Μικρή ιστορία της αθηναϊκής
δημοκρατίας
και η πρόσληψή της στους αιώνες
Claude Mossé
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Σώτη Τριανταφύλλου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Δημοκρατία
του χθες και δημοκρατία του σήμερα
...Η
δημοκρατία βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη. Αποτελεί κεντρικό
ζήτημα του στοχασμού πολιτικών, πανεπιστημιακών, δημοσιογράφων,
διερωτώμενοι κατά πόσον λειτουργεί όπου υπάρχει και ποιες είναι
οι δυνατότητες εγκαθίδρυσής της όπου δεν έχει ακόμα δοκιμαστεί.
Για την εγκαθίδρυσή της στη Μέση Ανατολή έγιναν στρατιωτικές
επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ. Για να θριαμβεύσει η
δημοκρατία, πλήθη διαδηλωτών βγαίνουν στους δρόμους του Κιέβου
και του Μινσκ. Στην Αφρική, στο όνομα της δημοκρατίας,
συγκρούονται ομάδες με όχι πάντα ξεκάθαρους σκοπούς, εφόσον
διατηρούνται ανταγωνισμοί που προέρχονται από το μακρινό
παρελθόν. Όλα αυτά σημαίνουν πως η δημοκρατία συνιστά ένα από τα
κυρίαρχα ζητήματα των αρχών του 21ου αιώνα, στο μέτρο που από
αυτήν εξαρτάται η επίλυση άλλων προβλημάτων -οικονομικών,
οικολογικών, δημογραφικών- του σημερινού κόσμου.
Ο όρος
«δημοκρατία» δεν είναι ανακάλυψη του σημερινού ανθρώπου:
επινοήθηκε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια στην Αθήνα, μία από
τις εκατοντάδες πόλεις που ισχυρίζονταν ότι ανήκουν στον ίδιο
πολιτισμό, τον ελληνικό. Προέκυψε από σύνθεση δύο λέξεων που
προϋπήρχαν αλλά δεν είχαν ως τότε συνδεθεί: δήμος και κράτος.
Αμφότερες απαντώνται στα ομηρικά έπη. Η έννοια της πρώτης είναι
πολλαπλή: δηλώνει εξίσου μια περιοχή, έναν λαό και το πλήθος
των αμάχων σε αντίθεση με τους μαχητές, εκείνους στους οποίους
ο Οδυσσέας στην Ιλιάδα αρνείται το δικαίωμα του λόγου.1
Το κράτος, από την άλλη μεριά, εκφράζει τη δύναμη και την
εξουσία, τη δύναμη του Δία2 όπως και του Αχιλλέα,
βασιλιά των Μυρμιδόνων,3 ή του Τηλέμαχου, αφέντη του
«οίκου» του έναντι των μνηστήρων και της μητέρας του, της
Πηνελόπης.4
Τον 5ο αιώνα,
η σύνδεση του δήμου και του κράτους εκφράζει τη φύση της
εξουσίας που ασκούσε η κοινότητα των Αθηναίων πολιτών, όπως
διατυπώνεται στις αποφάσεις της «εκκλησίας του δήμου» με τη
φράση έδοξε τω δήμω, άρεσε στον δήμο, ο δήμος αποφάσισε. Ωστόσο,
στις πρώτες χρήσεις του όρου «δημοκρατία», η σημασία έχει
ελαφρώς μετατοπιστεί.
O
Θουκυδίδης τον χρησιμοποιεί για να προσδιορίσει το καθεστώς που
οι Αθηναίοι επέβαλαν στους κατοίκους της Σάμου εις βάρος μιας
μερίδας Σαμίων, των πλουσίων, οι οποίοι πήραν τον δρόμο της
εξορίας. Έτσι, προσέδωσε στη λέξη δήμος ένα συγκεκριμένο
περιεχόμενο: ο λαός σε αντιδιαστολή προς τους προύχοντες.5
Στον περίφημο Επιτάφιο λόγο του Περικλή, ο ρήτορας δίνει πάλι
έναν μερικό ορισμό του δήμου: «Κατ’ όνομα, εφόσον τα πράγματα
δεν εξαρτώνται από τη μειοψηφία αλλά από την πλειοψηφία,
πρόκειται για δημοκρατία».6 Σ’ αυτούς τους δύο
ορισμούς, βρίσκουμε όλη την πολυπλοκότητα του προβλήματος της
αθηναϊκής δημοκρατίας: είναι αυτονόητο ότι, όπως επισημαίνει ο
Αριστοτέλης, οι «φτωχοί» είναι παντού περισσότεροι από τους
«πλουσίους» - κατά συνέπεια, η αρχή της πλειοψηφίας σημαίνει ότι
ο δήμος συγχέεται με τους «φτωχούς», των οποίων το βάρος είναι
καθοριστικό στη λήψη των αποφάσεων. Η διατύπωση των ψηφισμάτων,
ωστόσο, προϋποθέτει επίσης ότι η μειοψηφία δέχεται τις
αποφάσεις της πλειοψηφίας και ότι «πλούσιοι» και «φτωχοί»
βρίσκονται ενωμένοι στη φράση έδοξε τω δήμω σχηματίζοντας έναν
και μοναδικό δήμο, κάτοχο του κράτους, της ηγεμονικής εξουσίας.
Η ίδια
πλειοψηφική αρχή έχει επιβληθεί στις σημερινές αντιπροσωπευτικές
δημοκρατίες. Αλλά συγχρόνως είναι η ίδια που δημιουργεί πρόβλημα
όταν η αποχή στις εκλογές παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Τότε η
εκφρασμένη πλειοψηφία δεν αντιπροσωπεύει παρά μια μειοψηφία σε
σχέση με το σύνολο των πολιτών. Εξού και η κρίση της
δημοκρατίας την οποία καταγγέλλουν πολλοί αναλυτές. Εξού και η
αμφισβήτηση της αντιπροσωπευτικότητας, καθώς και η ιδέα να
εμπνευστούμε από το αθηναϊκό μοντέλο προκειμένου να
αναζωπυρώσουμε την επιθυμία συμμετοχής στην πολιτική ζωή, τη
συμμετοχή που προϋπέθετε η άμεση δημοκρατία των Αθηναίων.
Η εγκυρότητα της αρχής της πλειοψηφίας και οι μορφές που μπορεί
να πάρει η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων είναι προβλήματα που
τίθενται σε όλους όσοι ασχολούνται με την παρακμή των
δημοκρατιών στον σύγχρονο κόσμο. Άραγε η ελληνική δημοκρατία
μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο στους σημερινούς ανθρώπους; Δεν
υπάρχει προφανής απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, μιας και πρέπει
να αφαιρέσουμε τους είκοσι πέντε αιώνες που μας χωρίζουν από την
Αθήνα του Περικλή. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον να προσπαθήσουμε να
κατανοήσουμε τη λειτουργία αυτού του πολιτεύματος και της
ιδεολογίας που το στήριζε, υπενθυμίζοντας παράλληλα και τις
απόψεις περί δημοκρατίας που διατυπώθηκαν μέσα στους αιώνες.
Γιατί από τα ερωτήματα που γέννησε ιστορικά η αθηναϊκή
δημοκρατία μπορούμε να αντλήσουμε μαθήματα χρήσιμα για την
αναγέννηση της δημοκρατίας, που σήμερα είναι πιο αναγκαία από
ποτέ....
