www

(δημοσιεύτηκε στον συλλογικὸ τόμο τῆς ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Ὁ Ἀριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ἀπὸ τὰ Στάγιρα τῶν ἀνατολικῶν ἀκτῶν τῆς Χαλκιδικῆς, ὑπῆρξε μιὰ ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες φιλοσοφικὲς διάνοιες στὴν ἱστορία τῆς παγκόσμιας φιλοσοφίας. Μαθητὴς ἐπὶ εἴκοσι ἔτη τοῦ Πλάτωνος στὴν Ἀκαδημία συναγωνίστηκε ὡς πρὸς τὴν ἀξία ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος ἀπεδείχθη, ἐπίσης, ἐφάμιλλος τοῦ μεγάλου δασκάλου του, τοῦ Σωκράτους. Ἡ ζωὴ του χωρίζεται σὲ τρεῖς περιόδους: α) στὰ χρόνια τῆς Ἀκαδημίας (367-347 π.Χ.), β) στὴν περίοδο τῶν ταξιδιῶν (347-334 π.Χ.), ὅπου ἔζησε στὴν Ἄσσο, στὴ Λέσβο καὶ στὴ Μακεδονία καὶ γ) στὴ δεύτερη ἀθηναϊκη περίοδο, ἀπὸ τὸ 334, ὅταν, μετὰ τὴν καταστροφὴ τῶν Θηβῶν, ἐπιστρέφει στὴν Ἀθήνα καὶ παραμένει σ’ αὐτὴν μέχρις ὅτου φεύγει γιὰ τὴ Χαλκίδα γιὰ νὰ γλυτώσει τὴ ζωή του, ὅπου καὶ πεθαίνει κατὰ τὸ ἔτος 322. Ἡ παροῦσα μελέτη ἐπιχειρεῖ νὰ κάνει μνείαν τῶν κυριοτέρων πολιτικῶν ἀξιῶν ὅπως αὐτὲς ἐκτίθενται στὰ Πολιτικὰ καὶ νὰ προσδιορίσει μέχρι ποιοῦ βαθμοῦ ὁ γεωπολιτικὸς χῶρος ἐπέδρασε στὴ διαμόρφωσή τους. Τὸ νὰ ἐπιχειρεῖται μέσα ἀπὸ μία ἐρευνητικὴ διαδικασία ὁ καθορισμὸς τοῦ βαθμοῦ τῶν ἐπιδράσεών τὶς ὁποῖες ὁ γεωπολιτικὸς χῶρος τῆς ἑλληνικῆς χερσονήσου, τῶν πολιτειῶν τοῦ Αἰγαίου, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀλλὰ καὶ τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου ἄσκησε πάνω σὲ μιὰ φιλοσοφικὴ διάνοια ὅπως ὁ Ἀριστοτέλης, δὲν εἶναι εὔκολο ἐγχείρημα. Καὶ τοῦτο, ἐπειδὴ θὰ πρέπει, ἀφ’ ἑνὸς νὰ καταδειχθεῖ ἡ μορφὴ τῆς ἐπιρροῆς τοῦ γεωφυσικοῦ καὶ τοῦ γεωπολιτικοῦ περιβάλλοντος στὴ διαμόρφωση τῆς προσωπικότητος τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἰδιαιτέρως ἑνὸς στοχαστῆ, ἐνῶ, ἀφ’ ἑτέρου, νὰ διαφανεῖ ὁ ἀτομικὸς τρόπος ἀφομοιώσεως καὶ ἀξιοποιή- σεως ἀπὸ τὸν Σταγιρίτη τῶν πλούσιων γνώσεων καὶ ἐμπειριῶν μέ τὶς ὁποῖες ἐγαλουχήθη τόσο κατὰ τὴ διαρκεια τῆς παραμονῆς καὶ φοιτήσεώς του στὴν πλατωνικὴ Ἀκαδημία ὄσο καὶ κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα τῶν ταξιδιῶν του στὴν Ἄσσο τῆς Μ. Ἀσίας, στὴ Λέσβο καὶ στὴ Μακεδονία. Πράγματι, ὁρισμένες πτυχὲς τῆς προσωπικότητος καὶ τοῦ χαρακτῆρος ἑνὸς μεγαλοφανοῦς δημιουργοῦ παραμένουν τελικὰ ἀνεπηρέαστες ἀπὸ τὶς ὁποιεσδήποτε ἐξωτερικὲς ἐπιδράσεις ἤ, ἂν ὄχι, μιὰ ἰσχυρὴ διάνοια ἀξιοποιεῖ τὶς ἐμπειρίες της μὲ ἕναν τρόπο μοναδικὸ καὶ πρωτότυπο, ὥστε τὸ ἔργο της νὰ φέρει τὴ σφραγίδα τῆς δικῆς της ὑπογραφῆς. Τίποτε ἀσφαλῶς δὲν δημιουργεῖται ἐκ τοῦ μηδενὸς καὶ ὁ Ἀριστοτέλης διαμορφώνει τὶς ἀντιλήψεις του σὲ ὅλες τὶς μορφὲς τοῦ φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ, ἐπηρεαζόμενος τόσο ἀπὸ ἐξωτερικοὺς ὅσο καὶ ἀπὸ ἐσωτερικοὺς παράγοντες.

Ἂν διατρέξει κανεὶς τὰ βιβλία τῶν ἀριστοτελικῶν Πολιτικῶν, μπορεῖ νὰ διακρίνει ὡς κυριότερες πολιτικές, ἠθικοκοινωνικὲς καὶ πνευματικὲς ἀξίες τὶς ἑξῆς, χωρὶς τοῦτο νὰ σημαίνει ὅτι ὑπάρχουν σαφῆ ὅρια διακρίσεως τῶν ἐν λόγῳ ἀξιῶν:

Πολιτικὲς ἀξίες: ἡ πόλις - ἡ δικαιοσύνη - τὸ ἄρχειν καὶ τὸ ἄρχεσθαι - τὸ ἴσον τὸ ἀντι- πεπονθὸς - ὁ ἄριστος νόμος - τὸ ζῆν εὖ - ἡ σύνθεση πολιτευμάτων (ὀλιγαρχία - δημοκρατία, Ἀριστοκρατία - δημοκρατία) - ἡ ἀξιοκρατία - τὸ συζῆν - ἡ εὐημερία - τὸ κοινὸ συμφέρον - ἡ πολεμικὴ ἀρετὴ - ἡ συμμετρία - ἡ πολιτικὴ σύνεσις - ἡ εὐνομία - ἡ ἐλευθερία - ἡ ἀριστοκρατία - ἡ ἰσότιμη συμμετοχὴ ὅλων τῶν πολιτῶν (ἐγκρίτων καὶ λαοῦ) στὴν Ἐκκλησία τοῦ Δήμου - ἡ ἀναλογικὴ ἰσότης - ἡ πολιτικὴ διορατικότης - ἡ φιλία πρὸς τὴν καθεστῶσαν πολιτείαν - ἡ εἰρήνη.

Ἠθικοκοινωνικες-πνευματικὲς ἀξίες: ἠθικὴ ἀρετὴ - σωφροσύνη - γενναιοδωρία (ἐλευθεριότης) - ἡ φιλοσοφία - ἡ παιδεία - ἡ φρόνησις - ἡ εὐδαιμονία - ἡ φυσικὴ γλυκύτης - ἡ τελεία καὶ αὐτάρκης ζωὴ - ἡ χρηστότης (ἐπιείκεια) - ἡ μεσότης - ἡ εὐγένεια - τὸ κάλλος - ὁ ὀρθὸς λόγος - ἡ φιλία - ἡ χρόνιος εὐπορία τοῦ λαοῦ - ἡ ἀνδρεία - ἡ διὰ τῶν ἐξωτερικῶν ἀγαθῶν φύλαξη τῆς ἀρετῆς - τὰ κοσμήματα τοῦ ἤθους καὶ τῆς διανοίας - τὸ εὖ πράττειν - ἡ λατρεία τῶν θεῶν - ἡ ὁμόνοια - ἡ ὑγεία - τὸ ἀγαθὸν - ἡ φύσις - τὸ ἔθος - τὸ πράττειν τὸ ἀναγκαῖον, τὸ χρήσιμον καὶ τὸ καλὸν - ἡ καρτερία - ἡ μουσική: τὸ σχολάζειν καλῶς διὰ τὸ ἦθος.

Τὸ φῶς ποὺ διαυγάζει τὶς ἠθικὲς ἀξίες στὰ Ἠθικὰ Νικομάχεια, τὰ Ἠθικὰ μεγάλα καὶ τὰ Ἠθικὰ Εὐδήμεια ἀντανακλᾶται καὶ στὰ Πολιτικὰ[1] ἀνεξαρτήτως τῆς χρονολογικῆς σειρᾶς τῶν ἔργων αὐτῶν. Ὡς ἐκ τούτου, ὄχι μόνο δὲν ἐκπλήσσει ἀλλὰ θεωρεῖται πολὺ φυσιολογικὴ ἐξέλιξη τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ἀρχὴ τοῦ κειμένου τῶν Πολιτικῶν, ὁ Ἀριστοτέλης ὑποστηρίζει ὅτι κάθε πόλις καὶ πολιτικὴ κοινωνία ἐπιδιώκουν γιὰ τὸ σύνολο τῶν μελῶν τους τὸ μέγιστο ἀγαθό, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ εὖ ζῆν καὶ ἡ εὐδαιμονία[2], ἀξία ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὸ ὑπέρτατο ἀγαθό στὰ Ἠθικὰ Νικομάχει[3]. Ἀσφαλῶς τὸ τελευταῖο αὐτό ἔργο εἶναι γραμμένο μετὰ τὰ Πολιτικά, πλὴν ὅμως συνιστᾶ περαιτέρω ἐμπλουτισμὸ καὶ ἐπέκταση τῶν ἀντιλήψεων τοῦ φιλοσόφου, ὅπως διετυπώθησαν στὰ Ἠθικὰ Εὐδήμεια, τὰ ὁποῖα προηγοῦνται χρονολογικὼς τῶν Πολιτικῶν. Τὸ μεγάλο ἔργο ποὺ ἔχει ἀφήσει ὁ Ἀριστοτέλης ἐπιβεβαιώνει τὴν ἄποψη ὅτι ὑπῆρξεν ἕνας ἀκαταπόνητος ἐργάτης τοῦ φιλοσοφικοῦ ἐπιστημονικοῦ λόγου καὶ ἐνας ὀξυδερκὴς καὶ πολυμαθὴς διανοητής. Τοῦτο ἐξ’ ἄλλου ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὸ εὖρος τῶν λογικῶν, τῶν πολιτικῶν, τῶν μεταφυσικῶν, τῶν βιολογικῶν, τῶν ψυχολογικῶν καὶ τῶν αἰσθητικῶν τοῦ μελετῶν καὶ ἔργων. Οἱ δύο τοῦ γονεῖς ἀντλοῦσαν τὴν καταγωγὴ τους ἀπὸ οἰκογένειες ἰατρῶν, ὁ πατέρας τοῦ ὑπῆρξεν ὁ ἴδιος ἰατρὸς καὶ πέθανε ὅταν ὁ Ἀριστοτέλης δὲν εἶχεν ἐνηλικιωθεῖ. Τὴν φροντίδα τῆς ἀνατροφῆς του εἶχεν ἀναλάβει ὁ γαμπρὸς του Πρόξενος ἀπὸ τὸν Ἀταρνέα τῆς Μ. Ἀσίας. Μεγαλώνοντας σ’ ἕνα περιβάλλον ἀνεπτυγμένο πνευματικὰ καὶ οἰκονομικὰ εὔρωστο, θὰ πρέπει νὰ ἔτυχε τῆς καλύτερης δυνατῆς ἀγωγῆς καὶ παιδείας. Καὶ θὰ πρέπει ἀκόμη, στὸν Ἀταρνέα νὰ διῆλθε ἕνα μέρος τῆς ζωῆς του, πρὶν ἀπὸ τὴν φοίτησή του στὴν Ἀκαδημία τοῦ Πλάτωνος. Οἱ χῶροι λοιπὸν ὅπου διῆλθε ἕνα μέρος τῆς ζωῆς του ὁ Ἀριστοτέλης ἦσαν τὰ Στάγιρα, ὁ Ἀταρνέας, ἡ Ἀθήνα, πάλι ὁ Ἀταρνέας καὶ ἡ Ἄσσος, ὅπου κατέφυγε μετὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ ἀντιμακεδονικοῦ κόμματος στὴν Ἀθήνα, ἡ Μυτιλήνη τῆς Λέσβου, τὸ τέμενος τῶν Μουσῶν κοντὰ στὴ Μίεζα, ὅπου, προσκληθεὶς ἀπὸ τὸν Φίλιππο, ἔγινε δάσκαλος τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, πάλι τὰ Στάγιρα, ὅπου ἔζησε μαζὶ μὲ τὸν μαθητὴ του Θεόφραστο, ἡ Ἀθήνα στὴν ὁποίαν ἐπιστρέφει γιὰ νὰ διδάξει στο Λύκειο καὶ τέλος ἡ Χαλκίδα, ὅπου καταφεύγει γιὰ νὰ ἀποφύγει ποινικὴ ἐναντίον του διώξη. Ὁ λόγος μάλιστα, γιὰ τὸν ὁποῖον δὲν παρέμεινε γιὰ νὰ ὑποστεῖ τὸ δικαστήριο, ἦταν γιατὶ δὲν ἤθελε νὰ ἐπιτρέψει στοὺς Ἀθηναίους νὰ ἀσεβήσουν γιὰ δεύτερη φορὰ κατὰ τῆς φιλοσοφίας. Οἱ χῶροι αὐτοὶ καὶ ἰδιαιτέρως ἡ Ἀθήνα, ἡ Μακεδονία, ἡ Ἄσσος καὶ ἡ Μυτιλήνη ἄφησαν ἀνεξίτηλη τὴ σφραγίδα τους στὴν προσωπικότητα τοῦ Ἀριστοτέλους. Κατὰ τὴν παραμονὴ του στοὺς χώρους αὐτοὺς ἐμπλούτιζε τὶς γνώσεις του καὶ ἀνάπτυσσε τὰ εἰδικὰ ἐνδιαφέροντά του γιὰ τὴν γεωγραφία, τὴν βοτανική, τὴν ζωολογία, τὴν ἐθνολογία, τὴν ἰατρική, συλλέγοντας πλούσιο ὑλικό. Ἀκόμη καὶ κατὰ τὸ διάστημα τῆς διδασκαλίας τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, ὁ Ἀριστοτέλης δὲν ἔπαιζε μόνο τὸν ρόλο τοῦ παιδαγωγοῦ ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐρευνητῆ, ὁ ὁποῖος μένει ἀταλάντευτα προσηλωμένος στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα[4]....

Λήψη του αρχείου-pdf

[1] Πβ. W. J. Oates, Aristotle and the Problem of Value, Princeton, Univ. Press, 1963, σ. 322.

[2] Ἀριστ., Πολιτ., A2, 1252 b 29-30.

[3] ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ, Ήθ. Νικομ., Α12, 1102 a 1-4. Θὰ πρέπει νὰ παρατηρηθεῖ ὅτι ἐγείρεται πρόβλημα ὡς πρὸς τὴν παραδομένη κατατάξῃ τῶν βιβλίων τῶν Πολιτικῶν, ἀλλὰ καὶ τοῦ συνόλου ἔργου τοῦ Ἀριστοτέλους. Πβ. Ε. Μουτσόπουλου, Φιλόσοφοι τοῦ Αἰγαίου, Ἀθήνα, Ἵδρυμα τοῦ Αἰγαίου, 1991, σ. 107. Πβ. Ingemar During, Ὁ Ἀριστοτέλης. Παρουσίαση καὶ ἑρμηνεία τῆς διανοήσεώς του, ἑλλ. μετ. Π. Κοτζιὰ-Παντελῆ, τ. 1, Ἀθήνα, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, 1991, σσ. 109 κ.ἑξ.

[4] G. W. Botsford - C. A. Robinson, Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Ἱστορία, ἀναθεωρ. ὑπὸ Donald Kegan, ἑλλ. μετ. Σωτ. Τσιτώνη, 3’ ἔκδ., Ἀθήνα, Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, 1991, σσ. 356-357.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα