Ο Αριστοτέλης για την τεχνολογία
Θεοδόση
Π. Τάσιου
Επειδή ΅έσα στο νέο Ορα΅α για ΅ια αδανειακή Ανάπτυξη, η
Τεχνολογία θα παίζει ρόλον κεντρικό, σκέφθηκα ΅ήπως ΅πορού΅ε να
ενισχύσο΅ε την τεχνικοφιλία των Νέων-΅ας, θυ΅ίζοντας άλλη ΅ιά
φορά το πάθος των Αρχαίων Ελλήνων υπέρ της Τεχνολογίας. Λοιπόν,
παρά την (αναχρονιστικώς) υποτι΅ητική χροιά της ρετσινιάς
«ιδεαλιστής», ο Πλάτων φαίνεται να είναι φίλος προς την
Τεχνολογία. Ενδεικτικώς θα αναφερθώ σε τρία ΅όνον περιστατικά:
Πρώτον, όταν θαυ΅άζει τους Τεχνίτες στον Γοργία (503 Ε, 504 Α),
«τους οικοδό΅ους, τους ναυπηγούς, τους άλλους πάντας δη΅ιουργούς,
ως εις τάξιν, τινα έκαστος έκαστον τίθησιν ό άν τιθή, έως άν το
άπαν συστήσηται τεταγ΅ένον τε και κεκοσ΅η΅ένον πράγ΅α». ∆εύτερον,
είναι χαρακτηριστικό το οτι δέν θαυ΅άζει τον Θαλήν ως
Μαθη΅ατικόν, αλλα ως Μηχανικόν ΅εγάλων τεχνικών έργων: «Εργα
σοφού ανδρός πολλαί επίνοιαι και ευ΅ήχανοι εις τέχνας ώσπερ αύ
Θάλεω του Μιλησίου» (Πολιτεία, 600 α).
Και τρίτον, η επι΅έλεια και η πληρότητα ΅ε τις οποίες προβάλλει
στον «Πρωταγόρα»-του την πεφωτισ΅ένη εκδοχή του ΅ύθου του
Προ΅ηθέως, συνιστούν άλλην ΅ιά θετική ένδειξη της ση΅ασίας την
οποία έδινε ο Πλάτων στην Τεχνολογία.
Αν λοιπόν αυτά ισχύουν για τον Πλάτωνα, ευλόγως ανα΅ένεται οτι ο
ρεαλιστικότερος και ε΅πειρικότερος ΅αθητής-του θα βλέπει ΅ε
καθαρό ΅άτι την Τεχνολογία χωρίς λ.χ. τις ιδιότυπες
επιφυλάξεις του Ξενοφώντος για τους Τεχνίτες («Οικονο΅ικός», VI,
5). Πράγ΅ατι, στην αριστοτελική Σχολή, άλλες ήσαν οι περι
Τεχνολογίας κρατούσες αντιλήψεις, κι άλλο το συστη΅ατικό
ενδιαφέρον για τις εφαρ΅οσ΅ένες Επιστή΅ες. Απ αυτήν λοιπόν την
άποψη, ο Αριστοτέλης είναι «πιό σύγχρονος» για τις ση΅ερινές-΅ας
αντιλήψεις. Με ΅ία διαφορά: Οτι ε΅είς δέν εί΅αστε επαρκώς
αριστοτελικοί, κατα το γεγονός οτι ΅άλλον δέν δείχνο΅ε το ίδιο
ενδιαφέρον για ολόκληρο το φάσ΅α του επιστητού, για την
πραγ΅άτωση ενος όλο και διαφεύγοντος Ανθρωπισ΅ού.
Ο φιλάνθρωπος πραγ΅ατισ΅ός του Αριστοτέλους φαίνεται ήδη απ την
πρώτη φράση του βιβλίου «Τα Μηχανικά»: «Θαυ΅άζεται όσα γίνεται
δια τέχνην προς το συ΅φέρον τοις ανθρώποις» (847 α). Συ΅φέρον,
διοτι αναγνωρίζεται οτι η Φύσις ΅πορεί να είναι αντιθετική προς
τον Ανθρωπο. ∆ι ό και «τέχνης γάρ κρατού΅εν, ών φύσει νικώ΅εθα!»
(ένθ.αν.§21). (Εδώ επιχαίρω για την καρα΅πινάτη ανατροπή ενος
σύγχρονου ακραίου συνθή΅ατος «η Φύση είναι ιερή» συνθή΅ατος
που αθελήτως αποενοχοποιεί τον καταστροφέα του Περιβάλλοντος,
αφού του α΅φισβητεί την ικανότητά-του και υποχρέωση ως ΅οναδικού
όντος που παράγει Αξίες.) Αλλ ο Αριστοτέλης δέν αρκείται στο
θαυ΅άζειν τ αποτελέσ΅ατα της Τεχνολογίας: Ενδιαφέρεται και για
την ιχνηλάτηση του τεχνολογικού ενεργή΅ατος. Και του αναγνωρίζει
το στοιχείον της δη΅ιουργικότητας ΅προστά στα δυσεπίλυτα
προβλή΅ατα που πρέπει να λύσει: «Οταν ούν δέη τι παρα φύσιν
πράξαι, δια το χαλεπόν α π ο ρ ί α ν παρέχει και δείται τέχνης
διό και καλού΅εν της τέχνης το προς τας τοιαύτας απορίας βοηθούν
΅ηχανήν» (ένθ.αν. §16-19). Εδώ, η ετυ΅ολογία αποκαλύπτει
θε΅ελιώδη συ΅βά΅ατα: «Μηχανή» ή (΅άλλον, επι το δωρικότερον) «΅αχανά»
είναι το πέραν της Φύσεως ενισχυτικόν των ανθρωπίνων
δυνατοτήτων. Απ το «δύνα΅αι» (το ιαπετικό mâgh, το γοτθικό mag
ή το σλαβικό mog), θα πηγάσει το «΅έσον», ο «τρόπος», το «επινόη΅α»
το ΅ήχαρ (΅ήχος) κάποτε σή΅αινε και το φάρ΅ακο. Αν λοιπόν
επιτρέπεται εδώ ΅ια υπόθεση εργασίας, ΅προστά στο αδιέξοδο της
α-πορίας, ο άνθρωπος ΅ηχανεύεται ΅ια λύση (΅ια ΅ηχανή),
επιστρατεύοντας τη φαντασία του. Αλλα και στηριζό΅ενος στην
Επιστή΅η, λέει ο Αριστοτέλης: «Εστι δε ταύτα [τα της τέχνης
προβλή΅ατα] κοινά τών τε ΅αθη΅ατικών και των φυσικών» (847 a,
24-26).
Εδώ, ΅άλιστα, συναντά τον ∆άσκαλό-του που διαβεβαίωνε οτι: «οίαν
πασών Τεχνών άν τις Αριθ΅ητικήν χωρίζει και Μετρητικήν και
Στατικήν, φαύλον το καταλειπό΅ενον εκάστης άν γίγνοιτο» (Φίληβος,
55 Ε). Η σταυρογονι΅οποίηση Επιστή΅ης και Τεχνολογίας, άλλωστε,
είχε αρχίσει απ τον 6ο π.Χ. αιώνα ΅ε τη γεω΅ετρικοποίηση των ΅εγάλων
υδραυλικών έργων (Θαλής, Ευπαλίνος), για να φθάσει στον 5ο αιώνα
να διευκολύνεται η κατασκευή ΅ουσικών οργάνων χάρις στη ΅αθη΅ατικοποίηση
της Μουσικής (Αρχύτας) ή, τέλος, να έρθει το ΅έγα αντίδωρον της
Τεχνολογίας προς την Επιστή΅η: ΅ε τον Μηχανισ΅ό των Αντικυθήρων
(τον πρώτο αναλογικό Υπολογιστή) κατα τον 2ο π.Χ. αιώνα.
Η κορύφωση ό΅ως της θέσεως του Αριστοτέλους εν σχέσει ΅ε την
Τεχνολογία εκφράζεται νο΅ίζω ΅ε τη βασική πολιτική σκέψη
που διατύπωσε στα Πολιτικά (1253 b, 34): «Ει γάρ ηδύνατο έκαστον
των οργάνων (κελευσθέν ή προαισθανό΅ενον) αποτελείν το αυτού
έργον, ουδέν αν έδει ούτε τοις αρχιτέκτοσιν υπηρετών, ούτε τοις
δεσπόταις δούλων»! ∆ηλονότι η απελευθέρωση του τλή΅ονος γένους
των βροτών απ τον ΅όχθο, τον πόνο και την εκ΅ετάλλευση θα
επιτευχθεί ΅έσω της προχωρη΅ένης Τεχνολογίας των αυτο΅άτων και
των ρο΅πότ. Αυτήν την ευγενή Ουτοπίαν άλλωστε θα υιοθετήσει (δυό
χιλιάδες χρόνια ΅ετά τον Αριστοτέλη) και ο Campanella στην «Città
del Sole» όπως την υιοθέτησαν έκτοτε και ποικίλες
κοινωνιστικές θεωρίες και καθεστώτα. Τα οποία ό΅ως υπονο΅εύθηκαν
ενπολλοίς καί επειδή δέν ΅πόρεσαν να ακολουθήσουν ολόκληρη τη
συνταγή του πλατωνικού Πρωταγόρα: Οπου αναγνωρίζονται ΅έν το
κίνητρον της Ανάγκης (§321 c) και η εκ θεότητος δωρεά της
«εντέχνου σοφίας, σύν πυρί» (321 d), καθώς και η λόγω
Τεχνολογίας επακολουθήσασα «ευπορία του βίου» (322 a)
υπογρα΅΅ίζεται ό΅ως και το γεγονός οτι τότε οι άνθρωποι «ηδίκουν
αλλήλους και διεφθείροντο» (322 b)!
Οπότε παρε΅βαίνει ξανά η θεότητα, προσφέροντας το (ως απεδείχθη
απαραίτητον)
συ΅πλήρω΅α της αρχικής δωρεάς χαρίζοντας στους ανθρώπους
«Αιδώ τε και ∆ίκην , επι πάντας» (322 c).
Το ΅όνο κακό είναι που ετούτο το τελευταίο δώρη΅α δέν είναι
απευθείας αναλώσι΅ο, αλλα προϋποθέτει επί΅ονη ΅υητικήν
αυτενέργεια ιδίως στην περίπτωση λαών λεβέντικων και
αξιοζήλευτων...
Υστερόγραφο: Πάντως, για να ενισχύσο΅ε συστη΅ατικότερα την
Τεχνικοφιλία των Νέων-΅ας (κόντρα στον υφέρποντα λογιοτατισ΅ό
και τον εφιππεύοντα οικονο΅ισ΅ό), ΅ήπως θα έπρεπε να διδάσκο΅ε
στην Ιστορία των σχολείων-΅ας κι ενα κεφαλαιάκι για την ένδοξη
ιστορία της αρχαίας ελληνικής Τεχνολογίας; Καιρός είναι.
