Ο Σωκράτης - η ζωή και η διδασκαλία του
πηγή : [“Ο Σωκράτης, H ζωή του, η
διδασκαλία του- Επιλογικά-”,
B. Τατάκης, καθηγητής Παν. Θες/νικης
Εκδ. Αστήρ, 1993]
«..Απονία
των Αθηναίων βιασθείς πιείν κώνειον απέθανεν».1 Αυτά τα
επιγραμματικά λόγια αφιερώνει ο Σουίδας στο Σωκράτη. Με αυτά και δίνει και
κρίνει το ιστορικό γεγονός. Τι τραγική ειρωνεία, αλήθεια. Το στόμα που ακούραστα
μιλούσε για το αγαθό, το στόμα το γεμάτο αισιοδοξία και πίστη στον άνθρωπο, να
πάρει για ανταμοιβή το πικρό κώνειο. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο οδήγησε ο
Σωκράτης τον εαυτό του στο κώνειο, ο τρόπος με τον οποίο το πήρε, μετέβαλε το
θάνατο του σε αστείρευτη εστία ηθικού φωτός.
Και έτσι η φωνή του Δασκάλου ούτε έπαψε, ούτε θα πάψει ποτέ να ακούγεται. Γιατί
αναφέρεται στα καίρια και βασικά, τα ουσιαστικά θέματα της ηθικής φύσης του
ανθρώπου, που παρ’ όσα κι αν λέγονται, μένουν, φαίνεται, όπως πίστευε ο
Σωκράτης, κοινά και αναλλοίωτα στο βάθος. Θα ακούγεται λοιπόν η φωνή του από τις
γενεές των ανθρώπων που θα μοχθούν και θα ιδρώνουν για να πραγματώσουν κι αυτές
άξια την ηθική ουσία του ανθρώπου. Ο θάνατος του Σωκράτη διδάσκει και με ένα
πρόσθετο τρόπο. Μας καλεί να προσέχουμε σε κάθε πράξη μας, την ώρα που την
πιστεύουμε καλή ή δίκαιη, μήπως κρατούμε στο χέρι μας κάποιο ποτήρι με κώνειο
για κάποιον.
Ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε, ανάλωσε τη ζωή του σε αποστολική αναστροφή με τους
άλλους. Συζητούσε και ερευνούσε μαζί τους τα κύρια θέματα του ηθικού βίου του
ανθρώπου. Για τούτο, στο βάθος μόνιμη πάντοτε προϋπόθεση αλλά και αναζήτηση
είναι το πρόσωπο του ανθρώπου. Η διδασκαλία του Σωκράτη δεν είναι τόσο, ή
καλύτερα, δεν είναι μόνο γνώση, θεωρία δηλαδή που μεταδίδεται.
Είναι γνώση που έχει μέσα της και τον προσδιορισμό για πράξη. Θεωρία και πράξη
είναι αχώριστα δεμένες, και μόνο τότε αποτελούν ηθική γνώση. Μόνο όταν κανείς
κάνει κανονικά και πράξη της ζωής του αυτό που αποκτά με το κάλεσμα για
αυτογνωσία, μόνο τότε και σωστά κατανοεί το έργο του Δασκάλου και το
πραγματώνει. Και φυσικά, όσο κανείς προχωρεί στην κατεύθυνση τούτη,
τόσο περισσότερο και βαθύτερο νόημα παίρνουν και η κατανόηση και η πραγμάτωση.
Εστί ανεξάντλητος είναι ο σωκρατικός λόγος, και τούτο γιατί αναφέρεται στις
ανεξάντλητες πτυχές του εσωτερικού ανθρώπου. Τούτη η πορεία αποτελεί τη
σπουδαιότερη προσφορά του Δασκάλου.
Με το Σωκράτη είδαμε, η στροφή προς τον άνθρωπο παίρνει το βαθύ και ουσιαστικό
της νόημα. Τούτο φαίνεται και από τη στάση του απέναντι στους σοφιστές. Στην
θέση της λεκτικής σοφιστικής αντιλογικής, που θηρεύει την επιτυχία, ο Σωκράτης
βάζει το διάλογο ως πολύτιμη μορφή συνεργασίας. Ο διάλογος καλεί πάντα τον
καθένα να γίνει υπεύθυνος οικοδόμος της ζωής του με το φως που του παρέχει η
αυτογνωσία και με ιδανικό την ευπραξία. Έτσι αντί να ανταγωνίζεται κατά του
άλλου ο Σωκράτης, συντονίζεται και συνεργάζεται μ’ αυτόν για να νικηθεί η πλάνη,
η άγνοια και τη θέση της να την πάρει η γνώση, το φως.
Μια τέτοια συνεργασία χρησιμοποιεί βέβαια τον τύπο του λόγου, τα λογικά όπλα,
άλλα δεν περιορίζεται σ’ αυτά. Πέρα και πίσω από τα λογικά όπλα αναζητά την
ουσία, την αλήθεια, και αυτή η αλήθεια και από τον τρόπο που την αναζητά και από
το σκοπό για τον οποίο την αναζητά- την ευπραξία δηλαδή- γίνεται αυτομάτως μέσα
μας αρετή. Γιατί κάθε γνώση και κάθε αλήθεια, έτσι δοσμένες, έρχονται να
φωτίσουν το πρόσωπο και, με τον έμφυτο έρωτα του αγαθού, να το οδηγήσουν
ασφαλέστερα στο «αναμφιλογώτατον αγαθόν». Έχουμε λοιπόν στο Σωκράτη καθαρή
διάκριση των λογικών όπλων από την ουσία, που αυτήν ο νους, όχι η διάνοια την
κατακτά, διάκριση της λογικής ορθότητας από την αλήθεια.
Στο διάλογο του με τον άλλον χρησιμοποιεί ο Σωκράτης και την αντιλογική και
συχνά περιάγει σε αδιέξοδο το συνομιλητή. Το γεγονός τούτο, το όποιον
περιορίζεται στην επιφάνεια, μπορεί να τον κάνει, όπως είδαμε, να
θεώρηση σοφιστή το Σωκράτη. Οι ομοιότητες είναι εντελώς εξωτικές× περιορίζονται
μόνο στον τύπο, το σχήμα του διαλόγου. Ότι έτσι είναι, καταφαίνεται κυρίως από
το βασικό γεγονός ότι ο Σωκράτης ούτε διδάσκει, ούτε πολεμά ιδέες. Σπουδάζει και
ελέγχει τον άνθρωπο, με σκοπό την τελείωση του «εν τη αρετή», την ανύψωση του σε
κυβερνήτη της ζωής του, σε αυτουργό της φιλοσοφίας του, στη μεγάλη περιοχή της
ηθικής ενέργειας, την περιοχή «των εφ’ ημίν». Προϋποθέτει βέβαια ο έλεγχος
ορισμένες αρχές και αλήθειες. Αλλά αυτές οι αρχές είναι οι κοινές σε όλους
αλήθειες, τα άμεσα, θα λέγαμε, δεδομένα της συνείδησης, εκείνες στις οποίες,
όπως πιστεύει ο Σωκράτης, οδηγεί τον καθένα ή σωστή ανθρωπογνωσία.
Κύριο όργανο, για την οικοδομή του προσώπου μένει πάντως ο λόγος. Απαραίτητη
λοιπόν η άγρυπνη άσκηση του λογικού, ας πούμε, αισθητήριου, για να είναι πάντα
σε θέση να διακρίνει, μέσα στις περίπλοκες συνθήκες της ζωής, τις επιταγές του
αγαθού.
Εξαίσια είναι, αλήθεια η τροχιά του ηθικού στοχασμού του Σωκράτη, που όλο και
ανεβάζει τον άνθρωπο σε υψηλότερες σφαίρες ηθικού βίου. Απεργάζεται υπεύθυνο
πρόσωπο φωτισμένο από τη γνώση. Προοδευτική η πορεία, γιατί όσο βαθύτερη είναι η
γνώση, τόσο τελειότερη και η αρετή. Ανάλογη θέση υποστήριξε και ο Σπινόζα.
Έτσι όμως το ιδανικό πρότυπο του ανθρώπου κινδυνεύει, παρά τις προσπάθειες του
Σωκράτη να το αποφύγει, κινδυνεύει να είναι ο «σοφός». Εκείνος δηλαδή που η
διαγωγή του ρυθμίζεται από την εντελέστερη γνώση του αγαθού. Γνήσια ελληνική η
θέση τούτη, με την μεγάλη εμπιστοσύνη προς τον λόγο. Μεγάλη, αλήθεια, η
καινοτομία του Σωκράτη, που σκοπό της έχει να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τη
μοίρα και το τυχαίο, να του ανοίξει το δρόμο προς την έλλογη πράξη, που αυτή τον
καθιστά υπεύθυνο, ηθικό δηλαδή πρόσωπο. Mεγάλη, ναι, η σωκρατική καινοτομία.
Προκαλεί όμως προβληματισμούς στους οποίους δε φαίνεται να παρέχει ικανοποιητική
απάντηση.
Ας παρατηρήσουμε πρώτα ότι τη σωκρατική ηθική την χαρακτηρίζει ένας
αριστοκρατισμός, ο αριστοκρατισμός του πνεύματος, αυτός που, ακόμη περισσότερο,
διέπει την πλατωνική ηθική. Με την ταύτιση της αρετής με τη γνώση, όποια
ερμηνεία κι αν της δώσουμε, ο αμαθής δεν μπορεί να είναι ενάρετος. Και αμαθείς
μένουν πάντα οι περισσότεροι άνθρωποι. Οι στωικοί αλύγιστοι στον ορθολογισμό
τους, θα φτάσουν να χωρίσουν τους ανθρώπους σε δυο γένη. Από τη μια έχουμε το
σοφό, ή τους σοφούς, που κάθε πράξη τους είναι ενάρετη. Από την άλλη το μέγα
πλήθος των άλλων, των ανίδεων και για τούτο «φαύλων». Αυτών η πράξη, και όταν
ακόμη είναι καλή, δεν είναι ενάρετη, δεν είναι αρετή, διότι την πράττουν δίχως
να έχουν γνώση του καλού. Ιδού η άκρη απόληξη της ορθολογικής ηθικής ως προς το
σοβαρό αυτό ζήτημα.Αλλά στην ηθική αυτή ενυπάρχει και άλλο επικίνδυνο τρωτό.
Αυτό προκαλείται από το γεγονός, ότι ο λόγος δεν μπορεί να θεμελιώσει με τρόπο
απόλυτο το «αναμφιλογώτατον αγαθόν».
Ο Σωκράτης φτάνει, την αλήθεια, σε υψηλότατη σύλληψη του αγαθού, που το βλέπει
ως ομολογία της συνείδησης με τον εαυτό της. Αλλά και αυτή η υψηλότατη σύλληψη
δεν αίρει την προηγούμενη διαπίστωση, και μάλιστα, όταν σκεφτούμε ότι ο Σωκράτης
δε φαίνεται να είδε όλο το μεταφυσικό βάθος που προϋπόθεση του είναι η ομολογία
της συνείδησης με τον εαυτό της, επάνω στην οποία εδράζεται και αυτήν δηλώνει η
ευπραξία. Έχει λοιπόν προϋπόθεση η ομολογία, και αυτή δεν την είδε με τρόπο
ακέραιο ο Σωκράτης. Ας σημειώσουμε ότι τον ίδιο καιρό ο συνομιλητής του
Αρίστιππος, διδάσκει ότι ύψιστο αγαθό είναι η ηδονή ως άμεση και πρωταρχική
έφεση. Ανάλογα αργότερα θα διδάξει και ο Επίκουρος.
Οι παραπάνω ανεπάρκειες θα πείσουν τελικά τη σκέψη, ότι η γνώση δεν καλύπτει την
αρετή και ότι ο λόγος είναι όργανο, πολύτιμο, όταν φωτίζει τη βούληση.Ώστε
η αρετή δεν είναι γνώση, ή δεν είναι μόνο γνώση. Περαιτέρω, ο νους θα αναρωτηθεί
μήπως η ηθική ενέργεια του ανθρώπου, η αρετή, είναι μεταφυσική στην προέλευση
και ουσία της. Τη θέση τούτη τη θίγει ο Σωκράτης, θα τη θίξει και ο Πλάτων στο «Μένωνα»2.
Τα δυο σημεία ότι η αρετή δεν είναι γνώση και ότι είναι μεταφυσική η ουσία της
θα αποτελέσουν αργότερα κύριες θέσεις της χριστιανικής περί του ανθρώπου
διδασκαλία.
Κάποιος Κύρσας, λέγει ο Σουίδας3 Χιώτης, πήγε στην Αθήνα, για να
γνωρίσει το Σωκράτη και να τον συναναστραφεί. Αλλά ο Σωκράτης είχε πεθάνει. Πήγε
τότε ο Κύρσας και κοιμήθηκε κοντά στον τάφο του Δασκάλου. Και ήρθε στον ύπνο του
ο Σωκράτης και του κράτησε συντροφιά. Αμέσως ύστερα σηκώθηκε ο Κύρσας και έφυγε
για τη πατρίδα του, «τούτο μόνον απολαύσας του φιλοσόφου».
Πολύ ποιο τυχεροί εμείς, έχουμε στη διάθεση μας την εικόνα του Δασκάλου,
πλασμένη από το μεγαλύτερο τεχνίτη του λόγου και φιλόσοφο, τον Πλάτωνα, και
μπορούμε, φτάνει να θέλουμε, να δεχόμαστε πλούσια την ανέσπερη ακτινοβολία του.
1 Σουίδα, Σωκράτης.
2 99e
3 Σουίδα. Σωκράτης
