ΟΛΥΜΠΙΑ - ΜΕ ΤΑ ΣΤΕΦAΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΙAΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ/ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ
Το
Ιερό του Μεγάλου Διός είναι αυτό που κυριαρχεί στην
Ολυμπία και που η φήμη του απλωνόταν από τον Εύξεινο
Πόντο μέχρι και τις Συρακούσες. Στο Δία αναπέμπονται οι
ύμνοι, όπως αυτός: «ΖΗΝΑ ΘΕΩΝ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ ΑΕΙΣΟΜΑΙ ΗΔΕ
ΜΕΓΙΣΤΟΝ», (Ομηρικός Υμνος «εις Δίαν»). (Τον Δία, των
θεών τον άριστο θα υμνήσω και τον μέγιστο).
Η Ολυμπία είναι ο βωμός της ειρήνης και το κλαδί της
ελιάς από την Ιερή Αλτη, είναι αυτό που στεφανώνει τους
νικητές στους αγώνες. Ο κότινος της εκεχειρίας. Με
θυμιάματα από στύρακα, οι ιερείς, εκεί στην κοιλάδα του
Αλφειού, επικαλούνται τον μεγάλο Θεό, τον Κρόνιο,
Αστραπαίο, Κεραύνιο Δία:
«ΚΛΥΘΙ ΜΟΥ ΑΙΟΛΟΜΟΡΦΕ ΔΙΔΟΥ Δ' ΥΓΙΕΙΑΝ ΑΜΕΜΦΗ
ΕΙΡΗΝΗΝ ΤΕ ΘΕΑΝ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΟΥ ΔΟΞΑΝ ΑΜΕΜΠΤΟΝ»
(Εισάκουσε το κάλεσμά μου, πολύμορφε και δίνε μου καλή
υγεία και την Ειρήνη, που είναι
Θεά και δόξα πλούτου αψεγάδιαστου).
(Ορφικός Υμνος: Διός/ στίχοι 10-11)
Ο Ερμής του Πραξιτέλη, ένα από τα διασημότερα γλυπτά
της αρχαιότητας, βρίσκεται στο Μουσείο της Ολυμπίας.
Εχει ύψος 2,13 μέτρα και είναι από παριανό μάρμαρο. Το
άγαλμα βρέθηκε στο σηκό του Ηραίου, το 1877, εκεί που το
είχε δει και ο Παυσανίας. Το άγαλμα αυτό θεωρείται ως η
τέλεια έκφραση της τέχνης του 4ου π.Χ. αιώνα. Ο μικρός
Διόνυσος, που κρατάει στα χέρια του ο Ερμής, είναι γιος
του Δία και της Σεμέλης.
Η Ολυμπία ήταν η κλείς της ειρήνης, στην αρχαιότητα.
Ενας τρόπος να μπαίνει φρένο στον πόλεμο και να μετρά ο
άθρωπος τα αγαθά της ειρήνης. Ενα κόλπο, έστω, που όμως
είχε την αξία του. Την αξία που έχουν και οι μύθοι, που
γίνονται μπούσουλας για τους ανθρώπους. Και η Ολυμπία
είναι ένας τέτοιος μύθος. Ενας από τους μεγάλους,
λαμπερούς, αρχεγονικούς μύθους. Ενας μύθος με δυο
παρακλάδια, που ορίζουν μέσα από το μυθολόγιό τους τον
αρχέποτε «Ιερό τόπο», από τους νεολιθικούς χρόνους ακόμη
(4300-3100 π.Χ.).
Η Παλαίστρα, με τις καλύτερα σωζόμενες
(αναστηλωμένες) κιονοστοιχίες, οικοδομήθηκε τον 3ο π.Χ.
αιώνα, δυτικά της Αλτεως. Εδώ οι αθλητές έκαναν εξάσκηση
στην πυγμή, στην πάλη και στο άλμα. Το σχήμα της είναι
τετράγωνο, με διαστάσεις 66,35Χ66,75. Γύρω από το
περιστύλιο του αιθρίου υπήρχαν στεγασμένοι χώροι
(λουτρά, αποδυτήρια και αίθουσες για διδασκαλία).
Ο μύθος του Αλφειού, αφορά ένα πολύ ωραίο νεαρό, που
ερωτεύθηκε παράφορα την Αρέθουσα, μια νύμφη της θεάς
Αρτέμιδας, στην Αρκαδία. Εκείνη όμως δεν ανταποκρίθηκε
στα ερωτικά καλέσματα του Αλφειού και παρακάλεσε την
Αρτεμη να βρει μια λύση για να τον αποφύγει. Η θεά τη
μεταμόρφωσε σε πηγή και τν τοποθέτησε πολύ μακρυά από
την Αρκαδία, προς τη Δύση. Η νύμφη Αρέθουσα έγινε η πηγή
Ορτυγία, στις Συρακούσες.
Λεπτομέρεια από μια κολώνα του περιστυλίου της
Παλαίστρας, που δείχνει τη σύνθεση του υλικού από το
οποίο έχουν κατασκευαστεί τα περισσότερα μνημεία της
Ολυμπίας. Η πέτρα αυτή λέγεται «Κογχυλιάτης» γιατί είναι
ένα σύμπηγμα από κοχύλια.
Απογοητευμένος ο Αλφειός από αυτή την εξέλιξη ζήτησε και
αυτός βοήθεια από τον προστάτη του, τον Δία και ο Δίας
τον μεταμόρφωσε σε ποτάμιο Θεό, που δατρέχει την Αρκαδία
και την Ηλεία και εκβάλλει στο Ιόνιο. Ετσι, τα νερά του
ανεμπόδιστα μπορούν να ταξιδεύουν προς τις Συρακούσες
για να συναντήσουν τα νερά της καλής του Ορτυγίας
(Αρέθουσας).
Το
εργαστήριο του Φειδία βρισκόταν στο σημείο που υπάρχουν
σήμερα τα ερείπια μιας Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, στο
δυτικό τμήμα της Αλτεως, ακριβώς απέναντι από τον Ναό
του Διός. Οικοδομήθηκε στο δεύτερο μισό του 5ου π.Χ.
αιώνα και μέσα σε αυτό το εργαστήριο φιλοτέχνηε το
χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία (ένα από τα 7 θαύματα του
κόσμου).
Μέσα από αυτό το μύθο, ο ίδιος ο Δίας προσδιορίζει τον
Ιερό Χώρο, με εποπτεύοντα θεό τον Αλφειό, στην εύφορη
κοιλάδα που προορίζεται να φιλοξενήσει του λοιπού την
Ιερή Αλτη.
Ο δεύτερος μύθος έχει να κάνει με τον Πέλοπα, που θα
δώσει το όνομά του σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Ο
Πέλοπας έρχεται από τη μακρυνή Λυδία, είναι ο γιός του
Ταντάλου και θα γίνει πατέρας του Ατρέα, ιδρυτή της
τραγικής δυναστείας των Ατρειδών στις πολύχρυσες
Μυκήνες.
Πανοραμική άποψη του Σταδίου. Αυτό που σώζεται σήμερα
είναι το τρίτο στάδιο και χρονολογείται στον 5ο π.Χ.
αιώνα. Ο στίβος του έχει μήκος 212,54 μέτρα και πλάτος
28,50 μέτρα, ενώ η απόσταση ανάμεσα στις δυο λίθινες
«αφέσεις» (εκκίνησης και τερματισμού) είναι 192,27
μέτρα. Η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 40.000-45.000
θεατές στην αρχαιότητα.
Πριν
από τον ερχομό του Πέλοπα στην Πίσα, η Πελοπόννησος
λεγόταν Απία, που πήρε αυτό το όνομα από το δέντρο λεύκα
(Λεύκη η άπιος). Βασιλιάς στην Πίσα ήταν ο Οινόμαος,
γιος του θεού Αρη, που του είχε χαρίσει φτερωτά άλογα. Η
πόλη της Πίσας είχε κάτω από τον έλεγχό της το Ιερό της
Ολυμπίας. Ο Οινόμαος είχε μια πολύ όμορφη κόρη, την
Ιπποδάμεια, είχε πάρει όμως και ένα φοβερό χρησμό, που
του έλεγε ότι ο σύζυγος της Ιπποδάμειας θα τον σκότωνε.
Κάτω από το βάρος και το φόβο αυτού του χρησμού, ο
Οινόμαοςεπινόησε ένα κόλπο για να εξολοθρεύει τους
μνηστήρες της κόρης του, προσκαλώντας τους σε ένα αγώνα
ιπποδρομίας, στον οποίο έπαιρνε μέρος και ο ίδιος ο
Οινόμαος με τον εκάστοτε μνηστήρα της Ιπποδάμειας.
Στη Βορειοδυτική γωνία του Ναού του Διός βρίσκεται αυτή
η κολώνα που αναστηλώθηκε το 2004, τη χρονιά που έγιναν
οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα.
Ο όρος ήταν να σκοτώσει ο νικητής τον ηττημένο. Η
διαδρομή του αγώνα είχε καθορισθεί από την Πίσα μέχρι
τον Ισθμό της Κορίνθου και ο Οινόμαος ήταν σίγουρος κάθε
φορά για τη νίκη του, έχοντας τα φτερωτά, ανίκητα άλογα
που του είχε χαρίσει ο πατέρας του, ο Αρης, Θεός του
πολέμου.
Ο συμβολισμός είναι ολοφάνερος εξ αρχής, με την
κυριαρχία του Θεού του πολέμου στην περιοχή. Μέχρι την
εποχή που εμφανίζεται ο Πέλοπας στην Πίσα, ο Οινόμαος
έχει εξοντώσει 13 μνηστήρες. Ο Πέλοπας θα είναι ο 14ος,
που θα αναμετρηθεί μαζί του, χωρίς ωστόσο να γνωρίζει ο
Οινόμαος ότι και ο αντίπαλός του αυτή τη φορά έχει
«ανίκητα» άλογα.
Ο μύθος έχει μια αριστοτεχνική πλοκή. Είναι το άνδηρο,
που θα στηθεί πάνω του η μυθογραφία των Ολυμπιακών
Αγώνων. Και αυτές οι αναμετρήσεις του Οινόμαου με τους
μνηστήρες της κόρης του είναι το σπάργανο των αγώνων.
Ο Πέλοπας είχε και αυτός ισχυρό προστάτη, τον «Γαιήοχο»,
θεό της Θάλασσας, τον Ποσειδώνα. Και ο Ποσειδώνας θα τον
προμηθεύσει με πανίσχυρα, φτερωτά άλογα, για να
αντιμετωπίσει τον Οινόμαο. Αυτός που θα κερδίσει αυτή
την κρίσιμη μάχη είναι ο Πέλοπας, για να πληρωθεί ο
χρησμός.
Η
Κρυπτή είναι η θολωτή, από λαξευμένες πέτρες, είσοδος
στο Στάδιο. Το μήκος της είναι 32,10 μέτρα. Από αυτή τη
θολωτή στοά περνούσαν για να μπουν στο Στάδιο, οι
αθλητές οι κριτές, οι ιερείς και οι επίσημοι.
Ο Πέλοπας θα πάρει γυναίκα του την Ιπποδάμεια, ενώ ο
Οινόμαος θα σκοτωθεί κατά τη διάρκεια του αγώνα σε ένα
ατύχημα, που το είχε προκαλέσει με δόλιο τρόπο ο
Πέλοπας. Αλλαξε τις μεταλικές σφήνες στους τροχούς του
άρματος του βασιλιά Οινόμαου, με κέρινες, που έλειωσαν
και έτσι το άρμα εκτροχιάστηκε, σκοτώνοντας τον Οινόμαο.
Τα φτερωτά άλογα του θεού του πολέμου, ωστόσο, δεν θα
ηττηθούν, παρ' ότι αυτά που θα νικήσουν είναι τα άλογα
του Ποσειδώνα. Αυτός που ηττήθηκε είναι ο Οινόμαος και
πιο εξειδικευμένα, το πνεύμα του Οινόμαου, που ήθελε να
πάει κόντρα στους «Θεσμούς», στο χρησμό, στο «ορισμένο».
Το
άνδηρο των θησαυρών διακρίνεται σε πρώτο επίπεδο και
πίσω ο Κρόνιος λόφος, «φαλακρός», όπως τον κατάντησε η
πυρκαγιά, το καλοκαίρι του 2007.
Από την άλλη, ο Πέλοπας οδηγεί με τα άλογά του το
«καινούριο», που εστω και με δόλο θα επικρατήσει...
Αυτό που διαφαίνεται καθαρά σε αυτό το μύθο είναι ο
σπόρος για μια εκκεχειρία, την ώρα της διεξαγωγής ενός
αγώνα μεταξύ ανθρώπων, που όμως έχουν την αιγίδα των
θεών.
Είναι ο τέλειος μύθος για όσα θα ακολουθήσουν, με την
καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων σε αυτό τον τόπο και τον
Παντεπόπτη Δία να καθορίζει τους κανόνες, ενώ η (φίλολβος)
Ειρήνη θα επιβάλλεται δια της Ιερής (θεϊκής) Εκκεχειρίας.
Η
Νίκη του Παιωνίου ήταν τοποθετημένη σε ένα πολύ ψηλό
βάθρο (8,81 μέτρα ύψος), κοντά στη νοτιοανατολική γωνία
του Μεγάλου Ναού του Διός. Η φτερωτή Θεά μοιάζει να
κατεβαίνει από τον ουρανό. Στο βάθρο του αγάλματος
υπάρχει και η υπογαφή του γλύπτη: «ΠΑΙΩΝΙΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ
ΜΕΝΔΑΙΟΣ» (το έφτιαξε ο Παιώνιος από την Μένδη).
Με τους δυο αυτούς μύθους, το Ιερό της Ολυμπίας απλώνει
την επιρροή του στα απώτατα όρια του ελληνισμού, από τη
Λυδία, στην Ανατολή, γεννέτειρα του Πέλοπα, μέχρι τις
Συρακούσες, στη Δύση, όπου η Αρέθουσα έχει μεταμορφωθεί
σε πηγή Ορτυγία και ρέει ο Αλφειός να τη συναντήσει.
Η Ιερή Αλτις είναι το βασικότερο γνώρισμα αυτού του
Ιερού Τόπου. Ο συνδετικός κρίκος των παλιών πραγμάτων με
τα καινούρια. Ο αρχικός πυρήνας είναι το «Ιερό Δέντρο»
της προϊστορικής λατρείας. Η ιερή ελιά των Μινωιτών και
το Ιερό Αλσος, που διασώζεται σε μια τοιχογραφία στην
Κνωσό.
Η
μεγάλη καταστροφική φωτιά του καλοκαιριού του 2007,
άγγιξε την Ολυμπία. Αυτή η κολώνα από το άνδηρο των
θησαυρών στεφανώνεται με αποκαϊδια.
Εδώ, στην Ολυμπία, η Ιερή Αλτις θα αποκτήσει ένα
καινούριο νόημα και μια νέα λειτουργία, μέσα από ένα
ακόμη ιερό μύθο. Ο μύθος αυτός αναφέρεται σε μια ελιά
που υπήρχε δίπλα στο μεγάλο Ναό του Διός. Η «Καλλιστέφανος
Ελαία», της αρχαιότητας. Ο μύθος λέει ότι αυτή την ελιά
την είχε φυτέψει ο ίδιος ο Ηρακλής, και από τα κλαδιά
της έφτιαχναν τον «κότινο» με τον οποίο στεφάνωναν τους
νικητές.
Ο επιβλητικός Ναός της Ηρας (Ηραίον), είναι ο
αρχαιότερος ναός στην Ολυμπία. Οικοδομήθηκε τον 6ο π.Χ.
αιώνα στη νότια πλευρά του κρόνιου Λόφου, δίπλα στα
προϊστορικά ιερά. Τον είχαν αφιερώσει στην Ηρα οι
κάτοικοι του Σκιλλούντος. Μπροστά διακρίνετα ο βωμός
στον οποίο γίνεται στην εποχή μας η αφή της Ολυμπιακής
Φλόγας.
Ετσι, το καινούριο ιερό στις όχθες του Αλφειού, αποκτά
βαθειές ρίζες, έχοντας και το ίδιο μια σημαντική
διαδρομή στους προίστορικούς χρόνους.
Τα πρώτα ίχνη στο χώρο του Ιερού της Ολυμπίας
εντοπίζονται στη Νεολιθική εποχή (4300-3100 π.Χ.).
Αμέσως μετά εμφανίζεται στον ίδιο χώρο ένας οικισμός
που κατοικήθηκε χωρίς διακοπή από την Πρωτοελλαδική
μέχρι και την Υστεροελλαδική εποχή (2800-1100 π.Χ.).
Εκείνη την περίοδο κατασκευάζεται ο Τύμβος (2500 π.Χ.),
αλλά και τα αψιδωτά κτίρια, που έφεραν στο φως οι
ανασκαφές (2150-1900 π.Χ.). Την ίδια εποχή, στους
πρόποδες του Κρόνιου Λόφου υπάρχει ένα μικρό ιερό στο
οποίο λατρεύεται ο Κρόνος και η Γαία (η Μεγάλη μητέρα
θεά των προϊστορικών χρόνων).
Αυτή είναι η βαθειά ρίζα, το πρώιμον έθος, το έρνος, η
μετάβαση που συντελείται αργά, από το Ιερό Αλσος, στην
Ιερή Αλτη, πολύ αργότερα.
Το
Φιλιππείον (η Θόλος της Ολυμπίας), είναι ένα αφιέρωμα
στο Δία, από τον Βασιλιά Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας, μετά
τη νίκη του στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.).
Πολύ αργότερα. Στην Υστερη Μυκηναϊκή περίοδο, το ιερό
φαίνεται να αλλάζει, με τη λατρεία του Πέλοπα και της
Ιπποδάμειας, που γίνονται οι πρώτοι «Ιεροί Δαίμονες» της
Ολυμπίας. Εκείνη την ίδια περίοδο φαίνεται ότι αρχίζουν
να γίνονται και αγώνες με τη συμμετοχή αθλητών από τις
γύρω πόλεις.
Στους Γεωμετρικούς χρόνους (10ος-8ος αιώνας π.Χ.) και
στην αρχή της Αρχαϊκής περιόδου (7ος π.Χ. αιώνας) η
Αλτις (το Ιερό Αλσος) είναι κατάφυτη από αγριελιές,
πλατάνια, πεύκα και δρυς. Εχει ελάχιστα κτίσματα και
ορίζεται περιμετρικά από ένα χαμηλό περίβολο, που
περικλείει τους βωμούς των θεών και τους τύμβους του
Πέλοπα και της Ιπποδάμειας. Εκείνη την εποχή, τα
αφιερώματα προς τα Ιερά της Ολυμπίας οι πιστοί τα
κρεμούν στα κλαδιά των δέντρων της Αλτεως.
ένα υπέροχο κεφάλι Αθηνάς από τερρακότα.
Η Ιερή Αλτις στην Ολυμπία είναι ενδεχομένως και η
τελευταία εκδοχή του Ιερού Αλσους, όπως το γνωρίζουμε
από μια τοιχογραφία που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στην
Κνωσό από τα μισά της Αρχαϊκής περιόδου, το Ιερό αποκτά
πανελλήνιο χαρακτήρα ενώ η φήμη του απλώνεται από τον
Εύξεινο Πόντο μέχρι τις ελληνικές αποικίες στη Μεσόγειο
(Κάτω Ιταλία και Σικελία).
Το
καταπληκτικό κεφάλι από το άγαλμα του Απόλλωνα, στο
Δυτικό Αέτωμα του Ναού του Διός (Μουσείο Ολυμπίας).
Ολόκληρο το άγαλμα του Απόλλωνα έχει ύψος 3,10 μέτρα.
Αρχίζει σιγά-σιγά η ανέγερση των μνημειακών
οικοδομημάτων, έτσι ώστε, μέχρι το τέλος του 4ου π.Χ.
αιώνα το Ιερό αποκτά την πλήρη του συγκρότηση.
Οι αγώνες που γίνονται εδώ, τουλάχιστον από την Υστερη
Μυκηναϊκή περίοδο, αναμορφώνονται από τον 8ο π.Χ. αιώνα,
με πρωτοβουλία του βασιλιά Ιφιτου της Ηλιδας, του
βασιλιά Κλεισθένη της Πίσας και του Βασιλιά Λυκούργου
της Σπάρτης. Τότε θεσπίζεται και η «Ιερή Εκκεχειρία»,
ενώ καθορίζεται να τελούνται οι Ολυμπιακοί αγώνες (τα
Ολύμπια), κάθε 4 χρόνια.
Η
κλίμακα στην είσοδο του επιβλητικού Ναού του Διός, όπως
σώζεται σήμερα. Μπροστά στην είσοδο του Πρόναου, σε ένα
μικρό χώρο, που το δάπεδό του ήταν στρωμένο με
εξαγωνικές, μαρμάρινες πλάκες, γινόταν η στέψη των
Ολυμπιονικών.
Ο «Κρόνιος Ζευς» στο Ιερό της Ολυμπίας, είναι αυτός που
περιγράφεται στους Ορφικούς Υμνους ως «Παντογένεθλ',
αρχή πάντων, πάντων τελευτή». (γεννήτορας όλων, αρχή του
παντός και τέλος όλων). Είναι ο κυρίαρχος θεός στο Ιερό
της Ολυμπίας, με τον επιβλητικό Ναό του να δεσπόζει και
να είναι το κέντρο των πραγμάτων.
