερευνήσουν το επίμαχον θέμα θα ανεύρουν εις τα
αρχαία κείμενα πολλαπλασίας πλήρεις σχετικάς επεξηγήσεις. Άλλωστε το θέμα είναι
μεγάλου ένδιαφέροντος, ως προκύπτει εκ των πολλών και αγωνιωδών ερωτήσεων, αι
οποίαι φθάνουν εις εμέ.
Αλτάνη
Δεκέμβριος 2005
Περιληπτική προσέγγισις "Περί ψυχής"
εις τον Φαίδρον του Πλάτωνος.
Εν συνεχεία πολλοί φίλοι, μετά τις εκπομπές του Blue Sky της 27ης και 28ης
Νοεμβρίου και της επαναλήψεως της 4ης και 5ης Δεκεμβρίου, σχετικά με το θέμα της
μετενσαρκώσεως /μετεμψυχώσεως, εζήτησαν όπως δώσω τον ορισμό της ψυχής, πάντοτε
ως προς τα αρχαία κείμενα.
Νομίζω ότι το πλέον κατάλληλο κείμενο, το οποίο συγκεντρώνει τις περισσότερες
ιδιότητες σχετικά με την φύσιν της ψυχής είναι ο διάλογος του Πλάτωνος "Φαίδρος"
με τον μύθον του Ηνιόχου και του άρματος των πτερωτών δύο ίππων.
Συνοπτικά δίδονται τα κυριώτερα σημεία, τα οποία αναφέρονται στο θέμα αυτό, το
οποίον είναι ίσως το σημαντικώτερον από όλα τα θέματα της αρχαίας Ελληνικής
Γραμματείας.
Εν συνεχεία οι λέξεις, οι οποίες χρωματίζονται γαλάζιες και κόκκινες, αναλύονται
μέσω των αναγραμματισμών και αποκαλύπτουν τις περαιτέρω ιδιότητες της ψυχής,
όπως τις αναπτύσσει ο Πλάτων στον διάλογον "Κρατύλος".
ΦΥΣΙΣ
ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ εις τον διάλογον "Φαίδρος"
του Πλάτωνος
1. ΨΥΧΗ ΠΑΣΑ
ΑΘΑΝΑΤΟΣ.
2. ΤΟ ΓΑΡ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟΝ ΑΘΑΝΑΤΟΝ. ΤΟ Δ` ΑΛΛΟ
ΚΙΝΟΥΝ ΚΑΙ ΥΠ` ΑΛΛΟΥ
ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΝ, ΠΑΥΛΑΝ ΕΧΟΝ
ΚΙΝΗΣΕΩΣ, ΠΑΥΛΑΝ
ΕΧΕΙ ΖΩΗΣ.
3. ΔΙΟΤΙ ΠΑΝ ΣΩΜΑ, ΕΙΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟΝ Η
ΚΙΝΗΣΙΣ ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΑΛΛΟ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΥΤΟΥ
ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΟΝ, ΕΙΝΑΙ ΑΨΥΧΟΝ. ΑΝΤΙΘΕΤΩΣ
ΕΜΨΥΧΟΝ ΕΙΝΑΙ ΕΚΕΙΝΟ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΗΝ
ΚΙΝΗΣΙΝ ΜΕΣ` ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟΝ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΙΑΥΤΗ
ΕΙΝΑΙ Η ΚΙΝΗΣΙΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. ΕΑΝ ΛΟΙΠΟΝ ΤΟΥΤΟ ΑΛΗΘΕΥΕΙ ΚΑΙ ΕΑΝ ΤΟ ΑΦ` ΕΑΥΤΟΥ
ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΝ ΟΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΛΛΟ ΠΑΡΑ Η
ΨΥΧΗ, ΚΑΤ` ΑΝΑΓΚΗΝ Η
ΨΥΧΗ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΑΔΗΜΙΟΥΡΓΗΤΟΝ ΚΑΙ
ΑΘΑΝΑΤΟΝ
(Πλάτωνος Φαίδρος 245C)
Μ Υ Θ Ο Σ
4. Η ΨΥΧΗ ΟΜΟΙΑΖΕΙ ΜΕ ΔΥΝΑΜΙΝ ΣΥΜΦΥΤΟΝ,
ΑΠΟΤΕΛΟΥΜΕΝΗΝ ΑΠΟ ΖΕΥΓΟΣ ΠΤΕΡΩΤΩΝ ΙΠΠΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟ ΗΝΙΟΧΟΝ. (246)
5. Η ΔΥΝΑΜΙΣ ΤΩΝ ΠΤΕΡΩΝ ΑΝΑΒΙΒΑΖΕΙ ΤΟ ΒΑΡΥ ΨΗΛΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΙΘΕΡΑΣ. ΤΟ ΠΤΕΡΩΜΑ
ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΤΡΕΦΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΙΟΝ, ΤΟ ΟΠΟΙΟΝ ΕΙΝΑΙ ΩΡΑΙΟΝ, ΣΟΦΟΝ ΚΑΙ ΑΓΑΘΟΝ.
6. Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, Η ΑΧΡΩΜΑ ΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ ΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΟΣ ΚΑΙ
ΑΨΗΛΑΦΗΤΟΣ, ΕΙΝΑΙ ΘΕΑΤΗ ΜΟΝΟΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΝ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΤΟΝ
ΝΟΥΝ.
(Πλάτωνος Φαίδρος 247C)
Οι κυριώτερες ιδιότητες της ψυχής
είναι:
1. η αθανασία,
2. η δύναμις,
3. το αυτοκίνητον,
4. η διπλή φύσις,
5. το ασχημάτιστον, αχρωμάτιστον και
αψηλάφητον της ουσίας της. Οι στερητικές αυτές ιδιότητες την καθιστούν απρόσιτον
στις αισθήσεις και μόνον ο κυβερνήτης νους έχει την δυνατότητα να την βλέπη
ολόκληρον,
6. αθέατος υπάρχει ο Έρως, κρυμμένος
εντός των π-τ-ερών των δύο ίππων και
7. η ψυχή είναι δύναμις, η οποία
εκφράζεται δια των πτερών, δηλαδή δια του έρωτος.
Συνεπώς η ουσία της ψυχής, οι δύο της ίπποι, είναι η δύναμις της, η οποία θα την
υψώση εις το θείον δια της ισχυράς πτεροφυΐας, εκ της οποίας βλαστάνει ο έρως/Πτέρως!
Η πλέον σημαντική των ιδιοτήτων της ψυχής είναι η ερωτική διάθεσις, η
προερχομένη εκ των δύο πτερωτών της ίππων, δηλαδή από το άλογον μέρος της ψυχής,
τον μέλανα και τον λευκόν ίππον, το επιθυμητικόν και το θυμοειδές μέρος της.
Ο Ηνίοχος, το λογικόν/λογιστικόν θα αναλάβη την διαχείρισιν της θείας ερωτικής
ορμής, προκειμένου το άρμα της ψυχής να ακολουθήση την πομπήν των αρμάτων των
θεών εις τον Υπερουράνιον Τόπον και να μην κατακρημνισθή εις την γην και την
λαίλαπα των ενσαρκώσεων.
Κ Ι Ν Η Σ Ι Σ ΕΚ ΤΟΥ
Κ Ι Ω ΚΑΙ TOY
Ι Ε Ν
Α Ι
(Πλάτωνος Κρατύλος 426c)
K Ι Ω |
Κ Ι Ν Ω |
Ν Ι Κ Ω |
Ι Κ Ω |
Ν Ι Κ Ω
|
Ν +
Ι Κ Ω
(Ν = Ν + ους)
|
Κ ί ω σημαίνει πορεύομαι και ί κ ω φθάνω εις τον προορισμόν μου.
Ν ι κ ώ όταν κ ι ν ο ύ μ α ι, πορευόμενος / κ ί ω ν και
φθάνων / ί κ ω ν εις τον προο-ρισμόν μου δια της νοήσεως (του συμφώνου Ν) και
της λογικής.
Α Ν Θ
Ρ Ω Π Ο Σ
Ο
ΑΝΑΘΡΩΝ Α ΟΠΩΠΕΝ
Ψ Υ Χ Η
Φ Υ Σ Ι Ν Ο Χ Ε Ι ΚΑΙ Ε Χ Ε Ι
(Πλάτωνος Κρατύλος 399d)
Σ Ω Μ Α
Σ Η Μ
Α
(=τάφος),
(Πλάτωνος Κρατύλος 400c)
Τ Α Φ Ο Σ της ψυχής
Τ + Φ
Α Ο Σ
(ΦΑΟΣ
= ΦΩΣ ΚΑΙ Τ = ΣΤΑΣΙΣ),
(Πλάτωνος Κρατύλος 427b)
Α λ τ ά ν η, Π. Φ., ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2005
