Mαντική και Mαγεία
NTEΪBINT
TZOPNTΑN
πρώην Διευθυντής της Γενναδείου Bιβλιοθήκης
Όποιος επιχειρεί να ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα Μαγεία
και Μαντεία, πρέπει πρώτα να θέσει στον εαυτό του δύο
ερωτήματα: «Τι είναι μαγεία;» και «Tι είναι μαντεία;»
Στο δεύτερο ερώτημα, η απάντηση είναι μάλλον εύκολη.
«Μαντεία είναι μια τελετουργία που βοηθά να ξεπεραστούν
προβλήματα αποφάσεων» - αυτός είναι ο ορισμός που έδωσε
ο Fritz Graf σε άρθρο του με αυτόν ακριβώς τον τίτλο:
«Μαγεία και Μαντεία»1. Ο ορισμός της μαγείας είναι πολύ
πιο αβέβαιο εγχείρημα, ιδίως αν θέλουμε να έχει κάποια
γενική εφαρμογή. Το πρόβλημα είναι όμοιο με εκείνο της
εξέτασης των αιρέσεων, της επισήμανσης των πεποιθήσεων
που είναι κοινές σε όλες τους, και του ορισμού της λέξης
«αίρεση» στη βάση αυτή: πράγμα ακατόρθωτο, μ' όλα ταύτα,
διότι «αίρεση» είναι, από τη φύση της, αυτό το οποίο η
Εκκλησία έχει ορίσει ως μη αποδεκτό - και το κριτήριο
αποδοχής μπορεί διαφέρει από εποχή σε εποχή, και σίγουρα
διαφέρει από θρησκεία σε θρησκεία. Το ίδιο ισχύει και
για τη μαγεία: παρά τις προσπάθειες των ειδικών να
ορίσουν ποιες πράξεις συνιστούν, από τη φύση τους,
μαγεία, είναι ασφαλέστερο να αποδεχθούμε τον ορισμό του
Marcel Maoss: μαγεία «είναι η θρησκεία των
απομονωμένων»2 - ήτοι πρακτικές σχετικές με το θείο ή το
υπερφυσικό οι οποίες δεν επιδοκιμάζονται από την ομάδα.
Ο άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς (1588-1679) το έθεσε με
τον ίδιο σχεδόν τρόπο: Το τμήμα εκείνο της θρησκείας που
το κράτος δεν επιτρέπει είναι μαγεία. αν υιοθετήσουμε
έναν τόσο ουδέτερο ορισμό της μαγείας, αυτό σημαίνει πως
όταν συζητούμε για μαντεία υπό το φως της μαγείας,
πρέπει να πρόκειται για έναν τύπο μαντείας που δεν
επιδοκιμάζεται από τις επικρατούσες θρησκευτικές
αντιλήψεις.
Σαν επεξήγηση αυτής της τελευταίας επισήμανσης, ας
πάρουμε δύο αρχαία παραδείγματα μαντείας, από τον 4ο
αιώνα π.Χ. Οι ανασκαφές στη Δωδώνη έφεραν στο φως
χιλιάδες μολύβδινα ελάσματα, στα οποία ήταν χαραγμένα
ερωτήματα που ζητούσαν απάντηση από τον Δία, μέσω των
ιερέων τού εκεί μαντείου του. Hταν γραμμένα (ή, ίσως,
υπαγορευμένα) από επισκέπτες που είχαν έλθει στο μαντείο
από όλο τον ελληνικό κόσμο. Eνα από αυτά ρωτά:
Κατεφάρμαξε Τιμώι Ἀριστοβούλαν;
«Mήπως η Tιμώ δηλητηρίασε την Αριστοβούλα;»3
Σε ένα άλλο, μια ομάδα ανθρώπων ρωτά:
[ -
Διί] τώι Νάωι και τάι Διώναι· ή μη χρηύνται Δωρίωι τω[ι]
ψυχαγωγώι;
«[ - στον Δία] τον Νάιο και την Διώνη: θα πρέπει να
καταφύγουν σε νεκρομάντη;»4.
Δεδομένου ότι ο Zευς είναι ο ύπατος των θεών, δύσκολα θα
θεωρούσαμε τις δύο αυτές ερωτήσεις απαγορευμένες από την
κυρίαρχη θρησκεία. Με άλλα λόγια, καμία από τις μαντείες
αυτές δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μαγεία. Το σημαντικό,
ωστόσο, με τη δεύτερη είναι ότι η ίδια η ερώτηση αφορά
τη μαντεία. Γνωρίζουμε μόνο ότι η ομάδα των ερωτώντων
προερχόταν από περιοχή που μιλούσε κάποια δωρική
διάλεκτο. Κατά τον καθηγητή Αναστάσιο-Φ. Χριστίδη, ο
οποίος ολοκληρώνει τη δημοσίευση ενός μεγάλου αριθμού
ελασμάτων από τη Δωδώνη, «η ερώτηση ετέθη από ομάδα
ατόμων - άραγε από μια κοινότητα (ή από αντιπροσώπους
της);»5. Με άλλα λόγια, οι ερωτώντες ζητούν να μάθουν αν
η πόλη τους, ως σώμα πολιτικό, πρέπει ή όχι να
αναγνωρίσει τη νεκρομαντεία ως μια μορφή μαντείας
αποδεκτή από τον Δία. Προφανώς τον 4ο αιώνα π.Χ., οπότε
χαράχθηκαν αυτά τα ελάσματα, η μαντεία δεν ήταν
απαγορευμένη από την πολιτεία και δεν θεωρούνταν μαγεία.
Mαγικοί πάπυροι
Οι κυριότεροι αντίπαλοι της μαντείας στον ελληνικό κόσμο
ήταν οι χριστιανοί κληρικοί, που οι περισσότεροί τους
θεωρούσαν ότι η μαντική ισοδυναμούσε με προσφυγή στις
συμβουλές των δαιμόνων, τη θεωρούσαν δηλαδή αίρεση, άρα
μαγεία. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να περιορίσουμε τη
συζήτησή μας εδώ στη μαντεία κατά τη χριστιανική εποχή6.
Oμως αντί να ασχοληθούμε με την εξέλιξη των χριστιανικών
ιδεών για τη μαντεία, θα ήταν πιο ενδιαφέρον να δώσουμε
μερικά παραδείγματα μαντικών πρακτικών γραμμένων σε
παπύρους7. Στις περισσότερες περιπτώσεις θα φανεί το
γιατί οι χριστιανοί μπορεί να αποδοκιμάζουν· άλλες
περιπτώσεις δεν είναι τόσο απλές.
Η Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού φιλοξενεί τον
εκτενέστερο μαγικό πάπυρο, έναν κώδικα 36 φύλλων, του
4ου αιώνα μ.Χ. Αποτελείται από συνταγές, γραμμένες οι
περισσότερες στα ελληνικά, για διάφορες πρακτικές,
μεταξύ των οποίων και μαντικές. Η πρώτη από αυτές, στα
κοπτικά, είναι η εξής8:
ΣΑΦΦΑΙΟΡ BaEaKOTa KIKaTOY- TaPa EKENNK ΛΙΧ, ο
μεγαλοδαίμων και ο απαραίτητος... ΙΨΕΝΤΑΝΧΟΥΧΕΩΧ ΔΩΟΥ
ΣΑΜΑΙ ΑΡΑΒΕΝΝΑΚ ΑΝΤΡΑΦΕΥ ΒΑΛΕ ΣΙΤΕΝΓΙ ΑΡΤΕΝ BENTEN aKPaB
ENTX OYaNTX ΒΑΛΑΣΟΥ-ΠΛΑ ΣΡΑΧΕΝΝΕ ΔΕΧΕΝΝΕ ΚΑΛΑΣΟΥ
ΣΑΤΕΜΜΩΚ ΒΑΣΗΕ ΒΑ-ΛΑ ΣΑΜΑΙ ημέρα Διός9 ώρα α', επί δε
ρυστικής10 ώρα ε΄ αίλουρος [ή] η΄ αίλουρος. Δόξα στον
Oσιρι, τον βασιλιά του κάτω κόσμου, τον άρχοντα της
ταρίχευσης, που βρίσκεται νοτίως (του;) Θις, που
δοξάζεται στην aβυδο, αυτόν που είναι κάτω από το δένδρο
«noobs», που η δόξα του βρίσκεται (στην;) Πασαλώμ. Δόξα
(στον;) aλθαβώτ· φέρε μου τον Σαβαώθ. Δόξα στον Αδωναΐ,
τον μεγάλο Εού, τον γενναιότατο· φέρε μου τον Μιχαήλ,
τον δυνατό άγγελο που είναι πλησίον του Θεού. Δόξα στον
aνουβι, επάνω στο βουνό του. Δόξα στις θεές - στον μέγα
Θωθ, τον σοφό. Δόξα στους θεούς, ΑΧΝΟΥΙ ΑΧΑΜ ΑΒΡΑ ΑΒΡΑ
Σαβαώθ. Oτι Ακσχα Σχαις το όνομά μου, Σαβασχα το αληθές
όνομά μου· Σλωτ Σλωτ γενναιότατος το όνομά μου. aς
ενωθεί λοιπόν αυτός που είναι στον κάτω κόσμο με αυτόν
που ευρίσκεται στον αέρα· ας εγερθούν, ας έλθουν, και να
μου φέρουν ειδήσεις για το θέμα για το οποίο τους ερωτώ.
Η ρυστική ημέρα, η «ημέρα της σωτηρίας», δείχνει ότι οι
οδηγίες γράφτηκαν αρκετά χρόνια μετά την εγκαθίδρυση του
χριστιανισμού στην Αίγυπτο, ενώ ο Σαβαώθ και ο άγγελος
Μιχαήλ μαρτυρούν ιουδαϊκή επίδραση.
«Αντίγραφον ιεράς βίβλου»
Το δεύτερο παράδειγμα είναι λιγότερο «εξωτικό», επειδή
γνωρίζουμε μερικούς από τους Αιγύπτιους θεούς που
μνημονεύει11. Περιέχει οδηγίες που η υποτιθέμενη
αρχαιότητά τους είχε προφανή στόχο να εντυπωσιάσει τον
χρήστη τους. Τα 29 γράμματα για τα οποία γίνεται λόγος
είναι εκείνα του κοπτικού αλφαβήτου.
Μεγάλη Ισις η κυρία. Αντίγραφον ιεράς βίβλου της
ευρετίσης εν τοις του Ερμού ταμίοις. Ο δε τρόπος εστίν
τα περ[ιτ]τά γράμματα {κθ'}, δι' ων ο Ερμής
<εκληδονίσατο> κε η Ισις ζητούσα (εξεύρεν) εαυτής τον
αδελφόν κε άνδρα Οσιρειν. <Λέ(γε)·> «Επικαλούμαι τον
(Ηλιον) κε τους εν βυθώ θεούς πάντας»-περί ων θέλις
κληδονισθήναι. Λαβών φύνικος άρσενος φύλλα κθ΄
επίγρ(αψον) εν εκάστω των φύλλων τα των θεώ(ν) ονόματα
κε απευξάμενος αίρε κατά δύο δύο. Το δε υπολιπό[μ]ενον
έσχατον αναγνώτι κε ευρήσις σου την κληδόνα εν οις
μέτεστειν και χρηματισθήση τηλαυγώς.
«Mεγάλη Iσις η Δέσποινα. Αντίγραφο ιερού βιβλίου που
βρέθηκε στα αρχεία του Ερμή. Η μέθοδος είναι ο περιττός
αριθμός των γραμμάτων {δηλ. 29}, με την οποία ο Ερμής
<δεχόταν οιωνούς> και η Iσις, αναζητώντας, <βρήκε> τον
αδελφό και σύζυγό της Oσιρι <Λέγε:> «Επικαλούμαι τον
ήλιο και όλους τους θεούς στα βάθη» - για οτιδήποτε
θέλεις να λάβεις οιωνό. Παίρνοντας 29 φύλλα από αρσενικό
φοίνικα, γράψε σε καθένα από αυτά τα ονόματα των θεών
και, αφού πεις μια προσευχή, μάζεψέ τα ανά δύο. Διάβασε
το τελευταίο φύλλο, και εκεί θα βρεις και θα λάβεις
καθαρό χρησμό».
Το τρίτο παράδειγμα είναι και αυτό συνταγή, γραμμένη τον
2ο αι. μ.Χ.12 Φαίνεται μάλλον ιουδαϊκής καταγωγής.
Σημειώστε το τρισάγιον.
Εάν θέλις χρηματισθήναι περί ούτινος θέλις πράγματος,
λέγε τούτον τον λόγον θυμώ μηδέν λαλήσας· «Επικαλούμαι
σέ μέσον μέρος αρούρης καθήμενον ο εν τη δυνάμι τα πάντα
διοικών ον τρέμουσιν οι δέμονες ον τα όρη φοβίται ον
προσκυνούσιν έγγελοι ον προσκυνί Ηλιος και Σελήνη ου
εστίν ο ουρανός θρόνος και έθρα κωμαστήριον η δε γη
υποπόδιον». Ιου ιου ΑΡΑΡΑ[ c.11 ] ΘΟΜΑΡΑΑΡΑΒΡΩ[ c.8 ]
ΙΟΥ ΙΟΥ. aγιε [άγιε, άγιε,] απέρατε απέρατ[ε απέρατε,]
αστροθέτα π[ c.3 ]π[ c.9 ] ;;θην[αι] πεδίον [c.3
Κε]χρημάτισμαι αφόβως, αδρανώς εύδηλον χρησμόν περί του
δήνα προάγματος. Αγνός δε ποίει και λίβανον επίθυε εις
τον τόπον.
«Εάν θέλεις να λάβεις χρησμό για οτιδήποτε επιθυμείς,
πες τούτα τα λόγια από μέσα σου, χωρίς να τα προφέρεις
(μεγαλόφωνα). Επικαλούμαι εσένα που κάθεσαι στο μέσον
της ερήμου(;), που με τη δύναμή σου τα πάντα ορίζεις,
εσένα που τρέμουν οι δαίμονες, που φοβούνται τα βουνά,
που προσκυνούν οι άγγελοι, που προσκυνούν ο Hλιος και η
Σελήνη, εσένα που θρόνος σου είναι ο ουρανός και ο
αιθέρας κωμαστήριον, και η γη υποπόδιο. ΙΟΥ ΙΟΥ ΑΡΑΡΑ [
] ΘΟΜΑΡΑΑΡΑΒΡΩ[ ] ΙΟΥ ΙΟΥ. aγιε άγιε άγιε, άπειρε άπειρε
άπειρε, αστροθέτη [μαγικές λέξεις;] - Χωρίς φόβο ή τρόμο
ζητώ καθαρό χρησμό για το πράγμα αυτό (οτιδήποτε). Να το
πράξεις αυτό με αγνότητα και να καύσεις λιβάνι στον
τόπο».
Το τελευταίο κείμενο, καθαρά χριστιανικό, είναι γραμμένο
σε ένα μονό φύλλο παπύρου του 5ου ή του 6ου αι. μ.Χ.13.
Είχε, προφανώς, τοποθετηθεί σε χριστιανικό ναό ή ιερό
και μας παρακινεί να σκεφθούμε τις μολύβδινες πινακίδες
με τις οποίες ξεκινήσαμε, στο Μαντείο του Διός στη
Δωδώνη. Χιουτ είναι ένας τόπος στην Αίγυπτο, στον οποίο
ο ερωτών σκέπτεται να πάει. Θα ήταν και εκεί ο Θεός μαζί
του;
Ο θεός ο παντοκράτωρ, ο άγιος, ο αληθινός, φιλάνθρωπος
και δημιουργός, ο πατήρ του κυρίου και σωτήρος ημών
Ιησού Χριστού, φανέρωσόν μοι την παρά σοι αλήθιαν· ει
βούλη με απελθείν εις Χιουτ, η ευρίσκω σε συν εμοί
πράττοντα και ευμενήν; Γένοιτο.
Αμήν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. F. Graf,
«Magic and Divination»
στο
«The World of ancient Magic» (= Papers from the
Norwegian Institote at athens 4, Bergen 1999),
σσ.
283-98.
2.
Μ.
Maoss, «Esqoisse d' one th�orie
g�n�rate
de la magie», L' ann�e
Sociologiqoe 1902-3,
ανατ.
Paris 1997 στο
Sociologie et anthropologie.
Βλ.
ειδικά σσ.
14-16.
3.
Δ.
Ευαγγελίδης,
«Η ανασκαφή της
Δωδώνης»,
ΠΑΑΕ
(1929) 104-29, στη σ.
126, αρ.
5. Cf. Α.-Φ.
Χριστίδης,
Σ.
Δάκαρης,
Ι.
Βοκοτοπούλου,
«Magic in the oracolar tablets from Dodona»
στο
«The World of ancient Magic» (επάνω,
σημ.
1) 67-72, στη σ.
70, nαρ.
4. Για μια γενική
εισαγωγή στη Δωδώνη και τις μαντικές μεθόδους εκεί, βλ.
Η.
W. Parke, «The oracles of Zeos: Dodona, Olympia, ammon»
(Oxford 1967).
4. Δ. Ευαγγελίδης,
«Ηπειρωτικαί έρευναι... Η ανασκαφή της Δωδώνης»,
Ηπειρωτικά Χρονικά 10 (1935) 193-202, στη σ. 257, αρ.
23. Cf. Χριστίδης et al., σ. 71, αρ. 5.
5. Επάνω, σημ. 4.
6. Δύο καλές εισαγωγές
στην ελληνική μαντεία κατά την προ-χριστιανική περίοδο
είναι: Α. Booch�-Leclerq,
«Histoire de la divination dans l'antiqoit�,
I. Introdoction.
Divination
hell�nistiqoe:
m�thodes»
(Paris 1879), και
W.R. Halliday, «Greek divination. a stody of its methods
and principles» (London 1913).
7. Για μια καλή
πραγμάτευση της χριστιανικής «δαιμονοποίησης» της
μαντείας, βλ. Graf, όπ.π. (επάνω σημ.1).
8.
Κ.
Preisendanz, «Papyri graecae magicae. Die griechischen
Zaoberpapyri», I (2
Stottgart
1973), 66-7. Οι
λέξεις που είναι τυπωμένες με ΜΙΚΡΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα
είναι «μαγικά» λόγια και δεν ανήκουν σε κάποια από τις
γνωστές γλώσσες. Οι τυπωμένες λέξεις με πλάγια γράμματα
είναι μεταφρασμένες από τα κοπτικά, με βάση την
αιγυπτιακή έκδοση από τον Marvin W. Meyer στο H.-D.
Betz, «The Greek Magical Papyri in Translation» (Chicago
1986) 36-7. Oλα τα τοπωνύμια είναι αιγυπτιακά· το δέντρο
«noobs» ήταν αφιερωμένο στον θεό Θωθ.
9. H Τρίτη.
10. Η μέρα της σωτηρίας,
τουτέστιν η Κυριακή.
11. Preisendanz, όπ.π.
(επάνω σημ. 7) II (Stottgart 1974), 151-2. Βλ.
επίσης
D. R. Jordan, «Two papyri with formolae for divination»
στο Μ.
Meyer & P. Mirecki (επιμ.),
«Magic & ritoal in the ancient world» (Leiden 2002)
25-36, στις σ.
25-8. Η
ορθογραφία, από εδώ και κάτω, είναι αυτή του πρωτοτύπου.
12. Preisendanz, όπ.π.
(επάνω σημ.7) II, 206. Πρβλ. επίσης Jordan, όπ.π. (επάνω
σημ.11), 28-35.
13. Preisendanz, όπ.π.
(επάνω σημ.7) II, 209.
