Ο Αριστοτέλης ιστορικός της φιλοσοφίας
(αντίστοιχο κεφάλαιο της
Εισαγωγής στα «ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ» του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ)
Βασίλης
Κάλφας
I
Από τη βιογραφική παράδοση παραδίδεται ότι ο Πλάτων είχε
αποδώσει στον Αριστοτέλη το προσωνύμιο «ο αναγνώστης»1.
Ο χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να παρέπεμπε στη μεγάλη ευρυμάθεια
του Αριστοτέλη, δεν αποκλείεται όμως να είχε και ειρωνική
χροιά, αν σκεφτεί κανείς ότι οι φιλόσοφοι δεν ευνοούσαν πάντοτε
την πολυμάθεια2, και ειδικά ο Πλάτων δεν φαίνεται να
είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση όσους πίστευαν ότι κέρδιζαν σε σοφία
«τρεφόμενοι» αποκλειστικά από τις γραπτές γνώμες των
προγενεστέρων3. Ανεξάρτητα από το κίνητρο του
Πλάτωνα, είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης εγκαινιάζει μια
καινοφανή μέθοδο προσέγγισης των γραπτών κειμένων. Κατά τον
Düring,
ενώ «οι περισσότεροι από τους νεαρούς μαθητές της Ακαδημίας
“άκουγαν” βιβλία, ο Αριστοτέλης διάβαζε βιβλία με τον τρόπο που
τα διαβάζουμε και εμείς»4. Στα Τοπικά
συστήνει στον επίδοξο διαλεκτικό την εκμετάλλευση των γραπτών
κειμένων του παρελθόντος για τη συναγωγή πινάκων, που θα
αποτελέσουν μια εύχρηστη παρακαταθήκη έγκυρων απόψεων:
«Πρέπει να
κάνουμε και επιλογή [προτάσεων] από τα γραπτά κείμενα, και να
συνθέτουμε πίνακες για κάθε γένος όντων, τοποθετώντας εξ αρχής
το κάθε γένος ξεχωριστά, για παράδειγμα, «το αγαθό» ή «το έμβιο
ον» - και μάλιστα «το αγαθό» ως προς όλες του τις πλευρές,
ξεκινώντας από την ουσία. Πρέπει επίσης να σημειώνουμε κάθε φορά
και τις γνώμες των επωνύμων, όπως λ.χ. ότι ο Εμπεδοκλής
υποστήριξε ότι τα στοιχεία των σωμάτων είναι τέσσερα-
γιατί αυτό που έχει υποστηρίξει κάποιος διάσημος μπορεί πιο
εύκολα να γίνει αποδεκτό»5.
Ακολουθώντας τη συμβουλή του Αριστοτέλη, ο εμπλεκόμενος σε μια
διαλεκτική διαμάχη αποκτά ένα ακόμη βέλος στη φαρέτρα του. Άλλο
βάρος έχει ένα εύλογο επιχείρημα, και άλλο ένα επιχείρημα που
επιπλέον αξιοποιεί γνώμες ανθρώπων με φήμη και κύρος. Η
προσφυγή ωστόσο σε γενικά αποδεκτές πεποιθήσεις, σε αντιλήψεις
που άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου, δεν ενισχύει μόνο την πειθώ
των λόγων μας, αλλά είναι και μια ένδειξη για την αλήθεια τους.
Μιλώντας για τη θεϊκή φύση του ουρανού και την αιωνιότητα του, ο
Αριστοτέλης θεωρεί αποφασιστική ένδειξη για την αλήθεια των
θέσεων του το γεγονός ότι τις ίδιες απόψεις είχαν όλοι όσοι
ασχολήθηκαν με τα ουράνια, «και βάρβαροι και Έλληνες... στην
ολότητα του παρελθόντος χρόνου, όπως φαίνεται από τις
παραδόσεις που πέρασαν από τη μια γενιά στην επόμενη»6.
Και αιτιολογεί τη σύμπτωση των απόψεων με την πεποίθηση ότι οι
ίδιες αλήθειες επανεμφανίζονται στην ανθρώπινη ιστορία,
«φθάνουν και ξαναφθάνουν ως εμάς, όχι μια και δύο φορές αλλά
απειράριθμες»7.
Κατά μιαν έννοια λοιπόν, η ανθρώπινη σκέψη θα μπορούσε να ιδωθεί
υπό εξελικτικό πρίσμα, ως συνεχής επαναφορά των ίδιων βασικών
ερωτημάτων και βαθμιαία βελτίωση των απαντήσεών μας, ως
διαδικασία συσσώρευσης γνώσεων και λύσεων. Υπάρχουν
αριστοτελικά χωρία που όντως μαρτυρούν μια τέτοια προσέγγιση.
«Όλοι έχουν
πει κάτι για τη φύση· και ενώ ο καθένας ξεχωριστά δεν προσφέρει
τίποτε ή προσφέρει ελάχιστα σ’ αυτή την έρευνα, όλοι μαζί σε
συνδυασμό δημιουργούν μια σημαντική παρακαταθήκη... Το δίκαιο
λοιπόν είναι να παίρνουμε υπόψη μας όχι μόνο τις γνώμες που κι
εμείς μοιραζόμαστε, αλλά ακόμη και τις πιο επιπόλαιες, γιατί κι
αυτές έχουν συμβάλει σε κάτι, αφού τουλάχιστον έχουν
προετοιμάσει τη δική μας ερευνητική διάθεση»8.
Ενίσχυση της διαλεκτικής μας ικανότητας, επαναδιατύπωση των
βασικών μας ερωτημάτων, αποτίμηση του παρόντος, συνέχεια και
καινοτομία... Ο Αριστοτέλης δείχνει να έχει πολλούς λόγους για
να στραφεί στη συστηματική μελέτη των παλαιότερων στοχαστών. Ας
δούμε πώς ακριβώς αξιοποιεί φιλοσοφικά αυτή τη γνώση...
