Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΟΝ
ΗΣΙΟΔΟ
«…Ὡστόσο
ὁ Ἡσίοδος ἔκανε με τη Θεογονία ἕνα σημαντικό
βῆμα ἀπό το ἔπος προς τη φιλοσοφία, το ὁποῖο εἶχε
σοβαρές συνέπειες…»
Αποσπάσματα
από το 2ο κεφάλαιο στο έργο του συγγραφέα
«Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ»
Bruno Snell
…Φυσικά
δεν ὀφείλεται σε ἁπλή αὐθαιρεσία τοῦ Ἡσιόδου το γεγονός
ότι μετατρέπει το ἐπικαιρικά δεδομένο σε κάτι πού ἔχει
μόνιμη ὕπαρξη. Ἀντίθετα ὁ ποιητής ἀκολουθεί ἕνα
οὐσιαστικό χαρακτηριστικό τῆς ἀνθρώπινης γλώσσας και
σκέψης, το ὁποῖο ὅμως ὁδηγεῖ ὑποχρεωτικά ἔξω ἀπό τις
πρωτόγονες θρησκευτικές ἀντιλήψεις. Το φαινόμενο αὐτό το
ὑποδεικνύει ἰδιαίτερα ὁ γλωσσικός σχηματισμός τῶν
ὀνομάτων πού ἐπινοεῖ ὁἩσίοδος για τις θεότητές του. Ἡ
Γαλήνη π.χ., ἡ νηνεμία, εἶναι μια ἀπό τις Νηρηίδες του.
Γαλήνη ὅμως στα Ἑλληνικά εἶναι ἡ συνηθισμένη λέξη για τη
νηνεμία ὡς ἀφηρημένη ἔννοια, ὅπως θα λέγαμε σήμερα.
Βέβαια δεν εἶναι δυνατός ὁ διαχωρισμός ἀνάμεσα σε
ἀφηρημένες ἔννοιες και ὀνόματα θεῶν στην ἀρχαϊκή γλώσσα,
γιατί ὅταν κάποιος χαρακτήριζε μια ὁρισμένη κατάσταση ὡς
νηνεμία, τη θεωροῦσε ἀποτέλεσμα τῆς ἐπέμβασης τῆς
θεότητας. «Κυριαρχεῖ γαλήνη» σημαίνει: ἡ θεότητα
ἡμερεύει το πέλαγος. Ἀλλά ὅταν κάποιος ἀποδεσμεύει τη
Γαλήνη ἀοό αὐτή τη συγκεκριμένη κατάσταση, και ἡ θεότητα
δεν ἀποτελεῖ μια ὁλοκληρωμένη μυθική μορφή, για την
ὁποία κάποιος μπορεῖ να διηγηθεῖ ἱστορίες, το ὄνομα
βρίσκεται ἤδη στα ὅρια τοῦ ἀφηρημένου. Το γεγονός ὅτι οἱ
πολυάριθμες θεότητες τοῦ Ἡσιόδου – και ἰδιαίτερα αὐτές
πού ὁ ἴδιος ὁ ποιητής εἰσάγει για να ἐξηγήσει τον κόσμο
– βρίσκονται στο μεταίχμιο, δηλαδή ἀνάμεσα στις θεότητες
πού ἀφενός ὁ ἄνθρωπος ἀντιλαμβάνεται ἄμεσα και
συγκλονίζεται ἀκαριαία ἀπό το βίωμά τους και ἀφετέρου
στους ἀφηρημένους χαρακτηρισμούς για τις δυνάμεις πού
δροῦν και ὑπάρχουν, ἔχει ὡς συνέπεια την ἀδυναμία τοῦ
Ἡσιόδου να βρεῖ για τά ἔπη του μια καθαρή και γνήσια
μορφή για το θεῖο. Ὁ Ἡσίοδος δεν περιγράφει ὅπως ὁ
Ὅμηρος μεγάλα γεγονότα πού σχεδίασαν οἱ θεοί και δεν
ἔχει στη διάθεσή του ἕνα σχῆμα κατάλληλο για να
παραστήσει θεωρητικά αὐτό πού ὑπάρχει στόν κόσμο. Ἔτσι
οἱ προτροπές πού απευθύνει στον ἀδερφό του στά Ἕργα
εἶναι ζωντανότερες και περισσότερο ἐνδιαφέρουσες ἀπό
τις θεολογικές του θεωρίες, γιατί πηγάζουν ἀπό τις
προσωπικές του ἐμπειρίες. Ὡστόσο ὁ Ἡσίοδος ἔκανε με τη
Θεογονία ἕνα σημαντικό βῆμα ἀπό το ἔπος προς τη
φιλοσοφία, το ὁποῖο εἶχε σοβαρές συνέπειες…
Ὁ Ἡσίοδος δεν ἐνδιαφέρεται για μια
συγκεκριμένη περίπτωση, ἀλλά για τις ἀρχές, γιά τό
σύστημα. Ἔτσι δεν γίνεται μόνο πρόδρομος και πρωτοπόρος
τῆς φιλοσοφίας, ἀλλά, ὅσο παράδοξο κι ἄν φαίνεται,
προετοιμάζει το μονοθεϊσμό: ἔστω κι ἄν «το κάθετί εἶναι
γεμάτο θεούς», ὅλοι αύτοί οἱ θεοί ἀποτελοῦν μιά ἑνότητα…
Ἡ ποίηση τοῦ Ἡσιόδου θέλει να ἔχει ὡς
περιεχόμενό της ἀλήθειες και ὄχι ὄμορφα ψέμματα. Στο
σημεῖο αὐτό ἡ σχέση του με τον Ὅμηρο εἶναι ὅμοια με τη
σχέση ἀνάμεσα στον Θουκυδίδη και τον Ἡρόδοτο…
Ὅπως το κάθετί πού ὑπάρχει στον κόσμο μας
ἔχει δημιουργηθεῖ, ἔτσι και ἡ τάξη εἶναι δημιούργημα τοῦ
Δία…
Αὐτή ἡ ἑρμηνεία τοῦ θεϊκοῦ ὀνόματος
ἐναρμονίζεται με τη βασική τάση τοῦ Ἡσίοδου να
στοχάζεται για τις ἀρχές τῶν ὄντων· ἔτσι προηγεῖται ἀπό
τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, και ὁ Δίας του, ὡς
ἐπιτηρητής τῆς κοσμικῆς τάξης, προετοιμάζει το
μονοθεϊσμό τῶν μεταγενέστερων στοχατῶν…
Ὁ ποιητής τονίζει την τάξη και το δίκαιο
στην θεϊκή σφαίρα, και στο σημεῖο αὐτό προχωρεῖ πολύ πιο
πέρα ἀπό τον Ὅμηρο…
Φυσικά και ὁ Ὅμηρος ἀναφέρει τον Δία ὡς
ἀνώτατο θεό, καθώς και ἄλλους θεούς με μικρότερη ἤ
μεγαλύτερη δύναμη καί με ἄνισο κύρος. Ἀλλά «»ο Ἡσίοδος
εἶναι ὁ πρῶτος πού ἀναζητᾶ μια ἱεραρχική τάξη. Αὐτό
σημαίνει: ρωτᾶ για τη σημασία τοῦ σημαντικοῦ και για την
ἀξία τοῦ ἀξιόλογου.
