Ο πλατωνικός “φύλακας”
Ένα πρότυπο για κρίσεις και
συγκρίσεις
Γεωργίου Στ. Βαγιανού
καθ. Φιλοσοφικής σχολής Πανεπιστημίου
Αθηνών
Α΄ ΜΕΡΟΣ
I Σε προηγούμενα άρθρα μας αναφερθήκαμε στον όρο: ‘πλατωνικός
φύλακας’. Eκτιμήσαμε, τώρα, ότι έχει ενδιαφέρον να ενημερωθεί ο
αναγνώστης γι’ αυτόν. Είναι μια ενημέρωση που βοηθεί σε κρίσεις και
συγκρίσεις για τις επαγγελματικές αρμοδιότητες και ευθύνες και του
σύγχρονου αστυνομικού, του εργάτη αυτού ‘νόμου και πολιτισμού’ 1 . -Ξεκινώντας το άρθρο μας υπενθυμίζουμε, ότι ο Πλάτων, συγγραφέας της
‘Πολιτείας’ και εισηγητής του ‘φύλακα’, υπήρξε διανοητής προσηλωμένος
στην αξία ‘πολιτεία’ (συναφείς και οι έννοιες: κράτος, έννομη τάξη,
πολιτισμός κ.ά.), και στη σημασία της ομαλής λειτουργίας της για την
ανέλιξη του πολιτισμού.
Όταν έγραφε την ‘Πολιτεία’, ήταν προβληματισμένος εξαιτίας της
κακοδαιμονίας του αθηναϊκού κράτους, μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Επειδή θέλησε να ενισχύσει τον σεβασμό στην πολιτεία, και να την
εξυγιάνει, έκρινε ως καλή λύση-πρόταση τη θέσπιση νέας νομοθεσίας, και,
γενικά, την αλλαγή της πολιτικής νοοτροπίας. Επάνω στα στοιχεία αυτά,
που θα στέριωναν την πολιτεία, οραματίσθηκε την επανίδρυση του
μεταπολεμικού αθηναϊκού κράτους. Φορείς και συντελεστές του ‘οράματός’
του, οι νέοι πολιτικοί, οι νέοι πολίτες, η νέα πολιτική τάξη, με
πρόταση, σκέψη και στάση που θα λειτουργούν σε αντιστοιχία με το ‘όραμά’
του.
Θα επιχειρήσουμε
να ενημερώσουμε τον αναγνώστη, για τα βασικότερα
στοιχεία που προσδιορίζουν την προσωπικότητα και διέπουν τη λειτουργία
του ‘φύλακα’, νέου πολίτη, προβεβλημένου οργάνου, εκφραστή της νέας
πολιτικής σκέψης και παράγοντα της νέας πολιτείας και της νέας, τότε,
πολιτικής τάξης. Για να ασκήσει το έργο του καλείται να ασκηθεί πρώτα ο
ίδιος, σύμφωνα με τη νέα νομοθεσία. Στη βάση αυτών, η ενημέρωση για τον
‘πλατωνικό φύλακα’ επιτρέπει να γίνουν κάποιοι παραλληλισμοί με τον
σύγχρονο αστυνομικό. Είναι κι αυτός πρόσωπο που ασκεί εξουσία. Δεν
αποκλείεται, συνεπώς, η αναζήτηση πιθανών βελτιώσεων σε επίπεδο μόρφωσης
και επαγγελματικής εκπαίδευσής του. 2 Άλλωστε, κάθε πληροφορία
για δημόσιο ιστορικό πρόσωπο που έχει συνδεθεί με άσκηση εξουσίας, όπως
ο πλατωνικός ‘φύλακας’, αποτελεί γνώση ιστορικά ενδιαφέρουσα και
πρακτικά χρήσιμη, αν, μάλιστα, σχετίζεται και με θέματα εκπαίδευσης.
Ενδιαφέρει, όμως, οπωσδήποτε τα επαγγελματικά, τα κοινωνικοπολιτικά και
τα πολιτιστικά ‘πρέπει’ που ακολουθούν το αστυνομικό. Ο αστυνομικός
εργάζεται, στη βάση συγκεκριμένων ‘πρέπει’: Τη διαφύλαξη, πέρα των
νόμων, και, της δημόσιας τάξης, των κοινωνικών θέσφατων, αρχών, αξιών,
εθνικών εθίμων, παραδόσεων. γενικά, την προφύλαξη των πολιτιστικών
κεφαλαίων.
ΙI Ο “φύλακας”, από νομική, κοινωνική, πολιτική, ηθική έως και
πολιτιστική οπτική, περιγράφεται λεπτομερώς στην ‘Πολιτεία’ 3 .
Είναι η εξέχουσα προσωπικότητά της, και η ανάλυση γι’ αυτόν και την
κρατική κοινότητα εκτυλίσσεται ως ‘όραμα’ του Πλάτωνα. Οριοθετείται η
λειτουργία της ιδανικής πολιτείας: Το πώς να οργανωθεί, πώς να
συντηρείται στον χρόνο, βασισμένη στην εργασία του σημαίνοντος
συντελεστού της, του ‘φύλακα’. Αυτός είναι το δημόσιο πρόσωπο το
επιφορτισμένο με διοικητικά, πολιτικά και στρατιωτικά καθήκοντα 4, και
με καίριο στόχο των δραστηριοτήτων του είναι την ωφέλεια όλων των
πολιτών.
Η ‘Πολιτεία’ έχει χαρακτηρισθεί ως ‘η παλαιότερη συστηματική ουτοπία που
σώζεται στην ιστορία της Ευρώπης’ 5, χαρακτηρισμός που, ωστόσο, δεν
μπόρεσε να αναιρέσει ούτε τη φιλοσοφική, πολιτειολογική και
κοινωνιολογική ποιότητα του έργου αυτού, ούτε τη σημασία του ‘φύλακα’,
ως επαγγελματία, ιδανικής προσωπικότητας και δημόσιας αξιακής μορφής.
Ωστόσο, δεν αντιστεκόμαστε στον πειρασμό να αντιτάξουμε, ότι με την ίδια
λογική ουτοπία μπορεί να θεωρηθεί και κάθε ιδεώδης σκοποθεσία στον
ανθρώπινο βίο 6. -Ο Πλάτων υπήρξε ρωμαντικός, υψηπετής, οραματιστής.
Αφομοίωσε τη διδασκαλία και τη συλλογιστική τεχνική του μεγάλου δασκάλου
του, του Σωκράτη, κι εργάσθηκε, έπειτα, προεκτείνοντας και
αναδεικνύοντας τις κοινωνικοπολιτικές αρχές και θέσεις εκείνου.
Επίκεντρο της πλατωνικής σκέψης είναι να θέσει τον ‘κόσμο των Ιδεών’
της, (=τη μεταφυσική διάσταση, την και αληθινή πραγματικότητα, κατά
Πλάτωνα), στο επίκεντρο της τρέχουσας κοινωνικής καθημερινότητας, (=τον
κόσμο των φαινομένων, την, κατά Πλάτωνα, ‘μη πραγματικότητα’).
Επισημαίνουμε, ότι από αγωγή και πολιτισμό ο Έλληνας είναι μεταφυσικός,
δηλαδή θρησκεύων, άνθρωπος. Η θρησκευτικότητα είναι μια φυσική του
ανάγκη που συνδέεται με αυτό τούτο το ένστικτο αυτοσυντήρησής του 7.
Έτσι, μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί ο Πλάτων υποστήριξε, ότι η
αριστοποίηση της αθηναϊκής πολιτείας εξαρτάται από τη ζεύξη μεταφυσικής
και καθημερινότητας. Η ‘ζεύξη’ θα αποδειχθεί η αναγκαία και ικανή
συνθήκη για την επιβίωση της πολιτείας, η αυτοσυντήρηση της οποίας
ταυτίζεται με την αυτοσυντήρηση των πολιτών της. Βεβαίως, κι αυτός ο
Πλάτων ήρθε, κάποια στιγμή, αντιμέτωπος με την ίδια του τη σκέψη.
Διερωτήθηκε πώς θα γινόταν, σε ένα κόσμο εντελώς ατελή και ατελώς
εκτυλισσόμενο, να λειτουργήσει η ιδεώδης πολιτεία του!
Το ‘όραμα’ του Πλάτωνα εισηγείτο την ιδεώδη πολιτεία με ιδεώδεις
λειτουργούς της (τους ‘φύλακες’), για χάρη ιδεώδους πορείας της στο
χρόνο 8. Όμως, η πραγματικότητα της ζωής απομυθοποίησε το πλατωνικό
όραμα. Ποιο είναι, όμως, το μήνυμα του Πλάτωνα; -Είναι ότι δεν ανέχεται
παραίτηση από την πρότασή του για εμμονή στη διαρκή προσπάθεια. -΄Ε,
αυτό και μόνο, η εμμονή, συνδέεται με πορεία στην κατεύθυνση
αριστοποίησης της πολιτείας, δηλαδή: καλλιέργειας ποιοτικών χαρακτήρων,
και ανάλογες κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές φιλοδοξίες.
Διερωτώμεθα, συνεπώς, αν είναι ‘ουτοπία’, τελικά, η επιδίωξη του
πλατωνικού ιδεώδους, όσο κι αν προσεγγίζεται δύσκολα, (‘εχθρός του καλού
είναι το καλύτερο’). –Εμείς λέμε, ότι δεν είναι ουτοπία. Είναι
δραστηριότητα που οφείλει να επιδιώκεται διαβίου. Κι αν μόνο πορεύεται ο
πολίτης στο δρόμο της επιδίωξής της, ακόμα κι αυτό μόνο είναι αρκετό,
έστω κι αν δεν κατορθώνεται το άγγιγμα του ιδεώδους. Μέγα δίδαγμα ζωής
παραμένει η πλατωνική πρόταση: να μη παραιτούμεθα από την αέναη επιδίωξη
του καλύτερου.
III Ο πλατωνικός ‘φύλακας’ είναι 1. ‘πολίτης’ της πολιτείας του
9. Καλείται, 2. να υπηρετεί το συμφέρον των (συμ)πολιτών (‘αρχομένων’)
10. Και, 3. αποδέχεται, δι’ όλου του επαγγελματικού βίου του, να
επιτελεί το έργο διαχείρισης και ενίσχυσης της κοινωνίας με δικαιοσύνη,
στο πλαίσιο της πολιτείας όπου και ο ίδιος βιώνει. Η (πλατωνική) αυτή
‘διαχείριση’ και ‘ενίσχυση’ δεν είναι έργο απλό. Για το ενασκήσει ο
‘φύλακας’ όπως αρμόζει, χρειάζεται και να μορφωθεί και να ασκηθεί, με
γνώσεις και δεξιότητες. Πώς; -Μέσω μιας συστηματικής και κατάλληλης
εκπαίδευσης και διαπαιδαγώγησής του 11. Ο ‘φύλακας’ 1ον. επιλέγεται,
μεταξύ των πολιτών της πολιτείας του, 2ον. μορφώνεται και εκπαιδεύεται,
επιμελώς και κατάλληλα, και, 3ον. του ‘πηγαίνει’ ότι αναλαμβάνει
ιδιαίτερα λεπτό έργο: τον χειρισμό ανθρώπινου δυναμικού 12.
Για όλα αυτά, ‘φύλακας’ και επαγγελματική λειτουργία του προαπαιτούν
συγκεκριμένες προϋποθέσεις, που αναφέρονται στη θεωρητική (γνώσεις) και
τεχνική (επαγγελματισμός) κατάρτισή του. Αναφέρονται, όμως, και σε μια
πρόβλεψη, φροντίδα και ετοιμότητα της πολιτείας (=οργάνωση,
προγραμματισμός) για την ενλόγω κατάρτιση.
Με τη συνδρομή προαπαιτούμενων επιλογών και εκπαίδευσης θεωρείται εφικτό
ο ‘φύλακας’ 1ον. να καταρτισθεί με γνώσεις και δεξιότητες, 2ον. να
αποδεικνύεται ικανός να αναλάβει τη ‘φύλαξη’ της πολιτείας, και 3ον. να
συνειδητοποιεί, ότι στις αρμοδιότητές του περιλαμβάνεται και η προστασία
του πολιτισμού της ‘πόλης’ 13. Ερωτάται, τώρα, μπορεί στο πλατωνικό
‘όραμα’ να λειτουργήσει ως ‘φύλακας’ ο κάθε πολίτης; Η απάντηση της
‘Πολιτείας’ είναι: Η επιλογή του ‘φύλακα’ συνιστά έργο δύσκολο: Πρέπει
να προσωποποιείται αυστηρά, ώστε να επιλέγονται οι απολύτως κατάλληλοι
πολίτες και όχι οι όποιοι πολίτες. Είναι, επίσης, έργο σημαντικό, και
γι’ αυτό δεν γίνεται να αφίνεται στην τύχη 14. Όμως, η δυσκολία κι οι
συνδεδεμένες ευθύνες δεν σημαίνουν ότι επιτρέπεται να δειλιάζουμε
μπροστά στο έργο επιλογής ‘φυλάκων’ μεταξύ των καλύτερων πολιτών, όσο οι
δυνάμεις το επιτρέπουν 15.
Ο πολίτης που θα επιλεγεί από τους αρμόδιους για ‘φύλακας’ της ‘πόλης’,
πρέπει να διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηρολογικά στοιχεία. Να είναι:
οξύνους, παρατηρητικός, διεισδυτικός. Να οσφρίζεται τους κοινωνικούς
κινδύνους. Να οσφρίζεται τον ύποπτο, έως να τον προλαμβάνει. Να είναι
έτοιμος να ακυρώνει το φάσμα των όποιων αντικοινωνικών και
αντιπολιτιστικών δραστηριοτήτων στο πλαίσιο της ‘πόλης’ 16. -Να γιατί η
επιτυχία της επαγγελματικής δραστηριοποίησης του ‘φύλακα’, προϋποθέτει
υψηλά σωματικά και ψυχικά χαρίσματα, φυσικά και επίκτητα. Ο
πολίτης-φορέας των προαπαιτούμενων φυσικών και επίκτητων χαρισμάτων,
ακέραιος και κατάλληλος, αρμόζει στον ίδιο και συμφέρει στην πολιτεία να
τον αναδείξει ‘φύλακα’. και να του προσφέρει τις πρέπουσες τιμές και
ανταλλάγματα 17. Ειδικότερα ο Πλάτων:
1. Στον κύκλο των σωματικών χαρισμάτων του ‘φύλακα’ περιλαμβάνει
τη λογική σπιρτάδα, την αμεσότητα αντίδρασης των αισθήσεων, την
ευκινησία, τις ικανές μυϊκές δυνάμεις, την συνεχή σωματική άσκηση και
ιδίως στην πάλη, ώστε όταν η ανάγκη το απαιτεί να υπάρχει σωματική
ετοιμότητα 18. Να διαθέτει, ακόμα, γρηγοράδα, ικανότητα για καταδίωξη
και ακύρωση κάθε έκνομης δράσης.
2. Ως προς τα ψυχικά, πάλι, χαρίσματα του ‘φύλακα’ εκτιμά αυτόν
που είναι από τη φύση του ψυχωμένος. Όταν η ‘ψυχή’ είναι προικισμένη και
διαθέτει εγγενή ερείσματα, αποβαίνει ακαταμάχητη, ακατανίκητη. Ο φορέας
τέτοιας ψυχής αποδεικνύεται αδείλιαστος κι ακούραστος, θαρραλέος και
επιθετικός. Κατάλληλος για ‘φύλακας’ 19. -Ο μη ‘ακέραιος’ δεν μπορεί και
δεν επιτρέπεται να επιλέγεται για ‘φύλακας’. Να απορρίπτεται ως
ακατάλληλος 20.
Η χαρακτηρολογική ολοκλήρωση του ‘φύλακα’ περιλαμβάνει ενέργεια προς τα
έσω, και δραστηριότητα προς τα έξω. Συνάρτηση σωματικών προτερημάτων και
φυσικής καλωσύνης. Η ‘θυμοείδεια’, ωστόσο, ουδέποτε παραμερίζεται ως
χαρακτηρολογικό στοιχείο. Τα φυσικά χαρίσματα συνδυάζονται, εξάλου, με
πολιτιστική προσαρμοστικότητα. -Να τί απαιτείται από τον ‘φύλακα’ της
‘πόλης’ 21. Δεν λέμε ‘καλό φύλακα’, διότι, κατά Πλάτωνα, ο ‘φύλακας’ δεν
έχει ηθικό και πολιτικό δικαίωμα να μη είναι ‘καλός’. Ο μη ‘καλός’ δεν
γίνεται ή αν γίνει, δεν παραμένει ‘φύλακας’!
Η όπως παραπάνω χαρακτηρολογική δομή του ‘φύλακα’ δεν είναι έκφραση
πλατωνικής θεωρητικολογίας, ούτε λειτουργεί ως πολιτειολογική θεωρία.
Υπάρχει για να τον καθιστά έτοιμο για ανάλωση σε όφελος πολιτείας και
πολιτών. Υπέρτατη πολιτική δεοντολογία είναι να μεγαλύνεται η πολιτεία,
κι ο πολίτης να βιώνει με δικαιοσύνη και να ωθείται προς πολιτικό
πολιτισμό 22. Εξάλλου, σε καμιά περίπτωση δεν ανέχεται την υπόσκαψη
δικαιοσύνης, τάξης, ευτυχίας των πολιτών, πολιτικής σταθερότητας και
πολιτισμού 23. Έργο του ‘φύλακα’ είναι η προάσπιση όλων αυτών των
αγαθών.
Ο Πλάτων προτάσσει, ότι όποιος επιλέγεται ως ‘φύλακας’ της ‘πόλης’,
πρέπει να διαθέτει αρρενοπρέπεια, θαρραλεότητα (‘θυμοειδές’),
αντιδράσεις ελεγχόμενες πολιτιστικά (το ‘φιλόσοφον’). Να είναι πράος,
μαζί και γενναίος. Αν κάποιο από αυτά τα στοιχεία ελλείπει, δεν έχουμε
‘καλό’ (=αποτελεσματικό) ‘φύλακα’. -Πλατωνικό ερώτημα, πάντως, είναι και
αν οι αντίθετες αυτές ιδιότητες, το ‘θυμοειδές’ και το ‘φιλόσοφον’,
μπορούν να συνυπάρχουν στον ίδιο φορέα. Ο Πλάτων επικαλείται συναφώς
πειστικά παραδείγματα από τη φύση, το ζωϊκό βασίλειο. Και, βασισμένος σε
αυτά, αποφαίνεται: Μπορούν 24!
Το ‘φιλόσοφον’ δείχνει (προ)διάθεση του φορέα και για φιλομάθεια, (μια
άλλη όψη του ‘φιλοσόφου’). Η φιλομάθεια προικίζει τον ‘φύλακα’ με
ικανότητα να αποφαίνεται λογικά.
Υπενθυμίζουμε εδώ και τη σχέση: πρόληψη-καταστολή: παρεμβαίνει ο
‘φύλακας’ προληπτικά μεν για να προλάβει καταστάσεις, αν και όπου η
ηθική, κοινωνική, αστική, πολιτειακή ή πολιτιστική τάξη βρίσκονται σε
κίνδυνο αποσυντονισμού. Κατασταλτικά δε, όταν τύχει ο αποσυντονισμός να
μη προληφθεί. Ο ‘φύλακας’ καλείται να ελέγξει τις αρνητικές εξελίξεις,
και η πολιτεία έχει υποχρέωση απέναντι στην ευτυχία του πολίτη. ]
Πηγές
1 Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 504c: ‘φύλακι πόλεώς τε και
νόμων’. Βλ. και τα άρθρα με τίτλους ‘Ιστορική κατάρτιση και κοινωνική
αναγνώριση’ και ‘Ο ‘φύλακας’ νόμου και πολιτισμού. Η ιστορική κατάρτισή
του’, στα τεύχη 244, σ. και 245, αντίστοιχα, του παρόντος περιοδικού.
2 Ο Πλάτων θεωρεί, (βλ. Πλάτωνος, Πολιτικός, 259a.) ότι ο
σύμβουλος ‘του βασιλεύοντος ανδρός’ είναι και αυτός ‘βασιλικός’.
Γνωρίζει, δηλαδή, την πολιτική (=‘βασιλική’) επιστήμη. Θεωρεί, έτσι,
ισότιμο το έργο της άσκησης άμεσης εξουσίας, με την παροχή
συμβουλευτικού έργου υπέρ του ασκούντος την άμεση εξουσία. Η συμβουλή,
συνεπώς, προς τον υπεύθυνο είναι και αυτό άσκηση εξουσίας, καίτοι
έμμεσης.
3 Η ‘Πολιτεία’ του Πλάτωνος μπορεί να μελετάται και
αναλύεται ερμηνευτικά στις αστυνομικές Σχολές. Το μορφωτικό αποτέλεσμα
αναμένεται ενδιαφέρον και χρήσιμο.
4 Με το σύντομο τούτο άρθρο δεν σκοπεύουμε, βέβαια, να
εξαντλήσουμε την ερμηνευτική ανάλυση όλων των δεδομένων περί της
προσωπικότητας και του έργου του πλατωνικού ‘φύλακα’. Είναι, άλλωστε,
τόσα πολλά τα δεδομένα και, επίσης, τόσα πολλά έχουν γραφεί γι’ αυτά.
Τον μελετητή, όμως, που θα ενδιαφερθεί, ευχαρίστως τον παραπέμπουμε στη
σχετική βιβλιογραφία, και ιδίως: Nickolas Pappas, Πολιτεία του Πλάτωνα,
μτφρ. Δ. Παπαγιαννάκος, εκδ. Οκτώ, Αθήνα 2006, Ν.Μ. Σκουτερόπουλου,
Πλάτων, Πολιτεία, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002, Ernes Barker, Ο πολιτικός
στοχασμός στην αρχαία Ελλάδα: Ο Πλάτων και οι καταβολές του, μτφρ. Κ.
Κολιόπουλου, εκδ. Ποιότητα-Taylor & Francis Group, Αθήνα 2007, Κ.
Γεωργούλη, Πλάτωνος Πολιτεία, εκδ. Ι. Σιδέρη, Αθήνα 1962, Κοσμά
Ψυχοπαίδη, Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύρρανος, εκδ. Πόλις, Αθήνα
2006. - Βρίσκουμε, εξάλλου, σημαντικό να υπογραμμίσουμε, ότι η μελέτη
και γνώση του περιεχομένου της ‘Πολιτείας’ συνιστάται αναφορικά με τον
‘φύλακα’, ως το πρόσωπο που είναι από τις πλέον σημαίνουσες εκφάνσεις
του πλατωνικού ιδεώδους για τον δημόσιο άνδρα και το λειτούργημά του.
Την αιτιολόγηση αυτής της εκτίμησης θα διαγνώσει ο αναγνώστης αυτού του
άρθρου.
5 Βλ. Nikolas Pappas, Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Δ.
Παπαγιαννάκου, εκδ. Οκτώ, Αθήνα 2003, σ. 15.
6 Επισημαίνουμε ότι ‘ουτοπία’ είναι, από μια έποψη, η
διάσταση του τελείου, της αριστοποίησης των πάντων…έως και της
αγιότητας. της θέωσης. Και όμως αυτά όλα, η ‘ουτοπία’ δηλαδή, παραμένουν
ανέκαθεν οι διαχρονικές, υπέρτατες δε, κοινωνικοπολιτικές και
πολιτιστικές αξίες. Αυτές ακριβώς είναι οι αξίες που οι κοινωνίες με
υψηλό κοινωνικό πολιτισμό επιδιώκουν να προσεγγίζουν όσο πιο πολύ
γίνεται, για συμμόρφωσή τους, άλλωστε, και με το βιβλικό ‘καθ’
ομοίωσιν’. Καμία αναστολή, καμία οπισθοχώρηση, λοιπόν, ως προς την
προσπάθεια για επιδίωξη του ηθικά και πολιτιστικά ιδεώδους. Κι όταν,
παρά ταύτα, έτυχε, όποτε έτυχε στη διαδρομή της ιστορίας, να επισυμβούν
πολιτιστικές αναστολές, τότε αποδεδειγμένα επρόκειτο για εποχές ηθικής
κατάπτωσης και πολιτιστικής οπισθοδρόμησης, ως βασικές αιτίες πρόκλησής
τους. - Αυτά ισχύουν, προφανώς, και για το ιδεώδες του πλατωνικού
‘φύλακα’· αυτού του επιστάτη και προασπιστή νόμου και πολιτισμού· του
διαχειριστή της κοινωνικής ευταξίας που, κατά Πλάτωνα, στόχο του έχει να
άγει τον πολίτη, διά της βίωσης με δικαιοσύνη, στην ευδαιμονία, βλ.
Πολιτεία 353e-354a. - Ας ληφθεί υπόψη, εξάλλου, ότι η ‘Πολιτεία’ του
Πλάτωνος είναι και μια, σπουδαίων ψυχολογικών δαστάσεων, ερμηνευτική
ανάλυση και ανατομία της πολιτικής ζωής των κλασσικών χρόνων.
Περιλαμβάνει, πέρα άλλων, σημαντικές δεοντολογικές θέσεις, με διαχρονική
αξία. Μια σε βάθος εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στο πλαίσιο της εσωτερικής
σχέσης πολιτείας και κοινωνίας. Οι θέσεις αυτές προτείνουν, μεταξύ
άλλων, τη διαβίου εκπαίδευση του ‘φύλακα’, ώστε να βιώνει με δικαιοσύνη,
αξιοπρέπεια, αφιλοκέρδεια, με υψηλό αίσθημα ευθύνης έναντι των
(συμ)πολιτών και με πίστη στην υπηρέτησή τους, για χάρη της καλής
συντήρησης και της προόδου της πολιτείας, της κοινωνίας, του πολιτισμού.
7 Η θρησκευτικότητα νοείται ως έμφυτη ικανότητα ή κλίση ή
τάση ή διάθεση για μετοχή στη θεότητα με ένα τρόπο πιο βιωματικό. Ο J.J.
Rousseau (βλ. Emile oder ueber die Erziehung, herausgg., eingeleitet und
mit Anmerkungen versehen vom M. Rang, unter Mitarbeit des Hausgebers aus
dem franzoesischen uebertragen von E. Sckommodau, Stuttgart 1965, σ. 127
εξ., 380 εξ., 374 εξ.) εισηγείται να αφίνεται το παιδαγωγούμενο άτομο
ελεύθερο να βρίσκει το θρησκευτικό του δρόμο. Αποδέχεται, συνεπώς, έστω
με τον δικό του τρόπο, τον έμφυτο χαρακτήρα της θρησκευτικότητας.
8 Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 375c: ‘…φύλαξ αγαθός ου μη
γένηται. ταύτα δε αδυνάτοις έοικεν, και ούτω δη συμβαίνει αγαθόν φύλακα
αδύνατον γενέσθαι’. Πρβλ. και Nicolas Pappas, Πολιτεία του Πλατωνα,
μτφρ. Δ. Παπαγιαννάκος, εκδ. Οκτώ, Αθήνα 2006, σ. 21, όπου σημειώνεται
‘Το χωρίο (375c) αξίζει ιδιαίτερης προσοχής για πολλούς λόγους. Ένας από
αυτούς είναι, ότι σε αυτό μεταξύ άλλων εκφράζεται για πρώτη φορά ο φόβος
ότι η καλοσχεδιασμένη πολιτεία ίσως είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί.
–ή, ακριβέστερα, εκφράζεται η πρώτη ομολογία ότι όταν κάποιος σχεδιάζει
μια πολιτεία, πρέπει να διερωτάται συνεχώς πώς αυτή θα είναι εφικτή.
Ουτοπικές πολιτείες μπορεί να επινοήσει ο καθένας, ο πολιτικός
φιλόσοφος, όμως, οφείλει να επινοήσει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορεί
κανείς να ζήσει σε μια τέτοια πολιτεία’.
9 Ποιον πρέπει να ονομάσουμε ‘πολίτη’; -Ο Αριστοτέλης
(βλ. Πολιτικά, 1274b, 32- 1275a, 5) επισημαίνει ότι δεν είναι σπάνιο να
διίστανται οι απόψεις για το ποιος μπορεί να έχει ή να μη έχει την
ιδιότητα ή τίτλο του ‘πολίτη’. Και τούτο, διότι κάποιος που θεωρείται
‘πολίτης’ στο πολίτευμα π.χ. της ‘δημοκρατίας’, (βλ. του ιδίου, όπ.π.,
1275b, 5-6: ‘εν μεν δημοκρατία μαλιστ’ εστί πολίτης’, όπως και του
ιδίου, όπ.π., 1274b, 32-1275a, 5), στο πολίτευμα της ‘ολιγαρχίας’ πολλές
φορές δεν θεωρείται. Και ο Αριστοτέλης (βλ. όπ.π., 1275a, 7-11, 22-23, b
17-21) επισημαίνει, επίσης, ότι ο ‘πολίτης, με τη στενή έννοια του όρου,
χαρακτηρίζεται από τη δυνατότητα για συμμετοχή του στα όργανα που φέρουν
την ευθύνη της λήψης πολιτικών αποφάσεων. - Από την πλευρά του κι ο
Πλάτων έχει διατυπώσει (βλ. Πολιτεία, 497a), ότι ο ‘πολίτης’ μόνο στη
‘δημοκρατία’ βρίσκει τη σωστή θέση του. στον χώρο όπου και ωφελεί, και
ωφελείται. Οφείλει, πάντως, ο πολίτης να αποδεικνύεται και άξιος της
‘πόλης’ του. Πώς; -Με το να βοηθεί, σε περίπτωση αντιθέσεων και
συμπλοκής μεταξύ των συμπολιτών του, αυτόν που έχει το δίκιο με το μέρος
του, (βλ. του ιδίου, Νόμοι, 880b). Κι αυτό, διότι μια ‘πόλη’ δεν
διαθέτει μόνο χρηστούς πολίτες. Αν, μάλιστα, υποθέσουμε, ότι οι πολίτες
όλοι, γενικώς, θα ήσαν μόνο χρηστοί, τότε δεν θα υπήρχε κάν ανάγκη για
άσκηση καμιάς εξουσίας, μέσω διοίκησης και διαχείρισης των ζητημάτων της
πολιτείας και της κοινωνίας, και μέσω αποσόβησης της αναρχίας, (βλ. του
ιδίου, Πολιτεία, 347d). ‘Πόλη’ και ‘πολίτες’ αλληλεξαρτώνται και
αλληλεπηρεάζονται, (πρβλ. το σκεπτικό του ιδίου, όπ.π., 434d-e).
10 Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 519d-520a: ‘δίκαια ερούμεν,
προσαναγκάζοντες (τους ‘φύλακας’) των άλλων επιμελείσθαι τε και
φυλάττειν’. Έτσι, οι φύλακες θα αγαπηθούν από τον λαό, καθώς θα
αποδεικνύονται σωτήρες και βοηθοί, και όχι αφέντες του, (βλ. του ιδίου,
όπ.π., 463a-b). Βλ., επίσης, του ιδίου, όπ.π., 347d: ‘τω όντι αληθινός
άρχων ου πέφυκε το αυτώ συμφέρον σκοπείσθαι αλλά το των αρχομένων’ και
του ιδίου, όπ.π., 464d. - Πρβλ. και του ιδίου, οπ.π., 374e, όπου
περιγράφεται, αφενός ότι ο ‘φύλακας’ χρειάζεται να προδιατίθεται από τη
φύση του 1. για το πολύ σπουδαίο επαγγελματικό του εργο και 2. για να
είναι αφοσιωμένος αποκλειστικά σε αυτό, και αφετέρου ότι είναι βαρύτατα
υπεύθυνο καθήκον των αρμοδίων να επιλέγουν α. ποιες από τις ανθρώπινες
‘φύσεις’ είναι κατάλληλες και β. ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πρέπει να
διεθέτουν οι ‘φύσεις’ αυτές, προκειμένου να επιλέγονται, να τους
ανατίθεται και να αναλαμβάνουν τη ‘φύλαξη’ της ‘πόλης’.
11 Η εκπαίδευση των ‘φυλάκων’ έχει τη δύναμη να βελτιώνει
τη ‘φύση’ τους, μέσω μόρφωσης και επαγγελματικής άσκησής τους. Και
στοχεύει στο να μορφωθούν οι ‘φύλακες’ με τρόπο, ώστε να αποδειχθούν όχι
μόνο ικανοί, αλλά και άξιοι του αξιώματός τους, υπηρετώντας το συμφέρον
όλης της ‘πόλης’ και όχι μιας ορισμένης ομάδας ‘οικιστών’, όλης της
κοινωνίας, όχι μιας ‘τάξης’ της, (βλ. του ιδίου, όπ.π., 347d).
12 Nicolas Pappas,
όπ .
π .,
σ
. 20.
13 Βλ. Πλάτωνος, όπ.π., 374e.
14 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 521c: η επιλογή των ‘φυλάκων,
κατά Πλάτωνα, ‘ουκ αν είη οστράκου περιστροφή, αλλά ψυχής περιαγωγή εκ
νυκτερινής τινός ημέρας εις αληθινήν’.
15 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 374e-375: ‘ουκ άρα φαύλον πράγμα
ηράμεθα. Όμως δε ουκ αποδειλιατέον, όσον γ’ αν δύναμις παρείκη’.
16 Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 375a.
17 Βλ. 414a.
18 Βλ. όπ.π.: ‘οίον οξύν τε που δει αυτοίν εκάτερον είναι
προς αίσθησιν και ελαφρόν προς το αισθανόμενον διωκάθειν, και ισχυρόν αυ,
εάν δέη ελόντα διαμάχεσθαι’.
19 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 375b: ‘άμαχόν τε και ανίκητον
θυμός, ού παρόντος ψυχή πάσα προς πάντα άφοβός τέ εστι και αήτητος’, και
προσθέτει, μάλιστα, (βλ. συνέχεια όπ.π.) ‘πώς ουν ουκ άγριοι αλλήλοις τε
έσονται και τοις άλλοις πολίταις, όντες τοιούτοι τας φύσεις;’, όπου
δηλαδή ο Πλάτων επισημαίνει, ότι αυτός ο ‘ψυχωμένος’ πολίτης είναι
αναμενόμενο να δείχνει αυτόν τον τύπο ψυχισμού όχι μόνο με τους
‘αρχόμενους’, αλλά και με τους ομοίους του. Σε άλλο σημείο (βλ. 375c)
εξηγεί, ότι ‘θυμοείδεια’ και ηπιότητα μπορούν (ίσως και να πρέπει) να
συνυπάρχουν στον ‘ψυχωμένο’ ‘φυλακα’, και να καθιστούν τον φορέα τους
συγχρόνως χαρακτήρα μειλίχιο και λιονταρόψυχο, όσο κι αν αυτό ακούγεται
αντιφατικό.
20 Βλ. 374e: ‘ημέτερον έργον αν είη…εκλέξασθαι τίνες τε
και ποίαι φύσεις επιτήδειαι εις πόλεως φυλακήν’.
21 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 376c: ‘(πώς δέον έσται) ο μέλλων
καλός καγαθός έσεσθαι φύλαξ πόλεως’.
22 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 376b-c.
23 Πρβλ. και Nickolas Pappas, όπ.π., σ. 72.
24 Βλ. του ιδίου, όπ.π., 375c: ‘τούτο μεν άρα δυνατόν,
και ου παρά φύσιν’.
Β΄ ΜΕΡΟΣ
IV Η οριοθέτηση του ψυχισμού του ‘φύλακα’ περιέλαβε σύνολο
‘φυσικών’ και ‘επίκτητων’ ιδιωμάτων χαρακτήρα και μόρφωσης. Ως προς τον
προσδιορισμό των ‘επίκτητων’ χαρισμάτων, η εκπαίδευση παίζει μοναδικό
ρόλο: βοηθεί αποφασιστικά την ενδυνάμωση και ολοκλήρωση των φυσικών
χαρισμάτων, και ιδρύει ‘φύλακα’.
Για την εκπαίδευση του ‘φύλακα’, η πλατωνική πρόταση θεμελιώνεται στην
ανάγκη της από μέρους του βίωσης ευσέβειας και ήθους
[1] , τα οποία, για την άσκηση δημόσιου έργου και την
προστασία του κοινωνικού συμφέροντος είναι το εκ των ‘ων ουκ άνευ’
[2] . Η διαπαιδαγώγηση με φιλόθεο περιεχόμενο, θεμελιώνει
εντός του ψυχισμού το αναγκαίο προαπαιτούμενο: την ψυχική του στήριξη
για την επιτέλεση έργου φύλαξης ανθρώπων και των πολιτιστικών τους
θέσφατων.
Να γιατί ο Πλάτων δεν αρκείται μόνο στα ‘φυσικά’ προσόντα του ‘φύλακα’.
Απαιτεί και να εκπαιδεύεται με τρόπο επιμελημένο. Έτσι ολοκληρώνεται ως
χαρακτήρας ‘κατάλληλος’ για προσφορά δημόσιας υπηρεσίας. Εισηγείται, ένα
ξεκίνημα από τη βάση ευλάβειας προς το θείο [3]
, με βεβαιότητα στην υποβοήθηση και την ψυχική εκγύμναση, που
ενδυναμώνει έως και τη σωματική κατάσταση του ‘φύλακα’.
Ο Πλάτων υποδεικνύει επίσης,, ότι ο ‘φύλακας’ πρέπει να ασκείται και
μορφώνεται συνεχώς. Δεν αρκείται σε μια ‘βασική εκπαίδευση’, αλλ’
απαιτεί διαβίου εκπαίδευση, για να διατηρείται σκληροτράχηλος, αυστηρός
και ενήμερος. Δεν του επιτρέπει, ακόμα, να υπερβαίνει ορισμένα
στοιχειωδώς ανεκτά όρια συναισθηματισμού και, ίσως, μαλθακότητας
[4] . Διότι κάθε υπέρβαση των ορίων, αποσυνθέτει και
αποπροσανατολίζει τον ‘φύλακα’. Ο πολύς συναισθηματισμός και, πιο πολύ,
η μαλθακότητα, για κάθε άνθρωπο, και για τον ‘φύλακα’ της ‘πόλης’ πιο
πολύ, εύκολα οδηγεί σε απώλεια της αυτοκυριαρχίας του. Όμως, η
αυτοκυριαρχία είναι απαραίτητη στην κοινωνική δραματουργία. Η
αυτοκυριαρχία επιβάλλεται, όταν ο ‘φύλακας’ έχει έργο του τον χειρισμό
ανθρώπων με δικαιοσύνη, με τάξη, και στόχο την ευτυχία των πολιτών και
τη φύλαξη του πολιτισμού.
Η εξωστρεφής, δηλαδή, συνέπεια ενός χαρακτήρα υπερσυναισθηματικού ή
μαλθακού δεν θα είναι άλλη, από το να αποδεικνύεται αναποτελεσματικός.
Κι αυτό είναι ό,τι το χειρότερο για την πολιτεία και τον ‘φύλακα’, διότι
άγει σε επίπεδα αταξίας, αδικίας, κοινωνικής οπισθοδρόμησης. Αυτά ως
δεδομένα μοιραία θα οδηγήσουν και σε πολιτιστική ολίσθηση, που καταλήγει
πάντα σε βάρος της ευτυχίας των πολιτών.
Αν, συνεπώς, συμβεί να χάσει ο ‘φύλακας’ π.χ. παιδί ή αδελφό ή χρήματα ή
κάτι άλλο, οφείλει να το αντιμετωπίσει ως, στον ελάχιστο βαθμό, τρομερό.
Ως άνθρωπος θα υποφέρει, ως δημόσιος λειτουργός και ‘φύλακας’, όμως,
οφείλει να είναι σε θέση να ανέχεται τη συμφορά με την ψυχική δύναμη που
επιτρέπει να στέκεται πράος στην κακοτυχία, και να παλεύει να την
υπερβεί [5] .
Προβεβλημένος πολίτης ο ‘φύλακας’ εργάζεται με αυτοθυσία, έτοιμος για το
μέγιστο έργο υπηρέτησης πολιτείας, κοινωνίας και πολιτισμού. Αφιερώνει
την ικμάδα του στο έργο αμοιβαίας προσέγγισης των πολιτών, και αυτών με
το νόμο [6] . Μοχθεί να καλλιεργήσει τη
σεβαστική στάση του πολίτη απέναντι στην πολιτειακή τάξη, τις κοινωνικές
αξίες, τη δικαιοσύνη, τη φύλαξη των πολιτιστικών κατακτήσεων. Δεν
μεμψιμοιρεί για τον μόχθο που απαιτείται [7]
. Το δημόσιο έργο που θέλει ο ίδιος ο ‘φύλακας’ και καλείται να
εκπληρώσει απαιτεί τόσον ηρωισμό.
Η ‘πόλις’ δεν είναι res vivum . Είναι modus vivendi , συνύπαρξη και
κοινωνία. Είναι οι πολίτες της, που δικαιούνται να βιώνουν αρμονικά, με
ευημερία [8] . Η ‘πόλις’ επιδιώκει τη
διαρκή εξέλιξή της στοχεύοντας στους ιδανικούς της στόχους
[9] . Γι’ αυτό απαιτεί από τον ‘φύλακα’, να αποδεσμευθεί από
την εγωιστική μικροφύση του. Να προσφέρει το δημόσιο έργο του βιώνοντας
τη μακροφύση της ελευθερίας και της ηθικής, τον σεβασμό του νόμου.
Να προσβλέπει στην προστασία δημόσιας τάξης και πολιτισμού.
Στη βάση αυτών ο ‘φύλακας’ διαπαιδαγωγείται, πέρα άλλων, ώστε
α. να ενισχύει την αφοβία του. ειδικότερα, απέναντι στον θάνατο,
και β. να αποδίδει περισσότερη απαξία στη όποια μορφή δουλείας,
(σωματική, πνευματική). -Ο θάνατος αποκτά σχετική απαξία στη συνείδησή
του, συγκριτικά με την απόλυτη απαξία της δουλείας. Σπουδαιότερος,
λοιπόν, εχθρός είναι η πάσης φύσεως δουλεία [10]
. -Ο Πλάτων προσβλέπει στην ψυχισμική αναγέννηση του ‘φύλακα’, διότι
τον θέλει ‘ήμερον και κόσμιον’ [11] ,
αλλά και γενναίο, προσωπικότητα φωτεινή ‘στην τροχιά της αλήθειας, της
ομορφιάς και της ηθικής ανάτασης’, ώστε να αποβαίνει πρότυπο για τους
πολίτες [12] .
Η ωφέλεια, λοιπόν, της πολιτείας, από το πρόσωπο και το έργο του
‘φύλακα’, είναι μοναδική, όσο μοναδικό είναι και το έργο του
[13] . Αρκεί αυτός να διαθέτει τα ‘φυσικά’ και τα ‘επίκτητα’
προαπαιτούμενα, αλλά και να τύχει της κατάλληλης εκπαίδευσης. Η
‘κατάλληλη εκπαίδευση’ έχει ως συνιστώσες της α. παιδεία και β.
επιμελημένη επαγγελματική κατάρτιση. Και τα δύο αυτά συνεπάγονται
την καταλληλότητά του. Τα επί μέρους της ‘κατάλληλης εκπαίδευσης’ είναι
η ‘γυμναστική’, (για την ευταξία του σώματος), και η ‘μουσική’, (για την
καλλιέργεια ψυχής και πνεύματος) [14] . Η
‘μουσική’ εκπροσωπεί τη θεωρητική (γνωσιολογική και αξιακή) κατάρτιση. Η
‘γυμναστική’, αναφέρεται στην άσκηση για αλκή και ετοιμότητα του σώματος
[15] .
Προβάλλεται, ιδιαίτερα, ο σεβασμός του ‘φύλακα’, απέναντι στους ηγήτορες
της πολιτείας, και η πειθαρχία του, απέναντι στην πιστή εφαρμογή των
νόμων. ‘Σεβασμός’ και ‘πειθαρχία’ συνιστούν τον ορθό συνδυασμό
θεωρητικής παιδείας και επαγγελματικής κατάρτισης του ‘φύλακα’. Ο
συνδυασμός τους επιτρέπει να λειτουργεί με δικαιοκρισία. Η πειθαρχία,
ειδικώς, είναι το μέσο που αποσοβεί τον πειρασμό εκμετάλλευσης της
εξουσίας που διαθέτει ο ‘φύλακας’ [16] .
Ο πειθαρχημένος ‘φύλακας’, ασκεί την εξουσία με διάκριση, χωρίς να την
καταχράται [17] .
Η διαπαιδαγώγηση του ‘φύλακα’ επιδιώκει να γίνει πολίτης απόλυτα
υπάκουος στην έννομη τάξη της ‘πόλης’, και συνειδητός πατριώτης. Ωστόσο,
η μόρφωση κι εκπαίδευση αποβαίνουν και ένα κίνητρο γι’ αυτόν: επειδή δεν
του επιτρέπεται να μετέχει στις οικονομικές δραστηριότητες των πολιτών,
διαπαιδαγωγείται να μη τις επωφθαλμιά. Να μη γίνεται, συνεπώς,
φιλόπλουτος, αλλά να υιοθετεί πρότυπα αφιλοκέρδειας
[18] .
Ο Πλάτων, εκτιμά ότι εξασφαλίζεται η επιτυχία της εκπαίδευσης του
‘φύλακα’, όταν επιλέγεται σωστή διδακτική πρακτική, κι αυτή συνίσταται
στη μίμηση ενάρετων και υγιών προτύπων. Μια τέτοια μίμηση διαμορφώνει,
κατά Πλάτωνα, ψυχισμό ηγητόρων. προτύπων επιτυχούς άσκησης
της δημόσιας εξουσίας. Τα πρότυπα πρέπει να επιλέγονται προσεκτικά
[19] , κι αυτό είναι μια ακόμα δυσκολία. Πρόκειται για βασική
διδακτική πρόταση στην εκπαιδευτική διαδικασία του πλατωνικού ‘φύλακα’,
που πρέπει να τηρείται.
Πλατωνική βεβαιότητα είναι ότι η μίμηση εδραιώνει συνήθειες και έξεις. Η
μίμηση προτύπων αξιοπρέπειας και πολιτισμού, βοηθεί τον ‘φύλακα’ στη
δημιουργία χαρακτήρα με ανάλογο ποιόν [20]
. Κατάλληλα πλατωνικά πρότυπα για μίμηση γίνονται, π.χ., οι φορείς
ευλάβειας, σωφροσύνης, ανδρείας, πνεύματος ελευθερίας
[21] , ψυχικής δύναμης και αξιοπρέπειας. Γενικά, οι ρέκτες
υψηλών κοινωνικοπολιτικών επιδιώξεων. –Όσοι, τέλος, μπορούν να ασκούν
αυστηρή κριτική (και αυτοκριτική) κατά πράξεων ή προθέσεων για διάπραξη
έργων ποταπών, αυτοί συνιστούν πρότυπα κατάλληλα για μίμηση
[22] .
V Κατά Πλάτωνα, ο νόμος της πολιτείας πρέπει να είναι ο βασικός
παράγων, που 1. προδιαγράφει τις λεπτομέρειες της εκπαίδευσης του
‘φύλακα’, κατά τα παραπάνω, και 2. καλεί τον ‘φύλακα’ να εκπαιδεύεται
φιλότιμα. Άξονες της εκπαίδευσής του είναι: να απαλλάσσεται από κατώτερα
πάθη, να ανυψώνεται ο ψυχισμός του, να αποκρυσταλλώνεται η κοινωνική του
ταυτότητα. Να εξοικειώνεται με τη βίωση του πολιτισμού της πολιτείας, να
του ενσταλάζεται η αξία και σημασία της εσωτερικής ηθικής ανωτεροποίησής
του. Να καθίσταται ωσημέραι άξιος πολίτης, πολύ περισσότερο διότι από
την τάξη των άξιων πολιτών, και μόνο αυτών (των ‘φυλάκων’, δηλαδή)
επιλέγονται οι ανώτατοι άρχοντες, οι κυβερνήτες, της πολιτείας
[23] .
Ο νόμος, συνεπώς, πρέπει να προδιαγράφει εκπαίδευση υψηλών στόχων για
τον ‘φύλακα’. Να απαιτεί από αυτόν αφιλοκέρδεια, να μη τον δέχεται δούλο
περιουσιακών αγαθών ή διώκτη άκριτων οικονομικών στόχων. Το απαιτεί η
άσκηση ποιοτικής δημόσιας εξουσίας από μέρους του. Γι’ αυτό ο ‘φύλακας’
ας βιώνει τη λιτότητα, την ολιγάρκεια, διαφορετικά δεν κάνει για άσκηση
δημόσιας εξουσίας. Άλλωστε, την κάλυψη των βιοτικών αναγκών του την
αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου η πολιτεία, ώστε να μη δικαιολογούνται
δωροληψίες και φιλοχρηματία. Η φιλοπλουτεία αποκλείεται από τον φορέα
χρηστής διοίκησης. Η κατίσχυση της ηθικής στα δημόσια πράγματα είναι
υπαρξιακή αναγκαιότητα [24] .
Όμως, στα συζητούμενα για τον ‘φύλακα’ είναι και ο κίνδυνος διαφθοράς
του. Κατάλληλο μέσο για την αποσόβησή της είναι η διαβίου εκπαίδευση και
διαπαιδαγώγησή του. Δεοντολογικό ενδιαφέρον της πολιτείας παραμένει να
προπαιδεύει διαβίου τον ‘φύλακα’, να έχει τους μηχανισμούς που
επαληθεύουν ότι υλοποιούνται στην καθημερινή πράξη τα βιώματά του από τη
διαπαιδαγώγησή του, και ότι λειτουργεί με επίγνωση των αρχών της
πολιτικής ηθικής [25] .
Με δεδομένες τις δυσκολίες του έργου του ‘φύλακα’, προασπιστή της
ασφάλειας, της κοινωνικής ελευθερίας και του πολιτισμού
[26] , πρέπει να παραμένει ελεύθερος από παραπέρα δεσμεύσεις,
(παράλληλη επαγγελματική απασχόληση). Η υπηρέτηση του κοινωνικού
συμφέροντος και η απαγόρευση του επαγγελματικού κατακερματισμού του
είναι έργο απαιτητικό και χρειάζεται την αποκλειστική απασχόλησή του ως
‘φύλακα’ [27] . Αυτό συνδυάζεται με τον
παραμερισμό κάθε ιδιοτελούς συμφέροντος [28]
.
Όταν άσκηση και διαπαιδαγώγηση δεν αρκούν για να αποσοβήσουν τυχόν
εκδηλώσεις ατέλειας του ‘φύλακα’, επιστρατεύονται οι κυρώσεις: Ο Πλάτων
εισηγείται, τότε, τον υποβιβασμό και την αποβολή του ‘φύλακα’. Αν
αποδειχθεί επίορκος, φιλοχρήματος, δωρολήπτης, άδικος, οκνηρός,
αδιάφορος, δειλός απέναντι στον κίνδυνο κ.ό. πρέπει, χωρίς άλλο, να
αποβάλλεται, να αλλάζει επάγγελμα [29] .
Σ’ αυτό ας μη υπάρχουν συναισθηματικές αναστολές. Άλλωστε, η αλλαγή
επαγγέλματος δεν είναι απανθρωπιά, αφού επιτρέπει την επιβίωσή του.
Η ‘Πολιτεία’, ωστόσο, θέλει χρησιμοποίηση του ‘φύλακα’ διαβίου. Το
ιδανικό της σταθερότητας της κοινωνικής τάξης και της ανέλιξη του
πολιτισμού, η κοινωνική συνοχή και η ευδαιμονία των πολιτών δεν
κατακτώνται από τη μια στιγμή στην άλλη. Η σύμμετρη διαβίου, όπως
προτείνεται από τον Πλάτωνα, εκπαίδευση του ‘φύλακα’ και επίσης διαβίου
υπηρέτηση της πολιτείας, αποβλέπει ακριβώς στο να τον καθιστά
αξιοποιήσιμο για τις ανάγκες της συνολικά και μακρόχρονα.
Αποπειραθήκαμε μια συγκέντρωση και κατάταξη των θέσεων του Πλάτωνα
σχετικά με τον ‘φύλακα’ της αθηναϊκής πολιτείας, τις προϋποθέσεις
επιλογής του, τις εξουσίες και τα καθήκοντά του. Το θέμα ‘πλατωνικός
φύλακας’ έχει απασχολήσει πολλούς στοχαστές. Εμείς καταγίναμε με αυτό,
αφενός για να εξηγήσουμε με ποιο σκεπτικό κάναμε χρήση του όρου
‘πλατωνικός φύλακας’ σε προηγούμενα άρθρα μας, και αφετέρου για να
δώσουμε κάποιες λαβές για κρίσεις και συγκρίσεις, αν υπάρχουν περιθώρια
να γίνουν, για να χρησιμεύσουν ιδίως σε επίπεδο εκπαίδευσης του
αστυνομικού. Σε κάθε περίπτωση, η γνώση δεδομένων του φιλοσοφικού
στοχασμού, αποτελεί καλό πεδίο σκεπτικισμού και για τον σύγχρονο
διαχειριστή κάθε είδους δημόσιας εξουσίας.
Ο Πλάτων υποδεικνύει ότι ο ‘φύλακας’ πρέπει να ασκείται και μορφώνεται
συνεχώς.
[1] Για το ρόλο της ‘πίστης’,
νοούμενης ως έννοιας καθολικής, που αναφέρεται, δηλαδή, γενικά στον
άνθρωπο, ως κοινωνική οντότητα, και τη μόρφωσή του, βλ. Γ. Στ.
Βαγιανού, Η πίστη, στο πλαίσιο διδασκαλίας των κοινωνικών Μαθημάτων,
Αθήνα 2007, passim .
[2] Βλ. Πλάτωνος,
Πολιτεία, 376 b .
Πρβλ. ενδεικτικά και Α. Δανασσή-Αφεντάκη, Θεματική της
Παιδαγωγικής Επιστήμης, Αθήνα 19802, σ.139 εξ. ‘η ευσέβεια
προς το θείο των αρχαίων Ελλήνων αποτελούσε σταθερο σημείο
αναφοράς…Ιδιαίτερη στροφή της παιδείας προς την ηθική παρατηρήθηκε
έντονα στον Πλάτωνα’, επίσης και Nickolas Pappas , όπ.π.
[3] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 383 c : ‘οι φύλακες
μέλλουσιν ημίν θεοσεβείς τε και θείοι γίγνεσθαι, καθ’ όσον ανθρώπω επί
πλείστον οίον τε’. -Η θεοσέβεια επεκτείνει την επίδρασή της στον φορέα,
ενισχύοντας την ανάγκη του να εξασφαλίζει, μέσω πειθαρχίας στα
κελεύσματα της πολιτείας, την επιδοκιμασία του από την τελευταία.
[4] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 387 c : ‘φοβούμεθα
μη εκ της φρίκης θερμότεροι και μαλακώτεροι του δέοντος γένωνται ημίν
(οι φύλακες)’.
[5] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 387 e : ‘ήκιστ’ άρ’
αυτώ δεινόν στερηθήναι υέος ή αδελφού ή χρημάτων ή άλλου του των
τοιούτων…Ήκιστα’ άρα και οδύρεται, φέρει δε ως πραότατα, όταν τις αυτόν
τοιαύτη συμφορά καταλάβη’.
[6] Ο πλατωνικός ‘φύλακας’ εκπαιδεύεται
θεωρητικά και πρακτικά, ώστε να μπορεί να συνταιριάζει πειθώ και
εξαναγκασμό. Εργάζεται, για να διευκολύνει τον πολίτη στη νομοταγή
διάθεση και συμπεριφορά του. Είναι έργο όπου βεβαίως προτάσσεται η
πειθώ. Αλλά όταν κι αν η πειθώ αποτύχει, χρησιμοποιείται αναγκαία ο
εξαναγκασμός. Η τήρηση του νόμου αφορά σύνολη την πολιτεία και δεν
μπορεί ένας ή μια ομάδα παραβατικών ατόμων να τον περιφρονεί, βλ. του
ιδίου, όπ.π., 519 d -520 a : ‘συναρμόττων τους πολίτας (νόμω) πειθοί τε
και ανάγκη’. Η πρόταξη της πειθούς υποδηλώνει ότι οπωσδήποτε προηγείται
η πειθώ, η επιδίωξη της συναίνεσης ή συμμόρφωσης του πολίτη. Εφόσον δεν
αποδώσει η πειθώ, θα ασκηθεί πίεση στον βαθμό που απαιτείται, για να
υποχρεωθεί ο ανυπάκουος πολίτης να αποδεχθεί τη ‘συναρμογή’ (=προσέγγιση
των πολιτών μεταξύ τους, για χάρη των κοινωνικών στόχων της πολιτείας)
και τον σεβασμό του νόμου, πρβλ. και Κυριάκου Καλλιμάνη, Πλάτων
και Αριστοτέλης, εκδ. Gutenberg , Αθήνα 2003, σ. 134.
[7] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 434 d - e . Πρβλ.
του ιδίου, όπ.π., και 421 b - c , όπου σημειώνεται ότι οι ‘φύλακες’
παρακινούνται να κάνουν το έργο τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
γιατί όχι και με προσωπικές θυσίες.
[8] Πρβλ. όπ.π.
[9] Πρβλ. και Nickolas Pappas ,
όπ.π.,
σ. 79, με την παρατήρηση ότι η ιδανική πολιτεία είναι εφικτή, μόνο όταν
η πολιτική ισχύς διαχωρίζεται από την οικονομική. Ο Πλάτων καταγίνεται
με τη σχέση οικονομικών δοσοληψιών και την τάξη των φυλάκων, διότι αυτοί
είναι που απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Δεν τους επιτρέπονται, λοιπόν,
οικονομίστικα κίνητρα, διότι τότε είναι περίπου αναμενόμενο η ισχύς που
διαθέτουν μέσα στην πολιτεία να τους οδηγήσει έως και στη λεηλασία της
περιουσίας των πολιτών.
[10] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 386 b -387 b ,
όπου ο Πλάτων διερωτάται αν μπορεί ο φοβικός τύπος να είναι και
ανδρείος. Επιμένει, όμως, στη σημασία μιας μορφής φοβίας, ότι, δηλαδή,
όποιος φοβάται τη ‘δουλεία’, τη σωματική ή την πνευματική, καλά κάνει,
διότι προστατεύει την ελευθερία του. και τότε παλεύει με
αντριωσύνη για να την αποφύγει.
[11] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 410 e .
[12] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 410 e . Πρβλ.,
επίσης, Κυριάκου Καλλιμάνη, Πλάτων και Αριστοτέλης, εκδ.
Gutenberg , Αθήνα 2003, σ. 136 εξ.
[13] Πρβλ. και του ιδίου, όπ.π., 374 d - e :
‘μέγιστον το των φυλάκων έργον…τέχνης τε και επιμελείας μεγίστης
δεόμενον’.
[14] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 533 b - d .
[15] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 376 e : ‘Τις ουν
η παιδεία (του φύλακος); -Η μεν επί σώμασι γυμναστική, η δ’ επί ψυχή
μουσική…μουσική αρξόμεθα πρότερον παιδεύοντες’.
[16]
Βλ. του ιδίου, όπ.π., 416 b -417 a :
‘της ορθής παιδείας τυχείν (τον φύλακα),…ει μέλλουσι το μέγιστον έχειν
προς το είναι (δίκαιον)’.
[17] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 412 e : ‘…μήτε
γοητευόμενοι μήτε βιαζόμενοι…ποιείν δειν ά τη πόλει βέλτιστα’.
[18] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 396 b - e . και
415 e εξ και 419 a εξ., όπου ο Πλάτων εισηγείται ότι, επειδή ο πλούτος
είναι ματαιότητα και διαφθείρει, ο ‘φύλακας’ πρέπει να ζει μετρημένα και
λιτά, μακρυά από κινήσεις πλουτισμού και χωρίς συγκέντρωση περιουσιακών
στοιχείων. μακρυά από απόκτηση πολυτελών κατοικιών και από
δαπανηρές φιλοξενίες.
[19] Να διευκρινίσουμε εδώ ότι η μίμηση, ενώ
είναι διδακτική επιλογή του Πλάτωνα για λόγους εκπαιδευτικούς, δεν
απετέλεσε ποτέ αρχική (βασική) πολιτιστική επιλογή των φορέων του
Ελληνικού πολιτισμού. Κάνουμε ένα χρονικό άλμα στα νεώτερα ιστορικά
χρόνια για να επισημάνουμε, ότι, π.χ., η Ελληνική Επανάσταση του ’21 δεν
έγινε με πρώτιστο στόχο τη μίμηση Δυτικών προτύπων για ίδρυση ενός
εθνικού (Ελληνικού) κράτους ή για την ανασύσταση μιας Ελληνικής
(μεταβυζαντινής) αυτοκρατορίας, αφαιρώντας τη διοίκηση της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς Τούρκους. Πρώτιστος στόχος ήταν να
διασωθεί η ελληνικότητα και η χριστιανικότητα του χώρου που είχε
κατακτηθεί από τους Οθωμανούς Τούρκους, συνεπώς του πολιτισμού.
[20] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 395 d : ‘ήσθησαι
ότι αι μιμήσεις, εάν εκ νέων πόρρω διατελέσωσι, εις έθη τε και φύσιν
καθίστανται και κατά σώμα και κατά φωνάς και κατά την διάνοιαν’.
[21] Η ‘ελευθερία’, σε όλη τη σύνθετη έννοιά
της, ανήκει στις αρμοδιότητες του ‘φύλακα’, δεδομένου ότι (βλ. του
ιδίου, όπ.π., 395 b ) οι ‘φύλακες’ είναι οι ‘δημιουργοί ελευθερίας της
πόλεως πάνυ ακριβεία’.
[22] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 357-417.
[23] Κατά Πλάτωνα, διαχειριστές κάθε είδους
εξουσίας πρέπει να είναι οι πλούσιοι όχι κατά την οικονομική έννοια,
αλλά οι πλούσιοι σε αγωγή, φρονιμάδα και αρετή. Άλλως, εκείνοι που
εξουσιάζουν έχοντας ως επιδίωξή τους την προσωπική τους ωφέλεια, αυτοί
θα κάνουν την τύχη τους με αρπαγές σε βάρος των πολιτών. - Κατά την
πλατωνική τάξη ως νέοι ‘φύλακες’ που λέγονται ‘επίκουροι’ επιλέγονται με
αυστηρά κριτήρια, βλ. του ιδίου, όπ.π. 521 a . Οι άριστοι και πιο
έμπειροι εξ αυτών επιλέγονται, έπειτα, και εξελίσσονται σε ‘άρχοντες’
της ‘πόλης’, βλ. του ιδίου, όπ.π., 412 c κ.ά.
[24]
Βλ. του ιδίου, όπ.π., 390 d : ‘ου μέν
δη δωροδόκους τε εατέον είναι τους άνδρας (φύλακας) ουδέ φιλοχρημάτους’.
Επισημαίνουμε, ότι ο Πλάτων εισηγείται σοβαρές εναντιώσεις του κατά
ορισμένων αρχαίων διδαγμάτων, όπως ‘δώρα θεούς πείθει, δώρ’ αιδοίους
βασιλήας’, (ο στίχος, κατά Σουίδα, θεωρείται ησιόδειος).
[25] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 416 d -417 a .
[26] Πρλ. του ιδίου, όπ.π., 374 d - e : ‘όσω
μέγιστον το των φυλάκων έργον, τοσούτω αυ τέχνης και επιμελείας
μεγίστης δεόμενον’.
[27] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 395 b - c
[28] Βλ. του ιδίου, όπ.π., 464 c - d , όπου
περιγράφεται ότι ο ‘φύλακας’ δεν έχει επαγγελματικό στόχο του την
απόκτηση κτημάτων. Η αξιακή απολυτοποίηση της έννοιας ‘δικό μου-δικό
σου’ και η στοχοποίησή της ως ιδανικού πρέπει να είναι κάτι ξένο για τον
‘φύλακα’. Η πολιτεία, ωστόσο έχει την ευθύνη της πλήρους συντήρησής του
(βλ. του ιδίου, όπ.π., 464 c ). Πρβλ. και Ernest Barker , Ο
πολιτικός στοχασμός στην αρχαία Ελλάδα: Ο Πλάτων και οι καταβολές του,
μτφρ. Κ. Κολιόπουλος, εκδ. Ποιότητα- Taylors Francis Group , Αθήνα 2007,
σ. 454.
[29] Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, 468 a :
‘…δει δημιουργόν τινα καθιστάναι ή γεωργόν’.
