www

Η ανθρώπινη αυτονομία είναι μια έννοια – κλειδί στη σύγχρονη ηθική φιλοσοφία. Προϋποθέτει την ελευθερία που έχουμε ως έλλογα όντα να αποφασίζουμε και να πράττουμε σύμφωνα με τις επιθυμίες μας. Στη νεότερη εποχή, ο Ιμμάνουελ Καντ ήταν ο φιλόσοφος εκείνος ο οποίος υπογράμμισε ιδιαιτέρως την ανθρώπινη αυτονομία και αναγνώρισε τον ουσιαστικό ρόλο που παίζει στο να αποφασίζει το δρων υποκείμενο και να πράττει σύμφωνα με το καθήκον. Βεβαίως, ο Καντ, τον 18^ο αιώνα, έχει μια σαφώς αναπτυγμένη και επεξεργασμένη σύλληψη της ανθρώπινης αυτονομίας. Κάτι τέτοιο μας οδηγεί στο να εγείρουμε την αναπόφευκτη ερώτηση εάν μια τέτοια ή μια παρόμοια σύλληψη της ανθρώπινης αυτονομίας υπήρχε πολύ πριν ο Καντ αναπτύξει τη δική του και, ακόμα περισσότερο, εάν μια κατά τι παρόμοια σύλληψη υπήρχε στην αρχαιότητα, στον 5^ο και στον 4^ο αι. και εξής, όταν η πλατωνική, η αριστοτελική και οι ελληνιστικές ηθικές θεωρίες ευρίσκονταν στην ακμή τους. Εάν, επομένως, μελετήσουμε τα κείμενα, θα αντιληφθούμε ότι ο Αριστοτέλης έχει μια παρεμφερή έννοια της αυτονομίας η οποία κατά κάποιον τρόπο προφητεύει και προαναγγέλλει τη σύλληψη της αυτονομίας η οποία επρόκειτο να αναπτυχθεί στη νεώτερη εποχή. Η έννοια αυτή είναι η «προαίρεσις».

Η λέξη «προαίρεσις, -εως» προέρχεται από το ρήμα «προαιρέομαι, -ούμαι» το οποίο σημαίνει «επιλέγω». Ο Ιωάννης Σταματάκος στο Λεξικὸν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης

μας δίνει τις ακόλουθες σημασίες για τη λέξη «προαίρεσις».

1. Προαίρεσις: η προτίμησις πράγματος τινος έναντι άλλου, η κατόπιν σκέψεως εκλογή· πρόθεσις, σκοπός· απόφασις.

2. Προαίρεσις βίου: ο σκοπός της ζωής ή η πορεία την οποία ακολουθεί τις εις την ζωήν του.

3. Προαίρεσις πολιτείας: τρόπος διακυβερνήσεως ή είδος πολιτεύματος· ωσ. ο τρόπος του πολιτεύεσθαι και ενεργείν εν πολιτεία, «η πολιτική» εκάστου.[1]

'Οπως αντιλαμβανόμαστε, η λέξη «προαίρεσις» έχει ένα ευρύ φάσμα σημασιών που είναι όλες κεντρικές στις διάφορες ηθικές θεωρίες. Ακόμα πιο κεντρική είναι η σημασία της στην ηθική θεωρία του Αριστοτέλη. Να υπενθυμίσουμε, η προαίρεσις είναι το βασικό καθοριστικό χαρακτηριστικό της αρετής, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Γράφει χαρακτηριστικά:

Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἓξις προαιρετικὴ, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς,

ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ὡς ἄν φρόνιμος ὁρίσειεν.[2]

Και αφού η φιλία είναι ένα είδος αρετής, η προαίρεσις είναι παρόμοια το καθοριστικό χαρακτηριστικό της φιλίας. 'Οπως γράφει ο Αριστοτέλης στα ΗΝ:

ἔοικε δ' ἡ μὲν φίλησις πάθει, ἡ δὲ φιλία ἕξει· ἡ γὰρ φίλησις οὐχ ἧττον

πρὸς τὰ ἄψυχα ἐστιν, ἀντιφιλοῦσι δὲ μετὰ προαιρέσεως, ἡ δὲ προαίρεσις

αὓτη (δηλ. ἡ προαίρεσις) γὰρ τοῦ φίλου καὶ τῆς ἀρετῆς.[4]

Η προαίρεσις επομένως είναι το καθοριστικό χαρακτηριστικό της αρετής, κάθε αρετής, και του χαρακτήρα (του ήθους) του ενάρετου ανθρώπου. 'Οπως γράφει ο Αριστοτέλης στα ΗΝ:

τῆς ἀρετῆς γὰρ καὶ τοῦ ἢθους ἐν τῇ προαιρέσει τὸ κύριον.[6]

ἴδιον δὲ τοῦ σπουδαίου τὸ κατὰ προαίρεσιν.[7]

Επιπλέον, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η προαίρεσις είναι το χαρακτηριστικό εκείνο δυνάμει του οποίου διακρίνουμε όχι μόνον τον ακρατή από τον εγκρατή αλλά επίσης τον ακρατή από τον ακόλαστον. Διότι ενώ ο ακρατής ή ο αδύναμος ως προς τη βούληση είναι εκείνος ο οποίος πράττει αντίθετα προς την προαίρεσίν του, επειδή ενδίδει στην έντονη επιθυμία και τα πάθη, αντίθετα, ο εγκρατής πράττει σύμφωνα με την προαίρεσίν του αντιστεκόμενος στα πάθη και στις επιθυμίες του. Ο ακόλαστος, από την άλλη πλευρά, επιλέγει ελεύθερα, σύμφωνα με την προαίρεσίν του, αλλά πράττοντας με τον τρόπον αυτόν επιλέγει τις υπερβολές και το κακό.[8] (Λήψη ολόκληρου του αρχείου)

[1] Ιωάννης Σταματάκος, Λεξικὸν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τόμος πρώτος, εκδόσεις Π. Δημητράκου, Ἀθῆναι 1949, σ. 826. Καθ’ όλη τη διάρκεια του παρόντος άρθρου χρησιμοποιώ τον όρον «προαίρεσις» ως έχει στα αρχαία κείμενα.

[2] Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, εισαγ. – μτφρ. σχόλια μεταφραστική ομάδα Κάκτου, Κάκτος Αθήνα 1993 (στο εξής ΗΝ), B', 1106 b 35 – 1107 a 2: «η αρετή είναι μια έξη επιλεκτική που κατέχει θέση μεσότητας νοούμενη σε σχέση μ’ εμάς, η οποία ορίζεται από τη λογική και όπως θα την όριζε ο φρόνιμος». Εδώ και σε όλα τα χωρία που ακολουθούν, εκτός αν δηλωθεί διαφορετικά, ακολουθώ τη μετάφραση των εκδόσεων Κάκτος με δικές μου τροποποιήσεις και βελτιώσεις.

[3] Αριστοτέλης, ΗΝ, Θ', 1157 b 28 – 31: «Η φιλική διάθεση μοιάζει με συναίσθημα και η φιλία με έξη, διότι η φιλική διάθεση δεν απευθύνεται λιγότερο στα άψυχα αντικείμενα, ενώ η αμοιβαία φιλία προϋποθέτει προαίρεση, η δε προαίρεση είναι προϊόν της έξης».

[4] Αριστοτέλης, ΗΝ, Ι', 1164 b 2: «Διότι η πρόθεση είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του αληθινού φίλου και της αρετής».

[5] Aristotle, Politics, μτφρ. στα αγγλικά H. Rackham, Loeb Classical Library, Heinemann and Harvard University Press, London, Cambridge – Massachusetts, 1972, III, 9, 1280 b 38 – 39: «Διότι η εσκεμμένη επιλογή του να ζει κανείς με κάποιον είναι φιλία». Η μετάφραση είναι δική μου.

[6] Αριστοτέλης, ΗΝ, Θ', 1163 a 22 – 23: «καθότι η πρόθεση είναι ο κύριος παράγων της αρετής και του χαρακτήρα του ανθρώπου».

[7] Αριστοτέλης, Ρητορική, εισαγ. – μτφρ. σχ. Ηλ. Ηλιού, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χχ., 1, 9, 1367 b 22 – 23: «και χαρακτηριστικόν του σοβαρού ανθρώπου είναι το να ενεργεί σύμφωνα με το πρόγραμα που προηγουμένως εχάραξε».

[8] Αριστοτέλης, ΗΝ, Η', 1148 a 15-19.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα