Ο ΟΜΗΡΟΣ
(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο του
H.D.F.
KITTO
«ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»)
Ο πρώτος και ο μεγαλύτερος Ευρωπαίος ποιητής σίγουρα αξίζει ένα
ολόκληρο κεφάλαιο, τόσο γι’ αυτόν τον ίδιο —γιατί στον Όμηρο
μπορούμε να δούμε όλες τις αρετές που χαρακτηρίζουν την
ελληνική τέχνη — όσο και για την επίδραση που άσκησαν τα
ποιήματά του σε πολλές γενιές Ελλήνων.
Όσον αφορά το περίφημο Ομηρικό ζήτημα, ποιος ήταν δηλαδή ο
Όμηρος και πόσο από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια έγραψε, σκοπεύω
να πω όσο γίνεται λιγότερα. Το πόσο ασαφής υπήρξε η ελληνική
παράδοση μπορούμε να το δούμε από το γεγονός πως ένας πρώιμος
Ίωνας συγγραφέας, ο Ελλάνικος τοποθετούσε τον Όμηρο στον 12ο
αι., ενώ ο Ηρόδοτος στον 9ο: «Τετρακόσια χρόνια πριν από την
εποχή μου, και όχι περισσότερο». Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο
Ηρόδοτος βασικά έχει δίκιο- ο Ελλάνικος είχε αποδεχτεί χωρίς
δισταγμό την υπόθεση ότι ένας ποιητής που περιέγραψε τόσο
ζωντανά τον πόλεμο στην Τροία τον είχε δει ο ίδιος. Αλλά το
καίριο ερώτημα δεν είναι ποιος ήταν ο Όμηρος, αλλά τι ήταν. Η
Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν χαρακτηριστεί η Βίβλος των Ελλήνων.
Για αιώνες αυτά τα δύο ποιήματα αποτέλεσαν τη βάση της ελληνικής
παιδείας, τόσο της επίσημης σχολικής εκπαίδευσης όσο και της
πολιτιστικής ζωής του απλού πολίτη. Απαγγελίες από τον Όμηρο,
συνοδευόμενες από ερμηνείες, γίνονταν από επαγγελματίες που
πήγαιναν από πόλη σε πόλη. Ο Πλάτων σκιαγραφεί μια παραστατική,
και αρκετά ειρωνική, εικόνα ενός από αυτούς στον Ίωνα: «Πρέπει
να είναι θαυμάσιο, Ίωνα, να τριγυρνάς από μέρος σε μέρος, όπως
κάνεις εσύ, να μαζεύεις μεγάλο πλήθος όπου πας, και να τους
έχεις να κρέμονται από τα χείλη σου, και μάλιστα ενώ φοράς τα
καλύτερά σου ρούχα». Μέχρι τότε που αυτή η Βίβλος
αντικαταστάθηκε από μια άλλη, ένα απόσπασμα από τον Όμηρο ήταν ο
φυσικός τρόπος για τη ρύθμιση ενός ζητήματος σχετικά με την
ηθική ή τη συμπεριφορά. Ο Όμηρος μπορούσε να αναφερθεί σε
διπλωματικές διαπραγματεύσεις, σαν να ήταν το Μέγα Κτηματολόγιο,
προκειμένου να υποστηρίξει μια εδαφική διεκδίκηση. Ένα είδος
φονταμενταλισμού γεννήθηκε: ο Όμηρος έκλεινε το σύνολο της
σοφίας και το σύνολο της γνώσης. Ο Πλάτων γελά με αυτό όταν
παρουσιάζει τον Ίωνά του να ισχυρίζεται πως, από τη στιγμή που
είναι ειδικός στον Όμηρο, είναι ειδικός σε όλα τα πράγματα· μια
πόλη μπορεί να τον κάνει ακόμα και στρατηγό της, επειδή φυσικά
γνωρίζει την τέχνη της στρατηγικής από τον Όμηρο. Για να
μιλήσουμε πιο σοβαρά, ο Όμηρος κυριαρχούσε και έτρεφε τη σκέψη
και τη φαντασία των Ελλήνων για πολλές γενιές — καλλιτεχνών,
στοχαστών και απλών ανθρώπων εξίσου. Ζωγράφοι και ποιητές
στρέφονταν στον Όμηρο για την έμπνευσή τους και για τα βασικά
τους θέματα. Λένε πως ο Αισχύλος χαρακτήρισε με σεμνότητα το
δικό του έργο ως «αποφάγια από το τραπέζι του Ομήρου»· και το
ευρωπαϊκό δράμα δεν γνωρίζει καμία μεγαλύτερη μορφή από αυτήν
του Αισχύλου. Τέλος, εκτός από την ίδια την ελληνική γλώσσα, και
η κοινή κληρονομιά του Ομήρου έδωσε ως επί το πλείστον στους
Έλληνες την πεποίθηση πως, παρά τις διαφορές και τα μίση που
τους χώριζαν, αποτελούσαν έναν λαό. Προφανώς πρέπει να
γνωρίζουμε κάτι για τον Όμηρο, αυτόν τον πρώτο έναρθρο
Ευρωπαίο, ο οποίος ανάβει ξαφνικά, όπως είπαμε, σαν μεγάλη φωτιά
στη μέση αυτής της Σκοτεινής εποχής...
