ΕΚΗΒΟΛΟΣ

Η αρχαία ελληνική οικονομία ουδέποτε βασίστηκε στη δουλεία

Eίναι γνωστό, ότι η ιστορική αναζήτηση κατά τη διάρκεια του «περάσματός» της στον πολύ κόσμο υφίσταται έναν σωρό παραμορφώσεις σε σημείο, ώστε στην κατάληξή της να έχει πλέον περιβληθεί με μία σκληρή, σχεδόν αδιαπέραστη, κρούστα από ιδεοληψίες, ρομαντισμό, ανακρίβειες, ωραιοποιήσεις, φαντασιώσεις, πλάνες, απαράδεκτες γενικεύσεις και μυθεύματα.

Ένα από τα μυθεύματα, που μάλιστα θεωρείται και το πλέον «αυταπόδεικτο» από τους αδαείς, είναι το ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός βασίστηκε στη δουλεία και συνακόλουθα ότι ο πολιτισμός αυτός δεν θα είχε υπάρξει, αν δεν υπήρχαν οι δούλοι της αρχαίας Ελλάδας. Σε οποιαδήποτε προσπάθεια νηφάλιας και επιστημονικής εξέτασης του φαινομένου της δουλείας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο η συντριπτική πλειοψηφία αυτού του χωρίς ιστορική αυτογνωσία λαού θα κατευθύνει τον δείκτη της προς τον Παρθενώνα και θα ρωτήσει αποστομωτικά: «Κι “αυτό” ποιός το έφτιαξε; Οι δούλοι δεν το έφτιαξαν;».

Η έντεχνη παγίωση τέτοιου είδους μυθευμάτων σε μαζικό επίπεδο, εξυπηρετεί πολλές σκοπιμότητες. Κατ' αρχήν επιδιώκεται να εμπεδωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο η άποψη ότι χωρίς δουλεία δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός. Έτσι η δουλεία καθαγιάζεται ως δήθεν αναγκαίο κακό. Με αυτή την έννοια, κάποιοι πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να παίξουν οικειοθελώς τον ρόλο των σκλάβων, ώστε να απολαύσουν κι αυτοί κάποια από τα οφέλη του "πολιτισμού".

Επιπλέον, αν ο ελληνικός πολιτισμός στηρίχτηκε στη δουλεία, τότε ο χριστιανισμός αποκτά νόημα και ιστορική αποστολή, αφού θριάμβευσε επί ενός «εκμεταλλευτή», «μαλθακού» και «παρακμασμένου» λαού (μάλιστα δεν είναι τυχαίο, ότι οι ηθικολογικού τύπου κατηγορίες κατά του ελληνικού πολιτισμού επεκτείνονται και σε άλλα ζητήματα μέχρι την τελική κωδικοποίησή τους στο τρίπτυχο «Ελλάδα = δουλεία + ομοφυλοφιλία + παιδεραστία»).

Το ότι ο χριστιανισμός μέσω του αποστόλου του Παύλου -αλλά και άλλων- καθαγίασε τη δουλεία προσπερνάται. Από την άλλη, σύμπασα η πολιτική αριστερά αυτής της χώρας θα αναπαράγει με τη σειρά της το ίδιο ακριβώς τρίπτυχο κι ας καυχάται ότι θρησκευτικώς είναι τοποθετημένη στον αντίποδα του χριστιανισμού. Από τη χαιρέκακη θριαμβολογία του φιλήσυχου χριστιανορωμηού νοικυραίου, που νιώθει να δικαιώνεται ηθικά η θρησκεία του, μέχρι το ειρωνικό, απέναντι στον «υπερεκτιμημένο» ελληνικό πολιτισμό, μειδίαμα του αναλφάβητου μαρξιστορωμηού, που νιώθει να "δικαιώνεται" η θεωρία του Ιστορικού Υλισμού, η απόσταση είναι μηδαμινή. Και οι δύο επινοούν τα «τεκμήρια» υπεροχής τους επάνω στην υποβάθμιση του προγενέστερου (ως γνωστόν, πρόγονος δεν μπορεί να θεωρείται ο «ξεπερασμένος» αρχαίος, αλλά οι «προπάτορες» της Βίβλου ή οι «άγιοι» του πάλαι ποτέ γραφειοκρατικού καπιταλισμού). Και οι δύο υποκινούνται από ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας απέναντι σε κάτι που ξεφεύγει εμφανώς από τα αντιληπτικά τους πλαίσια.

Ίσως μάλιστα ενδόμυχα να τους γοητεύουν κατά έναν ενστικτώδη τρόπο τα ελληνικά μνημεία, όπως άλλωστε και δισεκατομμύρια άλλους ανθρώπους σε όλες τις εποχές. Αλλά ντρέπονται να το ομολογήσουν, φαντασιούμενοι ίσως το υποτιθέμενο μαστίγιο του επιστάτη, που δημιουργούσε αυλακιές από αίμα στις πλάτες των χιλιάδων δυστυχισμένων σκλάβων, καθώς ανηφόριζαν κάτω από τον καυτό ήλιο στην Ακρόπολη, φορτωμένοι όγκους μαρμάρου…

Σχετικά με το τί πραγματικά πρεσβεύει ο χριστιανισμός για τη δουλεία, το πληροφορούμαστε μέσω του κυριότερου θεωρητικού του, τού λεγόμενου "αποστόλου των εθνών" Σαούλ:

-«Οι δούλοι να υπακούετε στους κατά σάρκα κυρίους μετά φόβου και τρόμου με την απλότητα της καρδιάς σας, σαν να υπακούετε στον Χριστό, όχι για τα μάτια, σαν να θέλετε να αρέσετε στους ανθρώπους, αλλά ως δούλοι, κάνοντας το θέλημα του Θεού με την ψυχή σας.» (Εφ. 6/5,6).

-«Όσοι είναι δούλοι κάτω από το ζυγό, τους δεσπότες τους να θεωρούν άξιους κάθε τιμής για να μην βλασφημείται η διδασκαλία και το όνομα του Θεού. Αυτοί δε που έχουν πιστούς (σ.σ. δηλ. χριστιανούς) δεσπότες να μην τους καταφρονούν, διότι είναι αδελφοί, αλλά περισσότερο να δουλεύουν, διότι είναι πιστοί και αγαπητοί αυτοί που αντιλαμβάνονται την ευεργεσία.» (Τιμ. Α 6/1,2).

-«Οι δούλοι να υποτάσσονται στους δεσπότες τους, να είναι ευάρεστοι, να μην αντιλέγουν, να μην τους εγκαταλείπουν, αλλά πίστη να δείχνουν αγαθή για να κοσμούν έτσι την διδασκαλία του σωτήρος ημών Θεού.» (Τίτ. 2/9,10).

-«Οι δούλοι της οικίας να υποτάσσονται με κάθε φόβο στους δεσπότες τους, όχι μόνο στους καλούς κι επιεικείς, αλλά και στους διεστραμμένους.» (Πέτρ. Α 2/18).
(Από εδώ: http://sfrang.blogspot.de/2008/03/blog-post_306.html)

Πολιτισμοί ελεύθερων και «πολιτισμοί» δούλων

Οι πολιτισμοί βασίζονταν ανέκαθεν στην απρόσκοπτη πνευματική ανάπτυξη για όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού και στην ελεύθερη εκδήλωση της δημιουργικότητας. Οι πολιτισμοί δημιουργούνται μόνο από ελεύθερους ανθρώπους. Πολιτισμός βασισμένος στη δουλεία, δηλαδή "πολιτισμός" δούλων, δεν υπήρξε ποτέ. Εξαρτημένη εργασία με τη μορφή της δουλείας υπήρχε σχεδόν παντού στον αρχαίο κόσμο, αλλά πρέπει να παρατηρηθεί, ότι πολίτες και πολιτισμός δημιουργήθηκαν μόνο στην Ελλάδα. Αυτό χρειάζεται κάποιες διευκρινήσεις.

Η εικόνα που έχει ένας νεοέλληνας (αφού αυτός είναι που μας ενδιαφέρει εν προκειμένω), ότι ακόμα και το φτωχότερο σπίτι στην αρχαία Ελλάδα είχε δούλους, είναι αφελέστατη εκτός από ανιστόρητη. Οι δούλοι ανεξάρτητα από την συμβατική νομική τους υπόσταση είναι άνθρωποι, που πρέπει να τραφούν, να ντυθούν, να έχουν υγειονομική περίθαλψη κ.λπ., ό,τι δηλ. και ένα μέλος μιας οικογένειας. Επιπλέον στην Ελλάδα είχαν και το δικαίωμα της τεκνοποίησης, πράγμα που υποχρέωνε τον ιδιοκτήτη να φροντίζει και τα παιδιά τους (τα οποία στην Ελλάδα δεν αποτελούσαν ιδιοκτησία κανενός).⁽¹⁾

Οι δούλοι αποτελούσαν τεράστια οικονομική επιβάρυνση για ένα νοικοκυριό ή μία επιχείρηση, και γι’ αυτό μόνο μερικά μεγάλα αγροτικά «τζάκια» διέθεταν δούλους. Επίσης κάποιες μεγάλες οικονομικές μονάδες: το εργοστάσιο όπλων του μέτοικου Λυσία στην Αθήνα απασχολούσε εκατόν είκοσι τεχνίτες, ελεύθερους και δούλους, οι οποίοι έκαναν τις ίδιες εργασίες με τους ελεύθερους. Υπήρχε επίσης η κατηγορία των δημόσιων δούλων, οι οποίοι μπορεί να ήσαν από εργάτες στα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου, εργαζόμενοι από κοινού με τους ελεύθερους μεταλλωρύχους, μέχρι αστυνομικοί στο κλεινόν άστυ. Υπήρχαν επίσης οι δούλοι οι επονομαζόμενοι «χωρίς οικούντες», οι οποίοι κατοικούσαν χωριστά από τον ιδιοκτήτη τους, του κατέβαλαν κάποιο είδος ενοικίου και είχαν αρκετή ανεξαρτησία. Επίσης ήταν επιτρεπτό και σύνηθες οι δούλοι να αναπτύσσουν δική τους οικονομική δραστηριότητα^(1).

Οι δούλοι στην αρχαία Ελλάδα δεν αποτελούσαν τάξη με την οικονομική έννοια. Δεν είχαν δηλ. οριοθετημένο ρόλο στην παραγωγική διαδικασία, όπως π.χ. σήμερα ο βιομηχανικός εργάτης, ο μισθωτός υπάλληλος, ο επιχειρηματίας κ.λπ. Οι δούλοι χρησιμοποιούνταν συμπληρωματικά (φυσικά μόνο όταν υπήρχαν) ως προς την εργασία των ελευθέρων. Έκαναν περίπου ό,τι οι μέτοικοι και οι πολίτες. Η διαφορά εντοπίζεται στο ότι ο ελεύθερος εργαζόταν για λογαριασμό του, ενώ ο δούλος για λογαριασμό κάποιου άλλου. Μπορεί να τους συναντήσει κανείς σε όλη την κλίμακα της παραγωγικής διαδικασίας, από χειρώνακτες τεχνίτες, γραφείς, μέχρι και σε νευραλγικές θέσεις ως οικονομικούς υπαλλήλους της πόλης ή τραπεζίτες όπως ο πλουσιώτερος άνθρωπος της αρχαίας Αθήνας, ο δούλος-τραπεζίτης Πασίων (για τις τράπεζες οι πολίτες δεν έτρεφαν εκτίμηση)^(1).

Λόγω του ότι ήσαν διεσπαρμένοι σε όλο το επαγγελματικό και ταξικό φάσμα καθώς και λόγω του περιωρισμένου αριθμού τους σπάνια αντιμετωπίζονταν ως κάτι αναλώσιμο, όπως συνηθιζόταν αλλού. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εξηγείται και η κατά κανόνα ανθρωπινότερη μεταχείριση, που ανέκαθεν είχαν στην Ελλάδα^(8).

Η αρχαία ελληνική οικονομία βασίστηκε στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της στην εργασία του ανεξάρτητου παραγωγού, αγρότη η τεχνίτη. Οι δούλοι είχαν σημαντική συμμετοχή στη δημιουργία του οικονομικού πλεονάσματος μιας μεγάλης πόλης, όπως η Αθήνα, αλλά ο ανεξάρτητος δημιουργός και παραγωγός αποτελεί τον αφανή ήρωα του ελληνικού πολιτισμού εν γένει^(1).

Εξ αιτίας των περιορισμένων δυνατοτήτων της χρήσης δούλων οι έλληνες αναγκάστηκαν να αναζητήσουν από νωρίς τόσο τις πολιτικές όσο και τις τεχνολογικές απαντήσεις στο πρόβλημα της παραγωγικότητας. Μια κοινωνία υποχρεωμένη να δράσει με αυτόν τον τρόπο οδηγείται αργά η γρήγορα σε μια ερευνητική κατεύθυνση.⁽⁷⁾

Επίσης η τεχνολογική σκέψη, όπως καλλιεργήθηκε από τους έλληνες, αποτελεί αποτέλεσμα της προσπάθειας να ξεπεραστεί το πρόβλημα των περιορισμένων σωματικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης έχει συλλάβει το πρόβλημα στις πλήρεις διαστάσεις του, όταν θεωρεί τη δουλική εργασία λύση-υποκατάστατο απέναντι στην τεχνολογική υπανάπτυξη⁽²⁾. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός αναπτύχθηκε όχι χάρη, αλλά παρά την ύπαρξη δουλείας.

Αντίθετα κοινωνίες βασισμένες εξ ολοκλήρου στην δουλεία δεν εκδημοκρατίστηκαν ποτέ, ούτε φυσικά ευεργετήθηκαν από τα πολιτισμικά επακόλουθα της κοινωνικής αυτοκυβέρνησης. Δεν ανέπτυξαν πολιτισμική δημιουργία, αλλά παρέμειναν να πιθηκίζουν (βλ. ρωμαίους) τα εξωτερικά γνωρίσματα του ελληνικού πολιτισμού. Οι ρωμαίοι, παρά την επί αιώνες στενή συνοίκησή τους με τον ελληνικό πολιτισμό, παρέμειναν πολιτισμικώς ετερόφωτοι και σε ημιβάρβαρη κατάσταση, ακριβώς λόγω της εξάρτησής τους από τη δουλεία. Η ύπαρξη εκατομμυρίων δούλων στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία οδήγησε σε ερευνητικό εφησυχασμό και σε τεχνολογική στασιμότητα (π.χ. οι σπουδαίες τεχνολογικές εφευρέσεις τής ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής, όπως η ατμοδύναμη, παρέμειναν στα αζήτητα ως ιδιορυθμίες κάποιων μοναχικών επιστημόνων). Λόγω της εξάρτησης των ρωμαίων από τη δουλεία δεν συναντούμε ούτε μια φορά αμφισβήτηση της δουλείας στη Ρώμη, αντίστοιχη με αυτή που υπήρξε επανειλημμένα στην Ελλάδα (7).

Το αίσθημα κατωτερότητάς τους ως πολιτισμικών νεόπλουτων απέναντι στην Ελλάδα κατέτρεχε τους ρωμαίους καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής της αυτοκρατορίας τους. Ατάλαντοι αντιγραφείς, δεν έχτισαν θέατρα, ή στάδια, αλλά Κολοσσαία και Ιπποδρόμους. Για την ακρίβεια τα έχτισαν οι εκατοντάδες χιλιάδες δούλοι τους, οι οποίοι στη συνέχεια εκτελούνταν μαζικά μέσα σε αυτά. Επιπλέον η εξάρτησή τους από τη δουλεία τούς οδήγησε εν τέλει στο να υιοθετήσουν ως επίσημη θρησκεία τους -και να μας κληροδοτήσουν- μία θρησκεία δούλων, τον χριστιανισμό.

Το ότι η αρχαία ελληνική οικονομία δεν βασιζόταν στη δουλεία αλλά στον ελεύθερο αγρότη και τεχνίτη έχει επισημανθεί σαφώς και από τον Καρλ Μαρξ: «Το μικρό νοικοκυριό του αγρότη και η ανεξάρτητη επιχείρηση του χειροτέχνη, που και τα δύο αποτελούν εν μέρει την βάση του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής και εν μέρει, ύστερα από τη διάλυσή του, εμφανίζονται δίπλα στην κεφαλαιοκρατική επιχείρηση, αποτελούν ταυτόχρονα την οικονομική βάση των κοινωνιών της κλασικής αρχαιότητας στα καλύτερά της χρόνια, αφού πρώτα η κλασική αρχαιότητα διέλυσε την αρχική ανατολίτικη κοινοκτημοσύνη, και προτού η δουλεία επικρατήσει στα σοβαρά στην παραγωγή.»⁽³⁾

Τα παραπάνω ο Μαρξ τα επεκτείνει από τον χώρο της οικονομίας στον χώρο της κοινωνίας και της πολιτικής. Έτσι αλλού γράφει, ότι η βάση όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής οικονομίας αλλά και της αρχαίας ελληνικής πολιτικής κοινότητας (από τις αγροτικές απαρχές της ήδη) είναι η εργασία του ανεξάρτητου παραγωγού: «Η προϋπόθεση για τη διατήρηση της κοινότητας είναι η εξασφάλιση της ισότητας μεταξύ των ελεύθερων αυτοσυντηρουμένων χωρικών και της ατομικής εργασίας τους ως συνθήκης για τη διατήρηση της ιδιοκτησίας τους.»⁽⁴⁾Βέβαια οι διάφοροι νεοέλληνες αγνοούν τα παραπάνω αποσπάσματα του εισηγητή της θεωρίας του Ιστορικού Υλισμού.

Παράδειγμα κατασκευής δημόσιου έργου: η κατασκευή των μνημείων της Ακρόπολης

Τα μνημεία της Ακρόπολης αποτελούν ένα καλό παράδειγμα για το πως διεκπεραιωνόταν ένα δημόσιο έργο στην αρχαία Ελλάδα. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε ήταν σχεδόν πλήρως αυτοματοποιημένη. Το μάρμαρο που εξορυσσόταν από μεγάλο βάθος, ανελκύετο με γερανούς μέχρι το στόμιο του λατομείου, όπου φορτωνόταν απ’ ευθείας σε έλκηθρα και μετά σε άμαξες. Από εκεί μεταφερόταν στην Αθήνα με μία διαδρομή διάρκειας έξι ωρών. Στην Ακρόπολη ανέβαινε από μία μεγάλη ράμπα εκατό μέτρων.

Χιλιάδες εξειδικευμένων εργατών (μηχανικών, λατόμων, λιθοξόων, τορνευτών, ξυλουργών, σιδεράδων κ.λπ.) εργάστηκαν, προκειμένου να κατασκευασθούν τα μνημεία της Ακρόπολης. Δεν υπήρχε καμμιά διάκριση στις αμοιβές μεταξύ ελευθέρων και δούλων με αποτέλεσμα το υψηλό κόστος κατασκευής, το οποίο όμως συνδυάστηκε με την επιμέλεια και τη λεπτότητα των εργασιών. Στο σχέδιο εικονίζονται οικοδόμοι να τοποθετούν στη θέση τους μεγάλους παραλληλεπίπεδους δόμους. (Α.Κ. Ορλάνδου, «Ιστορία Ελληνικού Έθνους», «Εκδοτική Αθηνών».)

Η εξερεύνηση των κοιτασμάτων είχε γίνει συστηματικά με μεθόδους γεωλογικής διασκόρπισης (ακόμα και σήμερα μετά δυσκολίας ειδικοί μεταλλειολόγοι και γεωλόγοι μπορούν να προσδιορίσουν, που υπάρχουν κοιτάσματα και ποιάς ποιότητας)^(5).Έκπληξη εξακολουθεί να προκαλεί και η ποσότητα του εξορυχθέντος μαρμάρου, ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα. Η εργασία γινόταν παράλληλα και κατά τμήματα. Υπήρχαν εργοτάξια όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στο Χαλάνδρι και στην Πεντέλη. Στην Ακρόπολη λειτουργούσαν ταυτόχρονα οκτώ γερανοί ύψους 27 μέτρων, που μπορούσαν να ανελκύσουν βάρος 10 τόννων στο ύψος του κτηρίου σε 15 λεπτά. Σε κάθε γερανό υπήρχαν δέκα χειριστές, που χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα με τροχαλίες και πολύσπαστα (πρόκειται για αρχές μηχανικής, που απλώς θα συστηματοποιούσε ο Αρχιμήδης διακόσια χρόνια αργότερα)^(5).Όπως λέει ο Μανώλης Κορρές (καθηγητής του Ε.Μ.Π. με πολυετή προσφορά στα έργα αποκατάστασης της Ακρόπολης), «στην Αθήνα υπήρχαν οι ευνοϊκές πολιτικές συνθήκες, για να υλοποιηθεί ένα όραμα». Εργάστηκαν χιλιάδες ειδικευμένοι, ελεύθεροι και δούλοι: λατόμοι, λιθοξόοι, υλοτόμοι, κτίστες, βυρσοδέψες, σχοινοποιοί, κεραμοποιοί, μηχανικοί, κηροπλάστες, ξυλουργοί, σιδεράδες, πριονιστές, συναρμοστές, τορνευτές και φυσικά οι αρχιτέκτονες και οι καλλιτέχνες, γλύπτες και ζωγράφοι.

Οι λεπτομερείς πίνακες μισθοδοσίας που έχουν διασωθεί για τον Παρθενώνα και το Ερεχθείο παρέχουν αναλυτική πληροφόρηση κατά ειδικότητα εργαζομένου, όνομα, δήμο, έργο που επιτέλεσε και την αμοιβή του. Από εκεί προκύπτει, ότι περίπου το 30% των εργαζομένων ήσαν ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες και μέτοικοι, 30% από τις Κυκλάδες (κυρίως καλλιτέχνες) και 30% δούλοι της Αθήνας (κυρίως Θράκες και Φρύγες) επί μισθώ. Προκύπτει επίσης, ότι οι αμοιβές ήσαν ίδιες για όλους, ελεύθερους και δούλους. Όλοι αμείβονταν με ημερομίσθιο μία δραχμή εκτός από τους αρχιτέκτονες, που έπαιρναν δύο δραχμές.

Οι αθηναίοι προσέφεραν προσωπική εργασία για την οικοδόμηση του ιερού της πολιούχου θεάς τους. Είναι τουλάχιστον συγκινητικό να διαβάζει κανείς από τον οικονομικό απολογισμό για τα ανάγλυφα π.χ. του Ερεχθείου, δυόμισυ χιλιάδες χρόνια μετά: «στον Φυρόμαχο από την Κηφισιά για τον νέο δίπλα στον θώρακα 60 δραχμές / στον Πραξία, κάτοικο Μελίτης, για το άλογο και τον άνδρα που φαίνεται πίσω του 120 δραχμές / στον Αντιφάνη από τους Κεραμείς για το άρμα, τον νέο και τα δύο ζεμένα άλογα 240 δραχμές…»⁽⁶^).Η για τις ραβδώσεις των κιόνων: «Τον τρίτο κίονα από τον βωμό της Διώνης, Αμεινιάδης, που κατοικεί στην Κοίλη: 18 δραχμές, Αισχίνης: 18 δραχμές, Λυσανίας: 18 δραχμές, Σωμένης (δούλος του Αμεινιάδη): 18 δραχμές, Τιμοκράτης: 18 δραχμές / Τον επόμενο κίονα, Σιμίας, που κατοικεί στον δήμο Αλωπεκής: 13 δραχμές, Κέρδων: 12 δραχμές και 5 οβολούς, Σίνδρων (δούλος του Σιμία) 12 δραχμές και 5 οβολούς…»⁽¹⁾

Ο Παρθενών ήταν έτοιμος σε οκτώ μόλις χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα γινόταν έκθεση και απολογισμός ταμείου κατ’ έτος. Υπήρχε ειδικά επιφορτισμένη επιτροπή, το λογιστήριο έκανε κάθε χρόνο ισολογισμό, και επί οκτώ χρόνια υπήρξε συνεχής απορρόφηση των κονδυλίων. Δεν αναφέρεται η παραμικρή κατάχρηση.

(1) M. M Austin, P. Vidal-Naquet, «Οικονομία και Κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1998.

(3) Καρλ Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τόμος 1ος, σελ. 350 (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2006).

(4) Καρλ Μαρξ, «Προκαπιταλιστικοί οικονομικοί σχηματισμοί», εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1983.

(5) Μανώλης Κορρές, «Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα», εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1994.

(6) Aγγλικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, «Κοινωνική Ιστορία της αρχαίας Αθήνας», εκδόσεις Κουτσουμπός 1985.

(7) Π.χ. αμφισβήτηση της δουλείας από σοφιστές όπως οι Αντιφών, Λυκόφρων, Αλκιδάμας κ.α. Από την άλλη ο Αριστοτέλης δεν δικαιολόγησε τον θεσμό της δουλείας, όπως αβασάνιστα ισχυρίζονται πολλοί, αλλά, μιλώντας για φύσει δούλους, προσδιώρισε τα χαρακτηρολογικά γνωρίσματά τους, όπως: το φρονείν μικρόν, το κολακεύειν, το χυδαίον, το ακόλαστον, το άνανδρον και η κερδοσκοπία. Ο Αριστοτέλης πίστευε, ότι πολλοί δούλοι άξιζαν την ελευθερία και πολλοί ελεύθεροι τη δουλεία (βλ. Α. Κ. Μπαγιόνας, «Ελευθερία και Δουλεία στον Αριστοτέλη», εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003).

(8) Στα Ομηρικά έπη ο δούλος («οικέτης») αποτελούσε ισότιμο μέλος της οικογένειας του κυρίου και ως τέτοιος εθεωρείτο ιερό πρόσωπο (π.χ. ο Εύμαιος του Οδυσσέα).

(Άρθρο που πρωτοδημοσιεύτηκε στον «ΔΑΥΛΟ», τεύχος Φεβρουαρίου 2008, με τον άστοχο τίτλο "Τί ήταν οι δημιουργοί των αρχαίων μνημείων;". Και επίσης ατο freeinquiry.gr από όπου το "κατέβασαν" αντιδεοντολογικά, μαζί με όλα τα άλλα δικά μου, όταν διεκόπη η συνεργασία μας. Εδώ με μερικές τροποποιήσεις)

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα