Ο θεσμός των σωματείων στην κλασσική
Αθήνα
του Ιωάννη Γιαννάτου
Η σύγχρονη διεθνής και εντόπια βιβλιογραφία βρίθει και συνεχώς εμπλουτίζεται με
μονογραφίες και ερευνητικές μελέτες του μοναδικού στην παγκόσμια πολιτική
ιστορία φαινομένου της Α’ Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Παρόλα αυτά, μια στοιχειώδης
παράμετρος αυτού του οικοδομήματος έχει ελάχιστα προσεχθεί. Ο δημοφιλέστατος
θεσμός της συσσωμάτωσης στο αττικό δίκαιο αναπτύχθηκε στα χρόνια της δημοκρατίας
και συνεχώς αναδιαμορφούμενος, ξετύλιξε την ιστορική του πορεία και μετά την
κατάλυσή της, ίσως και μέχρι τις μέρες μας.1 Τα εξαγόμενα συμπεράσματα νομικού
χαρακτήρα είναι ποικίλα αλλά παράλληλα ο θεσμός της συσσωμάτωσης στο αττικό
δίκαιο αφήνει να διαφανούν οι πρώτες ρίζες ενός καίριου πολιτειολογικού στόχου.
Αυτού της σφυρηλάτησης της ενότητας βάσει της ετερότητας, της αλληλεγγύης παρά
τη διαφορετικότητα, της ομόνοιας με κριτήριο την κίνηση προς το ξένο, το άλλο.
Ζητούμενο λοιπόν, κατά την εκκλησιολογική έκφραση, η «ενότης εν τη ποικιλία».
Η ιστορία της πόλεως των Αθηνών διαπλέκεται άρρηκτα με τις μυθολογικές πηγές και
φτάνει περίπου μέχρι τα πρώτα μεταμηκυναϊκά χρόνια. Είναι πανθομολογούμενο το
γεγονός ότι η αρχαϊκή ζωή διέπεται από έντονα ομαδικό χαρακτήρα.2 Η άποψη του
Αριστοτέλη για την ανθρώπινη φύση «ως ζώου φύσει πολιτικού»3 δε συνιστά μια
κοινωνιολογική διαπίστωση, αλλά μια πάγια οντολογική παραδοχή απαντώμενη σε
ευρύτερες πηγές.4 Διακρίνοντας δυο στάδια εξέλιξης του σωματειακού θεσμού,
κατατάσσουμε στο πρώτο, τις φυσικές κοινωνίες,5 τις ομάδες που βασίζονται στους
δεσμούς αίματος.6 Δεσμοί μεταξύ των συζύγων και δεσμοί αυτών και των τέκνων τους
εξελίσσονται σταδιακά στους οίκους7. Αρχικά οι οίκοι8 ζουν χωριστά υπό την
απόλυτη εξουσία του αρχηγού τους και κατέχουν από κοινού τα μέσα παραγωγής,
δηλαδή, κτήνη και γη.9 Με την πάροδο του χρόνου, περισσότερες οικογένειες
απαρτίζουν το γένος και τελούν υπό την εξουσία του πρεσβύτερου εξ αίματος
συγγενούς.10
Ο σύνδεσμος μεταξύ των μελών παραμένει φυσικός και όχι πολιτικός. Το δικαιικό
στοιχείο παρεισφρύει αφ' ης στιγμής συγγενείς απώτερου βαθμού συνενώνονται εντός
του διαρκώς διευρυνόμενου κύκλου του γένους για να αποτελέσουν ομάδες κατά
μίμηση των αρχικών, στις οποίες όμως το κύριο στοιχείο δεν είναι πλέον ο
συγγενικός εξ αίματος δεσμός αλλά, η νομική βούληση των συνιστώντων11 μελών.
Αυτές οι συσσωματώσεις, οι φρατρίες, συνιστούν ίσως την πρώτη μορφή πολιτικής
εμφάνισης των φυσικών κοινωνιών. Οι φρατρίες και οι από περισσότερες φρατρίες
απαρτιζόμενες φυλές αποτελούν τα κύρια στοιχεία τα οποία αφενός συνιστούν τη
λεγόμενη πολιάδα κοινότητα12 αφετέρου θα συγκροτήσουν αργότερα την
πόλη-κράτος.13 Οι φυλές και οι φρατρίες των ιωνικών και δωρικών πόλεων ως
προϊστορικοί θεσμοί ανάγονται σε εποχές όπου όλοι οι Ίωνες και Δωριείς
αποτελούσαν ενιαία προκρατικά έθνη, τύπου Gemeinschaft.14 Κατά τον Αριστοτέλη,15
η πρώτη μορφή συνοικισμού16 υπήρξε η κώμη με συστατικά στοιχεία οίκους του ίδιου
γένους και γι’ αυτό συχνά έφερε το όνομα του ιδρυτή του γένους.
Η συνένωση των διάσπαρτων δήμων της Αττικής σε ενιαίο κράτος αποδίδεται στο
μυθικό ήρωα Θησέα17 ο οποίος καινοτόμησε θεσμικά, παρέχοντας «ισομοιρίαν» σε
άπαντες και καταλύοντας τα τοπικά βουλευτήρια και τις αρχές διατηρώντας για τον
εαυτό του μόνο την αρχηγία στον πόλεμο και την αρμοδιότητα εποπτείας της τήρησης
των νόμων.18 Τα πρώτα ψήγματα δημοκρατικών θεσμών διαφαίνονται και από το ότι
θέλοντας να καταπολεμήσει το κοινωνικό πρόβλημα και να αυξήσει τον πληθυσμό της
πόλεως, προσκάλεσε ελεύθερα όσους ήθελαν να έρθουν στην πόλη, παρέχοντάς σε
όλους ίσα πολιτικά δικαιώματα.19 Περαιτέρω, προχώρησε στη διάκριση των τάξεων
βάσει διακεκριμένων καθηκόντων-υποχρεώσεων, προέβη στην κοπή νομίσματος
καθιέρωσε την εορτή των Παναθηναίων20 και πιθανότατα, κατά την παράδοση,
συγκρότησε το κράτος με βάση θεσμούς της κρητικής πολιτείας του Μίνωα.21
Παραλείποντας, λόγω ελλείψεως χώρου, τις εξίσου σημαντικές με τις αναφερόμενες
συσσωματώσεις των θιάσων, ομοτάφων, σύσσιτων, εταιρειών και επαγγελματικών
σωματείων, ανατρέχουμε ιστορικά στους χρόνους γένεσης του αττικού κράτους για να
καταδείξουμε ότι οι ποικιλόμορφες κοινωνικές ομαδώσεις που προϋπήρξαν της
κρατικής μορφής, όχι απλά επέζησαν μόνο στο πλαίσιο της πολιάδας κοινότητας,
αλλά αναδιαμορφώθηκαν από το ίδιο το κράτος, εμπλουτίσθηκαν με νέες αρμοδιότητες
και αποτέλεσαν θεσμικά και δικαιικά τις βάσεις της νέας πολιτικής οργάνωσης,
έτσι ώστε διατηρώντας την ιδιοπροσωπία τους (συνεχώς εξασθενούμενη) να
αφομοιωθούν οργανικά στο νέο πολιτικό μόρφωμα, σφυρηλατώντας έτσι την ενότητά
του.22
Ο νόμος του
Σόλωνος περί σωματείων
Η πρώτη νομική αναφορά στο σωματειακό θεσμό, προέρχεται από μια
δευτερογενή δικαιική πηγή, η οποία μας μεταφέρει τον περί συσσωματώσεων νόμο του
Σόλωνα. Πιο συγκεκριμένα, ο Γάιος, σε περικοπή του βιβλίου του, Ad legem
duodecim tabularum, η οποία περιλαμβάνεται στον Πανδέκτη (47,22,4),
μας μεταφέρει το σολώνειο νόμο:23
Εάν δε δήμος ή φράτορες ή ιερών οργίων θύται ή ναύται ή σύσσιτοι ή θιασώται ή
επί λείαν οιχόμενοι ή εις εμπορείαν, ότι άν τούτων διαθώνται προς αλλήλους,
κύριον είναι, εάν μη απαγορεύση δημόσια γράμματα.
Πρόκειται ουσιαστικά για εκτελεστικό διάταγμα του σολώνειο νόμου που επιβάλλει
στα αριστοκρατικής καταγωγής μέλη των γενών, την εισδοχή στις φρατρίες (και στα
γένη;) νέων μη αριστοκρατικών,24 ενώ οι αναφερόμενες στον νόμο κοινωνικές ομάδες
είναι ήδη ιστορικά συγκροτημένα μορφώματα της. Ο Σόλων ουσιαστικά δεν αφήρεσε το
δικαίωμα συσσωματώσεως απ’ τις παραληφθείσες ομάδες αλλά επεξέτεινε το σχετικό
δικαίωμα σε όλες τις κοινωνικές ομάδες που ήταν μέχρι τότε νομικά απροστάτευτες
και εξοπλίζονταν έτσι με θεσμική υπόσταση, εφόσον τα μέλη τους ήταν τυπικά
ενταγμένα σε γένη και φρατρίες.25Οι δήμοι και οι οργεώνες, αναγνωρίζονται κατ’
αυτόν τον τρόπο ως σωματεία «δημοσίου δικαίου» κι έτσι διασπάται η παντοδυναμία
των γενών αφού τους στερείται το μονοπώλιο πολιτογραφήσεως των εισερχομένων σ’
αυτά μελών ως Αθηναίων πολιτών.26
Κατ’ αυτόν τον
τρόπο, η συγκεκριμένη νομοθετική ρύθμιση του Σόλωνα συνεχίζει την κλεισθένια
κατευθυντήριο γραμμή της νομικής τουλάχιστον εξίσωσης σε ορισμένες ελευθερίες
των αριστοκρατών και του δήμου, των Αθηναίων και των νεοπολιτών-ξένων.27
εγκαινιάζοντας την εξής κοινωνιολογική τομή: Παράλληλα με το κριτήριο του
αιματοσυγγενικού δεσμού, πάνω στον οποίο βασίζεται η άρχουσα τάξη της πολιτείας,
συνυπάρχει πια και ο παράγοντας της εντοπιότητας, της κοινότητας του τόπου και
του συμφέροντος. Οι συσσωματώσεις συνιστούν απαραγνώριστο στοιχείο της δομής της
πόλεως αλλά και της ζωής του πολίτη και το αίσθημα του ανήκειν σε αυτές αποκτά
διαστάσεις κοινωνικής οντολογίας. Αναντίρρητος μάρτυρας αυτής της πεποίθησης ο
νόμος του Σόλωνα28 που προβλέπει την ταπεινωτικότερη κύρωση "...όποιος σε
περίπτωση εμφύλιας διαμάχης της πόλης δε συμμετάσχει τασσόμενος με οποιαδήποτε
παράταξη...στερείται των πολιτικών του δικαιωμάτων."
Ο οίκος
Ο οίκος θεωρείται από τον Αριστοτέλη ως η αρχαιότερη κοινωνική
μονάδα, χαρακτηριζόμενη ως κοινωνία ανδρός και γυναικός, κυρίου και δούλου.29
Σαφέστερα συνιστά ένα αδιάσπαστο σύνολο προσώπων, αγαθών και θρησκευτικής
λατρείας που αποσκοπεί στη διαιώνιση των τριών αυτών συστατικών στοιχείων.30 Η
ζωή των μελών του οίκου προσδιορίζεται από κανόνες οικογενειακού και
κληρονομικού δικαίου που προσδιορίζουν την εξουσία (κυριεία) του αρχηγού επάνω
στα υπόλοιπα μέλη του και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο αποτελεί παράλληλα και σύνολο
συμφερόντων πολιτικών, οικονομικών και θρησκευτικών.31Έτσι, το δίκαιο του οίκου,
ως θεσμού αρχαιότερου της πόλεως, γίνεται αποδεκτό από την τελευταία και
επινοούνται τρόποι εναρμόνισης των δύο δικαίων. Σύνδεσμο μεταξύ τους αποτελούσε
το πρόσωπο του πολίτη, που ήταν συγχρόνως τόσο ενεργό μέλος του διοικητικού
συστήματος της πόλης, όσο και κεφαλή του οίκου του. Τα λοιπά μέλη του
(εξαιρουμένων των ενηλίκων υιών) αν και ελεύθερα δεν χαρακτηρίζονταν ως πολίτες
αλλά ως αστοί, και παρά το ότι συνιστούσαν φορείς δικαιωμάτων ex jure familiari
(στο οικογενειακό δίκαιο), δεν ήταν φορείς δικαιωμάτων ex jure civili (δίκαιο
της πόλεως).
Όλα τα μέλη της οικογένειας εμφανίζονται να έχουν δικαιώματα συμμετοχής στα
περιουσιακά αλλά και στα λοιπά, τα σχετικά με τη λατρεία του οίκου στοιχεία, τα
οποία αποτελούσαν αντικείμενο οικογενειακής συγκυριότητας και κύριο και
διαχειριστή τους η πόλη θεωρούσε πάντα τον επικεφαλής της οικογένειας πολίτη
της. Τα δικαιώματα αυτά είχαν διαμορφωθεί εντός του οίκου και εκτός της πόλης.
Πάρα ταύτα η τελευταία, έσπευδε να τα προστατεύει εκ των έξω, μέσα στα πλαίσια
του οίκου. Οσάκις ο εν λόγω πολίτης πρόσβαλλε τα δικαιώματα των μελών του οίκου,
μη επιτελώντας π.χ. τα καθήκοντά του για τους υπό την κηδεμονία του ή για τις
γυναίκες επικλήρους, ή μη συνιστώντας προίκα για τις επίπροικες, η πόλη είχε το
δικαίωμα να τον καλέσει να λογοδοτήσει για τις παραβάσεις του αυτές με την
παροχή μιας αντίστοιχης actio popularis (γραφή κακώσεως), ας πούμε λαϊκή αγωγή.
Παρόμοια, οσάκις ένας αρχηγός οίκου δεν ασκούσε την απαιτούμενη καταγγελία για
τη δίωξη του φονέα μέλους της οικογένειάς του, μπορούσε να μηνυθεί επίσης με τη
γραφή ασεβείας.
Έτσι, ο σύζυγος είναι ο φορέας έναντι της πόλεως των κατά το jus familiae
δικαιωμάτων της συζύγου του και των γυναικών των οποίων είναι προστάτης. Το
γεγονός της αυξημένης επιρροής του επί των μελών του οίκου, σε αντίθεση με την
ελευθερία των πολιτών, καταδεικνύεται και από το γεγονός ότι παρά τη δυνατότητα
του άρρενος ενήλικου να δημιουργήσει δικό του ανεξάρτητο οίκο,32 υφίσταται ο
θεσμός της επιβεβαιώσεως που συνίσταται στη συγκατάθεση του πατέρα στους γάμους
των υιών του.33 Συγχρόνως, ενώ η γυναίκα αναγνωρίζεται ως φορέας δικαιωμάτων ex
jure familiari, δεν μπορεί να έχει ανάλογα δικαιώματα ex jure civili. Για αυτό
και εμπρός στην πόλη εμφανίζεται πάντοτε ως φορέας των δικαιωμάτων της κάποιος
άνδρας–προστάτης. Παράλληλα, ο pater familias μπορούσε με τη διαθήκη του να
ορίζει επίτροπο για τα ανήλικα άρρενα παιδιά του ή κύριο για τις γυναίκες, να
μεριμνά για τον επόμενο γάμο της συζύγου του να μνηστεύει τις θυγατέρες του έστω
και άνηβες ακόμα και να δίνει εντολή στον εν ζωή ή κυοφορούμενο γιο του να
διώξει δικαστικώς όποιον είχε προκαλέσει το θανατηφόρο τραυματισμό του.
Χαρακτηριστικό δείγμα του οικιακού παραδικαίου συνιστά η αντιμετώπιση του
φόνου.34 Η ανθρωποκτονία χαρακτηριζόταν ως ένα ιδιωτικό αδίκημα, διωκόμενη με τη
δίκη φόνου. Η τιμωρία του φονέα εθεωρείτο ότι αποτελεί θέμα που ενδιέφερε μόνο
τους ανήκοντες στην οικογένεια τους θύματος και η πόλη δεν επενέβαινε παρά μόνο
στην περίπτωση που οι αγχιστείς- συγγενείς δεν ενδιαφέρονταν για κάτι τέτοιο,
επιτρέποντας σε οποιονδήποτε Αθηναίο πολίτη να ασκεί εναντίον τους τη γραφή
ασεβείας. Κατά την ομηρική περίοδο, που ίσχυε η αντεκδίκηση και η υπαιτιότητα
του δράστη δεν ενδιέφερε, ο φονιάς μπορούσε να την αποφύγει μόνο με τη φυγή ή με
την πληρωμή μιας ποινής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση του Πατρόκλου.35
Αργότερα, με τους νόμους του Δράκοντα, η ανθρωποκτονία διακρίνεται σε εκ
προνοίας, μη εκ προνοίας, και σε φόνο ακούσιο, όμως κατά την κλασσική εποχή
προσετέθη προς προστασία του οίκου ο νόμιμος φόνος του εραστή μοιχού που
συλλαμβανόταν επ' αυτοφώρω με τη σύζυγο, αδελφή , μητέρα ή παλλακίδα!!! Η
προστασία του οίκου καταδεικνύεται και στο ότι σε περιπτώσεις μη εκ προνοίας και
ακουσίου θανάτου η επιβαλλόμενη ποινή της εξορίας μπορούσε να αποφευχθεί μόνο με
την παροχή συγγνώμης από τους συγγενείς του θύματος.36
Σε ό, τι αφορά στο ιδιοκτησιακό καθεστώς37 τα εντός του οίκου τα περιουσιακά
στοιχεία εθεωρούντο ιδιοκτησία ολόκληρης της οικογενειακής ομάδας, ώστε η
αλληλεγγύη των μελών της να επιβάλλει τη διαφύλαξη της "ουσίας" και τη διατήρησή
της στα πλαίσια του οίκου.
Στην περιορισμένη αυτή αναφορά στο οικιακό δίκαιο, αξίζει να προστεθεί και η
αυτονομία του οίκου ως προς τις θρησκευτικές τελετουργίες και εορτές των
θεοποιημένων προγόνων ή ακόμα και θεοτήτων που θεωρούνται προστάτιδες όλων των
οίκων.38 Ιερουργοί σε αυτές τις τελετές είναι οι ίδιοι οι αρχηγοί των
οικογενειών και οι εορτές αυτές επί δημοκρατίας θα επεκταθούν σε όλο το
κράτος.39
Η νομική πολιτική λοιπόν της πόλεως ήταν να προστατεύσει τις εντός του οίκου
διαμορφούμενες σχέσεις έναντι ξένων προσώπων, αλλά και να εμποδίσει τις
παραβιάσεις από τους πολίτες των κανόνων οικογενειακού δικαίου στο εσωτερικό των
οίκων, διατηρώντας έτσι την ενότητα και ιστορική συνέχεια του οίκου.40 Αργότερα,
με την ισχυροποίηση της πόλεως, το δημόσιο ενδιαφέρον επεκτείνεται και σε θέματα
της αρμοδιότητος του οίκου (π.χ. παρεμβάσεις του Άρχοντος)41 και ο οίκος
εξασθενεί μέσω της αποδυνάμωσης του κυρίου του, αναβαθμίζοντας τους ενήλικους
κατιόντες του.42
Το γένος
Αδρομερώς, θα ορίζαμε το γένος ως μια πατριά, ένα σόι, μια ομάδα
οικογενειών που ανήγαν την κατ' αρρενογονία καταγωγή τους από έναν πρόγονο.
Αποτελεί συνέχεια της ένωσης πολλών οίκων και αποκτά δικαιικά στοιχεία όταν
διευρύνεται πέραν του αιματοσυγγενικού δεσμού.43 Η κυριότερη λειτουργία του
γένους εντός της πόλεως (τουλάχιστον εξωτερικά) είναι η θρησκευτική. Τα αθηναϊκά
γένη ήταν πιθανότατα εξ ολοκλήρου αριστοκρατικά44 και η πολιτική τους
δραστηριότητα είναι αδιαμφισβήτητη αφού ίσως αποτελούν το πρωταρχικό δομικό
στοιχείο στον αγώνα για την εξουσία εντός της πόλεως.45 Δεν είναι τυχαίο ότι
συχνά συμμαχούν με γένη άλλων πόλεων, ενώ ακόμα και επί δημοκρατίας ακόμα και η
ηγεσία των προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων προέρχεται από αυτά.46 Το γένος
συνιστά μια διακριτή κοινωνική ομάδα με κύριες λειτουργίες του αυτές της
λατρείας ενός μυθικού κοινού προγόνου και την παράθεση κοινών γευμάτων. Η
σύνδεση της λατρείας με τον τόπο του κοινού ιερού και των κοινών μυθικών
προγόνων προσέδιδε με τον καιρό εντονότατα το στοιχείο της εντοπιότητας στα μέλη
του.47 Η διάσπαση του αιματοσυγγενικού δεσμού με την εισδοχή νέων μελών στο
γένος επιβεβαιώνεται και από τον Αριστοτέλη,48 ο οποίος ονομάζει τα μέλη που δε
συνδέονταν με συγγενικό δεσμό με την τοπική κοινότητα των Αθηνών ομογάλακτες. Το
γεγονός αυτό, οφείλόμενο49 στην αύξουσα πληθυσμιακή κινητικότητα λόγω των ταχέων
κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων, οδήγησε την πόλη των Αθηνών να μην απονέμει ίσα
πολιτικά δικαιώματα σε όλα τα νέα μέλη της.50 Έτσι, σταδιακά, επιβλήθηκαν
περιορισμοί σχετικά με τους μετανάστες οι οποίοι γίνονταν δεκτοί στις φρατρίες
αλλά όχι και στα γένη.51 Τα μέλη των γενών είχαν απόλυτη επίγνωση του ότι οι
δεσμοί μέσω του κοινού προγόνου τους ήταν φανταστικοί52 όμως αυτό δεν μετέτρεπε
τους δεσμούς αυτούς σε ασθενείς και ελαστικούς. Οι κοινές θρησκευτικές τελετές
και τα κοινά γεύματα συνέσφιγγαν τις σχέσεις και επέβαλλαν τέτοιας έντασης
σχέσεις και υποχρεώσεις που καταδείχθηκαν στο πολιτικό πεδίο.53
Φρατρίες
Σε μια χονδροειδή απόπειρα απόδοσης του όρου, φρατρία είναι ένα
αδελφάτο, μια ομάδα συγγενικών οικογενειών,54 γενών συνδεόμενη με κοινή
θρησκευτική λατρεία.55 Ο θεσμός ανάγεται στην εποχή της ενότητας της
ινδοευρωπαϊκής φυλής και έχει αιματοσυγγενική δομή.56 Αυτή η κοινωνία γέννησης
που αποτελεί και το θεμέλιο της κοινωνικής ομάδας δηλώνει παράλληλα και τη σχέση
συγγένειας και πολιτικής όργάνωσης.57 Οι φρατρίαι, ή πατριαί, ή πάτραι,
συγκροτούσαν ευρύτερες ομάδες τις "φυλαί" με την τεχνητή έννοια του όρου και
ανάγονται στην προκρατική εποχή των εθνών.58 Η φρατρία εμφανίζεται στην κλασσική
εποχή ως ένωση προσώπων κλασσικού τύπου με καθήκοντα σχετικά με τη ζωή των
οικογενειών που περιλαμβάνονται σε κάθε φρατρία.59 Η είσοδος των μελών σε αυτές
ήταν πρωτίστως κληρονομική.60 Η δια νόμου επιβολή εισαγωγής νέων μελών
καταδεικνύει ότι οι φρατρίες δεν ήταν μια ανοιχτή συσσωμάτωση παρά το γεγονός
ότι ήταν εξαπλωμένες σχεδόν σε όλη την Αττική.61 Αντιθέτως η εισδοχή των
οργεώνων σε αυτές συνάντησε έντονη την αντίδραση των αριστοκρατικών μελών των
φρατριών,62 τα οποία έβλεπαν αρνητικά την πολιτική εξίσωσή τους με τους
ίδιους.63
Όπως σε όλες τις συσσωματώσεις, κύρια εξωτερικά τουλάχιστον εμφανιζόμενη
λειτουργία τους εμφανίζεται η θρησκευτική-τελετουργική.64 Ένας αριθμός φρατριών
συγκροτεί μια φυλή65 μέσα στο κράτος και το τελευταίο τις χρησιμοποιεί
διοικητικά, αφού αυτές και οι φυλές αποτέλεσαν τη βάση στρατολογήσεως και
κατάταξης των ένοπλών πολιτών.66 Σημαντικότερη λειτουργία τους ήταν η
αρμοδιότητα εγγραφής νέων μελών σε δικούς τους καταλόγους όπου όμως η εν λόγω
εγγραφή αποτελούσε προϋπόθεση για την είσοδο στο σώμα των πολιτών. Αργότερα, επί
Κλεισθένους, η αρμοδιότητα αυτή αφαιρέθηκε από τις φρατρίες και δόθηκε στους
Δήμους.67 Σημειωτέον ότι οι δεσμοί που καλλιεργούνται μεταξύ των μελών μιας
φρατρίας είναι τόσο στενοί, ώστε τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 6ου αιώνα
εμφανίζονται με μεγάλη πολιτική δύναμη68 και με ισχυρές διεκδικήσεις των
συμφερόντων τους.69
Οργεώνες
Η επιστημονική έρευνα δεν έχει καταφέρει να ομοφωνήσει σχετικά με το
χαρακτήρα και την καταγωγή της ομάδωσης των οργεώνων. Αφενός εικάζεται ότι οι
πριν από το Σόλωνα οργεώνες ήταν σωματεία των εντός των κόλπων των γενών
αντιτιθέμενων παρατάξεων, που, με το θρησκευτικό χαρακτήρα ως προκάλυμμα,
συνασπίζονταν με σκοπό την ανατροπή της εξουσίας.70 Αφετέρου υπερτονίζεται ο
θρησκευτικός τους χαρακτήρας.71 Η διχογνωμία επεκτείνεται και στο αν αποτελούντο
από πολίτες Αθηναίους ή από μετανάστες, που θέλοντας να ικανοποιήσουν την ανάγκη
τους ως προς το ανήκειν σε μια κοινωνική ομάδα, εξυπηρετούν παράλληλα και
πολιτικούς σκοπούς. Σύμφωνα με τη επικρατούσα άποψη,72 στο βαθμό που οι
μετανάστες δε γινόντουσαν δεκτοί στα γένη, προκειμένου να ενταχθούν στους
κοινωνικούς μηχανισμούς της πόλεως, συγκρότησαν τους οργεώνες κατά μίμηση της
συσσωμάτωσης των γενών.73
Τριττύες
Ετυμολογικά η τριττύς σημαίνει το μέρος του ενός τρίτου.74 Πράγματι,
από το 750 π.Χ. και μέχρι τη νομοθεσία του Δράκοντος η επικράτεια διαιρείτο σε
12 τριττύες και 50 ναυκραρίες, όπου κάθε τρεις τριττύες σχημάτιζαν μιαν ανώτερη
διοικητική μονάδα, την προκλεισθένεια φυλή.75 Με τις κλεισθένειες καινοτομίες,
την αντικατάσταση των τεσσάρων παραδοσιακών φυλών από δέκα τεχνητές και την
αντικατάσταση των φρατριών από τους δήμους στο ρόλο των βασικών μονάδων
πλαισιώσεως των πολιτών, οι τριττύες αυξήθηκαν σε τριάντα, δηλαδή δέκα του
άστεως (Αθήνα, Πειραιά και προάστια), δέκα της Παραλίας (όλα τα παράλια της
Αττικής) και δέκα της Μεσογαίας (το εσωτερικό) και οι δήμοι κατενεμήθησαν σε
αυτές. Κάθε μια από τις νέες φυλές απαρτίσθηκε από τρεις όχι συνεχόμενες
γεωγραφικά, αλλά απομακρυσμένες τριττύες.76 Στο επιγραφικό υλικό έχουμε αναφορές
σε ιερείς δικών τους θεοτήτων77 καθώς και σε οικονομικές συναλλαγές τις οποίες
διενεργούν οι αξιωματούχοι τριττύαρχοι παράλληλα με άλλες αρμοδιότητες.78
Πολιτικής όμως σημασίας είναι ο ρόλος των τριττυών στην εκλογική διαδικασία,
αφού υφίστανται ισχυρότατοι δεσμοί μεταξύ των δήμων, από τους οποίους
απαρτίζονται, και των φυλών τις οποίες απαρτίζουν για την εκλογή των
αξιωματούχων της φυλής. Η πολιτική αυτή σημασία γίνεται πρόδηλη, αν λάβει κανείς
υπόψη του ότι οι Αθηναίοι αισθάνονταν στενότερο σύνδεσμο με τα άλλα μέλη της
ίδιας τριττύας από ότι με μέλη της ίδιας φυλής, καθώς και ότι είχαν εγγύτερη
σχέση με μέλη της ίδιας φυλής από ότι με το ευρύτερο σώμα των πολιτών.79
Δήμοι
Με τον όρο "δήμος" δηλώνονται προκλεισθενικά οι ομάδες εκείνες των
ανθρώπων που κατοικούσαν σε μια περιοχή απομακρυσμένη από το άστυ, και
αποτελούνταν από άτομα που ανήκαν σε κάθε άλλη κατηγορία πολιτών πλην των
ευπατριδών.80 Συνιστούσαν δε ενώσεις με σαφώς προδιαγεγραμμένο πρόγραμμα
προσβλέποντας σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.81 Αυτές ακριβώς οι ενώσεις
χρησιμοποιήθηκαν από τον Κλεισθένη προκειμένου να αντικαταστήσει το
πατροπαράδοτο φυλετικό σύστημα της κοινότητας με ένα νέο, τεχνητό. Κύτταρο του
όλου συστήματος μέχρι τότε ήταν οι οικογένειες και ο χαρακτήρας των φυλών και
των φρατριών ήταν αιματοσυγγενικός. Ο Κλεισθένης κατέστησε κύτταρο του δικού του
συστήματος το δήμο που ήταν ένωση κατοίκων του ίδιου χωριού. Από τους δήμους
ολόκληρης της Αττικής κατήρτισε τριάντα τριττύες, ανά δέκα στο καθένα από τα
τρία διαμερίσματα της χώρας, το άστυ, την Παραλία και τη Μεσογαία. Τέλος,
απήρτισε μια νέα φυλή, ενώνοντας τρεις τριττύες, μια του Άστεως, μια της
Παραλίας και μια της Μεσογαίας. Δηλαδή, το όλο σύστημα είχε γεωγραφικό χαρακτήρα
από τη βάση του έως την κορυφή του, δεν είχε όμως και γεωγραφική ενότητα. Και
εδώ ακριβώς έγκειται η σημαίνουσα κοινωνιολογική παρατήρηση. Ο Κλεισθένης
επεδίωξε και επέτυχε ώστε οι νέες φυλές να μη επηρεάζονται ούτε από
αριστοκρατικές οικογένειες, ούτε από τοπικιστικές τάσεις.82 Επιπλέον, οι δήμοι
εξοπλίσθηκαν και με μόνιμες κρατικές αρμοδιότητες, όπως η δοκιμασία των εφήβων
κάθε δήμου από τη συνέλευση των δημοτών και η εγγραφή τους στο οικείο
"ληξιαρχικό γραμμάτειο", που αποτελούσαν προϋποθέσεις για την απόκτηση της
ιδιότητας του Αθηναίου πολίτη. Παράλληλα, οι δήμοι ρύθμιζαν και τις τοπικές τους
υποθέσεις με αποφάσεις που λαμβάνονταν από τη συνέλευση των δημοτών και
εκτελούνταν από τον αιρετό άρχοντα Δήμαρχο, ενώ για να επιτελούν τις λειτουργίες
τους είχαν και οικονομική αυτοτέλεια.83 Έτσι, αποτελούσαν τοπικές κοινότητες τα
μέλη των οποίων μπορούσαν να ανήκουν σε διαφορετικές φρατρίες, αδιάφορο από την
προέλευσή τους και κατ’ αυτόν τον τρόπο εξισώθηκαν ετερόκλητα κοινωνικοταξικά
στοιχεία.84
Με τις κλεισθένειες νομοθετικές μεταβολές, οι βουλευτικές έδρες των 500
κατενεμήθησαν μεταξύ των νέων φυλών, κι έτσι οι δήμοι αντιπροσωπεύονταν ανάλογα
με τον πληθυσμό τους, και συνεπώς το πολιτικό σώμα πιο κοντά στη γεωγραφική του
κατανομή.85 Ο δήμος διαθέτει ένα είδος αυτόνομης δικαστικής εξουσίας με τους
θεσμούς των κατά δήμους δικαστών και των διαιτητών. Σαφέστερα, με τη συμμετοχή
των δημοτών στην εκλογή των διαιτητών (δημόσιων-εκλεγομένων από όλους τους
δήμους), πρότειναν ουσιαστικά τους πιο αξιόλογους πολίτες κάθε τοπικής
κοινωνίας,86 για την επίλυση των ιδιωτικών διαφορών, προτού καταλήξουν αυτές στα
πολυμελή δικαστήρια της πόλεως.
Οι φυλές
Η πολιάδα κοινότητα επί Σόλωνος κατενέμετο σε τέσσερεις φυλές, τους
Αιγικορείς, Αργαδείς, Γελέοντες και Όπλητες,των οποίων η καταγωγή ανάγεται στην
προκρατική μορφή της Αττικής και πιο συγκεκριμένα στο έθνος των Ιώνων. Αυτές
επιβίωσαν δια μέσου της τοπικής κοινότητας των Αθηνών,87 και το αθηναϊκό κράτος
άφησε αφενός στις φυλές αφετέρου στις φρατρίες αρμοδιότητες και λειτουργίες που
είχαν από παλαιά και ανέθεσε στις μεν και στις δε νέες αρμοδιότητες που θα
εξυπηρετούσαν το ίδιο. Μερικές μάλιστα από αυτές θα επιζήσουν μέχρι της
δημοκρατίας.88 Επί Σόλωνος, πέραν της χρήσεως των φυλών ως βάσεων στρατολογήσεως
και διοικητικών στρατιωτικών μονάδων, ενεπλέχθησαν οι τελευταίες και στην
πολιτική διαδικασία, με το να εκλέγουν η κάθε μια 100 βουλευτές της Βουλής των
400.89
Τέλος πάντων, επί δημοκρατίας η διεύρυνση του πολιτικού σώματος και η σύγχρονη
εισδοχή των νέων πολιτών στις φρατρίες και δι' αυτών στην πολιάδα κοινότητα
συνδέθηκαν από τον Κλεισθένη και με άλλες δυο πρωτοτυπίες : την αντικατάσταση
των τεσσάρων παραδοσιακών φυλών από δέκα τεχνητές σε επίπεδο ανωτέρων
διοικητικών μονάδων και την αντικατάσταση των φρατριών από τους δήμους σε
επίπεδο πλαισιώσεως των πολιτών και διαιρέσεως του πολιτικού σώματος.90 Ο
Κλεισθένης σχημάτισε τις φυλές από τριττύες, όπως άλλωστε προελέχθη γιατί τις
προόρισε να λειτουργούν ως εκλογικοί σύλλογοι χωρίς τοπικά όρια, έτσι ώστε να
περιορίζεται η δράση των τοπικών ευγενών και να εξουδετερώνονται τα τοπικά
συμφέροντα91.Αυτές οι φυλές διέθεταν συνέλευση των μελών τους, πλήθος αιρετών92
αρχόντων93, αρχεία και οικονομική αυτοτέλεια καθώς και δικαστικές και
διαιτητικές αρμοδιότητες με τα όργανα των Τεσσαράκοντα94 και των Διαιτητών95
αντίστοιχα. Οι τέσσερεις παραδοσιακές φυλές διατήρησαν την ύπαρξή τους,
αποψιλωμένες όμως από τις ουσιαστικές αρμοδιότητες που κατείχαν και μετατράπηκαν
σε σωματεία κοινωνικού και θρησκευτικού χαρακτήρα.96 Εντοπίζουμε και εδώ την
πολιτική καινοτομία της αντικατάστασης της αιματοσυγγένειας από την
εντοπιότητα.97 Παρόλα αυτά και τη σταδιακή αποδυνάμωση του ρόλου τους, οι φυλές
συνεχίζουν να συντελούν με το δικό τους σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του
κοινωνικού ιστού.98
Πιο συγκεκριμένα, για την ανάδειξη της βουλής των 500, κάθε φυλή προβαίνει σε
κλήρωση 500 μεταξύ των μελών της και μετά σε πάλι σε κλήρωση 50 μεταξύ των
προκληρωθέντων.99 Έτσι, οι άρχοντες και οι βουλευτές κληρώνονταν κατά φυλές,
ώστε οι τελευταίες να εκπροσωπούνται ισομερώς στη Βουλή και στις δεκαμελείς
αρχές. Περαιτέρω, οι βουλευτές κάθε φυλής αποτελούσαν χωριστό τμήμα μέσα στη
Βουλή. Το καθένα αναλάμβανε με τη σειρά του την άσκηση καθηκόντων διοικούσας
επιτροπής για διάστημα ενός δεκάτου του έτους.
Εκτός αυτού, οι οπλίτες στρατεύονταν κατά φυλές, σχηματίζοντας την μεγαλύτερη
τακτική μονάδα του αθηναϊκού πεζικού, την τάξη, διαιρούμενη σε λόχους. Οι ιππείς
σχημάτιζαν πέντε τακτικές μονάδες, καθεμία από τις οποίες ένωνε τους
επιστρατευομένους δύο φυλών.100 Οι φύλαρχοι, εκλεγόμενοι κατά φυλές, διοικούσαν
ο καθένας από αυτούς τους ιππείς της φυλής του, όπως ακριβώς ο Ταξίαρχος τους
οπλίτες κάθε φυλής.101
Ο υπερτονισμένος θρησκευτικός χαρακτήρας κάθε συσσωμάτωσης και συνεπώς και της
φυλής,102 αναδεικνύεται αφενός μέσω της ύπαρξης ιερέα ως αξιωματούχου,
επιφορτισμένου με το καθήκον της επιμέλειας των θυσιών και των τελετουργιών,103
αφετέρου μέσω του θεσμού των εστιάσεων, δηλαδή κοινών δείπνων προσφερομένων στα
μέλη των φυλών έπ’ αφορμή ορισμένων εορτών.104
Κοινωνιολογικές παρατηρήσεις
Σταχυολογώντας τα κρισιμότερα συμπεράσματα πρέπει να αναφέρουμε ότι
ο θρησκευτικός χαρακτήρας της κοινωνικής ζωής διαδραματίζει βαρύνουσας σημασίας
λειτουργία και κάθε σχέση περιβάλλεται όχι απλά με έναν μανδύα μυστικισμού και
τελετουργικότητας, αλλά με στοιχεία οντολογικών προεκτάσεων. Δεν είναι τυχαίο
ότι και οι πιο εκκοσμικευμένες νομικές σχέσεις, π.χ. οικονομικού χαρακτήρα
διατηρούν όχι απλά από λόγους παράδοσης μια τέτοια υφή. Σε άμεση συνύφανση με τα
προηγούμενα, η κοινωνία της τροφής, συνεπώς ο θεσμός των κοινών γευμάτων,
συνιστά τη θεμέλιο πράξη έναρξης μιας διανθρώπινης σχέσης.
Το αττικό δίκαιο διακρίνεται από έντονη ολιγονομία διότι οι κοινωνικές σχέσεις
είναι εμπεδωμένες βάσει εθιμικών κανόνων. Δεν είναι τυχαίο ότι το αττικό δίκαιο
αναπτύχθηκε πρώτα από δικονομικής πλευράς και κατόπιν από ουσιαστικής105 ή ότι ο
θεσμός της ιδιωτικής διαιτησίας προηγήθηκε και αποτέλεσε πρότυπο για αυτόν της
δημόσιας.106 Ο νόμος ως επινόηση ενός πεφωτισμένου ανδρός (βλ. Σόλων ή Δράκων)
θεωρείται σχεδόν αμετακίνητος.107 Το άτομο δεν μπορεί να νοηθεί αποκομμένο από
την κοινότητα στην οποία ανήκει, αφού ο δεσμός τους δεν είναι απλά
συμφεροντολογικός, αλλά πρωτίστως οντολογικός,108 γι' αυτόν ακριβώς το λόγο και
αναπτύσσεται η έννοια της κοινοτικής αρετής. Σε άρρηκτη σχέση με το προαναφερθέν
χαρακτηριστικό, βρίσκεται και το ότι δεν υφίσταται κανένα ανεπτυγμένο νομικό
σύστημα (αλλά αντίθετα ανεπτυγμένοι δικαιικοί θεσμοί), και συνεπώς διάκριση των
εξουσιών, γιατί δεν υπάρχει η ανάγκη εξισορρόπησης αντιτιθέμενων συμφερόντων.
Αυτά τα αντιτιθέμενα συμφέροντα γίνεται προσπάθεια να προληφθούν με τον
κατακερματισμό της εξουσίας με τη δημιουργία μικρών και αδύναμων μονομελών είτε
συλλογικών οργάνων, πριν γεννηθούν τα αγεφύρωτα αντιτιθέμενα συμφέροντα οπότε το
νομικό μέτρο να πρέπει να γίνει κατασταλτικό.
Νομικός
πλουραλισμός και αθηναϊκή κοινωνία
Με την παροχή του δικαιώματος της συσσωμάτωσης και της αυτορρύθμισης
αυτής, επιτυγχάνεται (αφού κυρίως οι συσσωματώσεις έχουν μια θρησκευτική βάση) η
παραγωγή ιδεολογίας και κοινωνικής οντολογίας μέσα από το κοινωνικό σώμα κι όχι
η επιβολή τους ετερόνομα και εξουσιαστικά. Παράλληλα όμως, η πρόσμειξη των
διαφόρων κοινωνικών ομάδων με τις συνεχείς, νομοθετικά επιβαλλόμενες,
ανακατατάξεις του κοινωνικού σώματος επέτυχαν τη δημιουργία τόσο στενών δεσμών
μεταξύ των πολιτών με αποτέλεσμα της δημιουργία της πεποίθησης μακρινής
συγγένειας μεταξύ όλων των πολιτών.109 Με άλλα λόγια, η δημιουργία τόσο στενών
συνδέσμων μεταξύ των πολιτών με την παράλληλη διατήρηση όμως της ετερότητας της
κάθε ξεχωριστής ομάδας συνέβαλε στο να καλυφθούν οι τόσο έντονες κοινωνικές
αντιθέσεις αφενός, και αφετέρου να σφυρηλατηθεί η ενότητα του κοινωνικού
σώματος. Δεν παραγνωρίζουμε τις σημαντικές δυσλειτουργίες του αττικού110
κράτους.111 Η αποτελεσματικότητα όμως και ισχύς των νομικών μέτρων εξαρτάται από
τη λειτουργία τους στο κοινωνικό σύνολο και την ιδεολογία και κοσμοθεωρία που το
διέπει, και η αθηναϊκή κοινωνία, παρήκμασε εξαιτίας αυτών ακριβώς των τελμάτων
της, που πάνω από όλα είναι τέλματα πολιτισμού. Απλά, υποστηρίζουμε ότι θεσμικά,
κι όχι ίσως κοινωνικά, και δικαιικά και όχι νομικά, εκείνη η κοινωνία άγγιξε
σημεία ανυπέρβλητης ίσως μέχρι σήμερα κοσμιότητας. Μια κοσμιότητα άρρηκτα
συνδεδεμένη με την αισθητική, με το κάλλος, με την ομορφιά του σύμπαντος κόσμου.
Φασί δε οι σοφοί....και ουρανόν και γην και θεούς και ανθρώπους την κοινωνίαν
συνέχειν και φιλιάν και κοσμιότητα και σωφροσύνην και δικαιότητα…(Πλάτωνος
Γοργίας, 507e 6-508a 4)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Πανταζόπουλος, 221
2. Πανταζόπουλος, 216
3. Αριστοτέλους Πολιτικά 1,2,1252β,25. 2,6,1278,20
4. Πλάτωνος Πολιτεία, Β,369, Πρωταγόρας 320c
5. Αρίστ. Πολιτικά 1, 1252α
6. Πανταζ. 216
7. Παντάζ. 216, Πετρόπουλος 6.
8. Αριστ. Πολ. 1,2,1252β, 20. Ομήρου Οδύσσεια 9,114
9. Unesco, Ιστορία της Ανθρωπότητος Αθήνα 1966,182
10. Αριστ. Πολ. 1,1252β
11. Παντάζ. 217
12. Σακελλαρίου 76 επόμ.
13. Παντάζ. 217
14. Σακέλ. 100
15. Αριστ. Πολ. 1,2,1252β
16. Ηρόδοτος 1,170
17. Ι. Μικρογιαννάκη, άρθρο στην Εγκυκλοπαίδεια Χάρη Πάτση στο λήμμα "Αθήναι"38
18. Πλούταρχος 24
19.Πλούταρχος 25
20. Πλούταρχος 24,25
21. Μικρογιαννάκη 43
22. Σακέλ. 57, Πετρόπουλος 9-11
23. Παντάζ. 224
24. Παντάζ. 238
25. βλ. Hasebroek σε Πανταζ. 234
26. Παντάζ. 234-243
27. Σακέλ. 12,100,101
28. Πλούτ. Σόλων 20
29. Αριστ. Πολ. 1,2,1252β
30. Βελισσαροπούλου 125
31. Paoli 20
32. Βελισσαρ. 126
33. Biscardi 183
34. Αριστ. Ηθικά Νικομάχεια Ε2, 1131α, 2-9
35. βλ. Ιλιάδα ψ,88
36. Bisc. 275 επ.
37. Bisc. 330,
38. Βελισσαρ. 127
39. Σακελ. 276
40. Paoli 12
41. Σακελ. 81
42. Bisc. 186
43. Πανταζ. 217, Ustinova 236
44. Howatson
45. Σακελ. 81
46. Σακελ. 384, 96, 81
47. Ustinova 235
48. Αριστ. Πολ. 1252β 18
49. Θουκυδίδου Ιστορία 1,2,6
50. βλ. το νόμο του Περικλή σχετικά με την πολιτογράφηση του 451 π.Χ.
51. Ustinova 237
52. Ustinova 237, Fisher 1176
53. Ustinova 239
54. Howatson
55. Jones 157
56. Σακελ. 59
57. Βελισσαρ. 112
58. Σακελ. 17, Ustinova 235
59. Βελισσαρ. 113
60. Leiwo 104
61. Osborne 73
62. Vamvoukos 105
63. Παντάζ. 247
64. Jones 157
65. Βελισσαρ. 113, Σακελ. 274-276, 542
66. Σακελ. 60
67. Σακελ. 61
68. Howatson
69. Vamvoukos 105
70. Vamvoukos 105-106, Πανταζ. 248 επ.
71. Fisher 1176, Jones 159, Leiwo 104
72. Ustinova 237 επ.
73. Ustinova 239
74. Howatson
75. Σακελ. 82
76. Σακελ. 101
77. Osborne 90
78. Jones Α, 261
79. Osbome 90
80. Πανταζ. 244
81. Αριστ. Αθ. Πολ. 11,2
82. Σακελ. 102
83. Σακελ. 104
84. Σακελ. 106
85. Σακελ. 171
86. Osborne 81, Me Dowell 315
87. Σακέλ. 58
88. Σακέλ. 79
89. Σακέλ. 60
90. Σακέλ. 101
91. Σακέλ. 101
92. Jones 58
93. Σακέλ. 205
94. Σακελ. 203
95. Σακέλ. 204
96. Σακέλ. 101
97. Σακέλ. 106
98. Σακέλ. 64
99. Σακέλ. 109
100. Σακέλ. 281
101. Σακέλ. 201
102. JonesA 60.
103. Jones A 60
104. Σακέλ. 260
105. βλ. άρθρο Π. Δημάκη στην Εγκυκλοπαίδεια Χάρη Πάτση
106. Βλ. Mc Dowell κεφ. Διαιτησία 217. βλ. Mc Dowell κεφ. "Νομοθέτες"
107. βλ. Mc Dowell κεφ. «Νομοθέτες»
108. βλ. Descat και Baslez
109. Σακελ. 62
110. Mc Dowell κεφ. "οι συκοφάντες"
111. Σακελ. Κεφ. "παθολογία της αθηναϊκής δημοκρατίας"
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βελισσαροπούλου, Ιουλία. Θεσμοί της
Αρχαιότητας : Η πόλις. Σάκκουλας 1987
Πανταζόπουλος, Νικόλαος. Αι Ελληνικαί Κοινωνίαι. Α. Π. Θ. Θεσσαλονίκη
1982
Πετρόπουλος, Γεώργιος.Πνεύμα και Εξέλιξις του Αρχαίου Ελληνικού Δικαίου.
Αθήνα 1935
Σακελλαρίου, Μ. Β. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης. Ηράκλειο 2000
Baslez, Marie – Francoise. "Les associations dans la citeet l’ apprentissage du
collectif", Ktema 23, 1998
Biscardi, Arnaldo.
Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο.
Εκδόσεις Παπαδήμα.
Αθήνα
1996
Descat, Reymond. "Public et prive dans l’ economie de la cite grecque",
Ktema
23, 1998
Fisher, Nicholas R. E. "Greek Associations, Symposia, and Clubs" in M. Grant &
R. Kitzinger Civilization of the Ancient Mediterranean. New York 1988
Howatson Companion to classical studies. Oxford
Jones, J.
The law and the legal theory of Greeks. Oxford 1956
Jones, J.
Public Organization in Ancient Greece. American Philosophical
Society. Philadelphia 1987
Martti, Leiwo. "Religion or other Reasons? Private Associations in Athens" in J.
Frosen Early Hellenistic Athens, Symptoms of a change.
Helsinki. 1997
McDowell, Douglas.
Το Δίκαιο στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων. Παπαδήμας
1988
Osborne, R. G. The discovery of classical Attica. Cambridge 1985
Paoli, Ugo Enrico.
Αττικόν και Κοινόν Ελληνικόν Δίκαιον.
Αθήνα
1959
Ustinova, Y. "Orgeones in phratries : A mechanism of social intergration in
Attica" Kernos 9
Vamvoukos, Athanassios.
Fundamental Freedoms in
Athens. Rida 1979
