Ο
Sir
Richard Winn Livingstone για
τον
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ
(από το έργο του
«ΤΟ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑ ΜΑΣ»)
…Ἄς κάνωμε τή γνωριμία ὁρισμένου
Ἕλληνα πού δοκίμασε τήν ἐπίδραση τῶν σοφιστῶν καί μπορεῖ νά μᾶς
δείξη τί ἔκαναν γιά ὅσους μποροῦσαν νά ἀπορρίψουν ὅ,τι κακό εἶχε
ἡ διδασκαλία τους καί νά ὠφεληθοῦν ἀπό ὅ,τι ἄξιο εἶχε. Εἶναι ὁ
μεγαλύτερος μαθητής πού εἰχαν ποτέ, καί τό ἔργο του, πού τό
ἔχομε, μπορεῖ νά μᾶς δώση μιάν ἰδέα γιά τήν ἀτμόσφαιρα πού
δημιούργησαν στήν Ἀθήνα. Ἐννοῶ τό Θουκυδίδη.
Κανείς δέν μπορεῖ νά διαβάση
τόν Ἡρόδοτο καί τό Θουκυδίδη, τόν ἕνα δίπλα στόν ἄλλον, καί νά
μήν τοῦ κάμη μεγάλη ἐντύπωση τό χάσμα πού ὑπάρχει ἀνάμεσα στούς
δύο ἱστορικούς. Ὁ Ἡρόδοτος εἶναι πολύ εὐχάριστος, διδακτικός,
καί, μέ τό δικό του τρόπο, φίλος τῆς ἀλήθειας: εἶχε ἀνοικτά τά
μάτια, εἶδε πράγματα πού ἄξιζε νά τά δῆ κανείς, καί ξέρει νά
λέγη τί εἶδε. Ἀλλά μᾶς διδάσκει περισσότερο γιά τήν ἀνθρώπινη
φύση (πού τήν κατάλαβε καλά) παρά γιά τήν ἴδια τήν ἱστορία. Ἀπό
τό ἄλλο μέρος, βρίσκομε στό Θουκυδίδη τόν πραγματικά
ἐπιστημονικό ἱστορικό, πού ὅλα τά ὑποβάλλει στή βάσανο τῆς
ἀλήθειας. Δέν ἔχομε πιά τήν ἄτακτη εὐπιστία, τήν καλόκαρδη
ἀσυνέπεια τοῦ Ἡροδότου. Τά γεγονότα ζυγίζονται καί διαλέγονται:
ἀναζητοῦν αἰτίες γιά τά ἀποτελέσματα: τό φῶς τοῦ λόγου εἶναι
παντοῦ σέ ἐνέργεια. Ὁ Ἡρόδοτος εἶχε γενναιόψυχο ἐνδιαφέρον γιά
τήν ἀνθρωπότητα: ὁ Θουκυδίδης εἶχε καί κριτικό νοῦ. Ὁ Ἡρόδοτος
ἦταν πνεῦμα: ὁ Θουκυδίδης ἦταν μαζί καί ἕνας μορφωμένος ἄνθρωπος.
Πού μορφώθηκε;
Τή μόρφωσή του τήν πῆρε ἀπό
τους σοφιστές· μιά τυπική συνήθειά του δείχνει τό εἶδος τῆς
διδασκαλίας πού τοῦ ἔδωσαν. Ἀδιάκοπα ἔρχονται καί ξανάρχονται
στήν ἱστορία του χωρία ὅπως τό ἀκόλουθο: «Γενικά οἱ ἁπλοί
ἄνθρωποι εἶναι καλύτεροι πολίτες ἀπό τους πανούργους. Γιατί
τοῦτοι δῶ ἐπιθυμοῦν νά φαίνωνται σοφότεροι ἀπό τους νόμους·
ἐπιδιώκουν πάντα νά νικοῦν στίς δημόσιες συζητήσεις· σκέπτονται
ὅτι σέ ἀλλά σπουδαιότερα ζητήματα θά ἔχουν τήν εὐκαιρία νά
φανερώσουν τή σκέψη τους καί τούτη τους ἡ ἀφροσύνη γενικά
δημιουργεῖ καταστροφές στήν πατρίδα τους: ἐνῶ οἱ ἄλλοι μέ τό νά
μήν ἔχουν ἐμπιστοσύνη στή δική τους ἱκανότητα, δέχονται ὅτι οἱ
νόμοι εἶναι σοφώτεροι ἀπό αὐτούς τούς ἴδιους, καί ὅτι δέν εἶναι
σέ θέση νά ἐπικρίνουν ἐκείνους πού βγάζουν καλούς λόγους. Καί
ἐπειδή εἶναι ἀμερόληπτοι κριτές καί ὄχι φιλόδοξοι ἀντίπαλοι, τίς
περισσότερες φορές ἐπιτυχαίνουν τό στόχο». Ἤ πάλι: «ὅταν ἔχωμε
εἰρήνη, τότε καί τά πράγματα πηγαίνουν καλά καί οἱ πόλεις καί τά
ἄτομα ἔχουν ἀνώτερες διαθέσεις, γιατί δέ βρίσκονται στήν ἐξουσία
ἐπιτακτικῶν ἀναγκῶν: ἀλλά ὁ πόλεμος πού διώχνει μακριά τόν ἄνετο
πορισμό τοῦ καθημερινοῦ εἶναι «βίαιος διδάσκαλος» καί τείνει νά
προσαρμόζη τό χαρακτήρα τῶν πολλῶν «πρός τά παρόντα».
‘Οπουδήποτε μιλᾶ ἕνας πολιτικός, σκέψεις σάν αὐτές ρέουν ἀπό τά
χείλη του, ἐνῶ λίγα πράγματα θά ἦταν λιγότερο κατάλληλα ἡ εὔλογα
ἀπό τά τέτοια ἀφηρημένα ὀνειροπολήματα. Εἶναι μᾶλλον στοχασμοί
φιλοσόφου. Ἀναφέρονται στήν ψυχολογία τῆς ἀνθρώπινης φύσης, καί
ἰδιαίτερά της ἀνθρώπινης φύσης στήν πολιτική. Ὁ Θουκυδίδης πάντα
στοχάζεται αὐτά τά θέματα. Πάντα ἀναλύει τικές πράξεις καί
καταστάσεις. Ἡ ἱστορία του εἶναι μεταμφιεσμένο ἐγχειρίδιο
πολιτικῆς θεωρίας. Ἡ θεωρία τῆς ἡγεμονίας: ποιά ἡ δικαιολογία
της, ποιός ὁ καλύτερος τρόπος νά τήν ἀποκτήσης καί νά τή
διατηρήσης: γιατί συνεπάγεται ἐξάπλωση καί τί κινδύνους φέρνει ἡ
ἐξάπλωση: ποιά θέση ἔχει μέσ κράτος ἡ ἐπιείκεια καί ἡ
μεγαλοψυχία: γιατί εἶναι ἀσφαλέστερο νά ἀφήνη ἐλεύθερούς τους
ὑπηκόους: τί ὁδηγεῖ στήν ἀνταρσία· πότε ἡ στάση εἶναι
δικαιολογημένη. Ἡ θεωρία γιά τήν πόλη: το πρόβλημα τῶν
δικαιωμάτων τοῦ ἄτομου ἀπέναντι ταῆς πολιτείας: γιατί εἶναι
καλύτερο νά ἀνήκη κανείς σέ μιά πόλη παρά να μένη ἐγωϊστικά
ἀπομονωμένος. Ἡ θεωρία τῆς πολιτικῆς γενικά: τά ἀποτελέσματα τοῦ
πολέμου στήν ἰδιοσυγκρασία ἑνός λαοῦ: ὁ κίνδυνος τῆς πολιτικῆς
σταθερότητας, τῶν εὐγλώττων ¨ομιλητῶν τῆς μόρφωσης, τοῦ κριτικοῦ
πνεύματος: ἡ λειτουργία τοῦ νοῦ σέ μιά πόλη,—οἱ ἔξυπνοι ἤ οἱ
βλάκες εἶναι οἱ καλύτεροι πολίτες;—ἡ θέση πού ἔχουν στήν
πολιτική τά θρησκευτικά ἐλατήρια καί οἱ ἀπόψεις «περί τιμῆς»: τό
πρόβλημα τῆς δικαιοσύνης ἀπέναντι στή σκοπιμότητα κατά τήν
ἄσκηση τῆς πολιτικῆς· σ’ αὐτό ὁ Θουκυδίδης, ὕστερα ἀπό πολλή
σκέψη, καταλήγει μέ σαφήνεια στό ὁριστικό συμπέρασμα ὅτι τό
ἔσχατο κριτήριο σέ τοῦτα τά πράγματα εἶναι ἡ σκοπιμότητα καί ὄχι
ἡ δικαιοσύνη: ἐνῶ ὅπως ὁ Burke θά ἤθελε νά ὑποστήριξη ὅτι «ἡ
Μεγαλοψυχία εἶναι συχνά ἡ καλύτερη πολιτική». Τέλος ἡ θεωρία τῆς
ἀνθρώπινης φύσης: τά ἀποτελέσματα γιά τούς ἀνθρώπους ἀπό
ξαφνικές καταστροφές καί ξαφνικές ἐπιτυχίες: ἡ ψυχολογία τοῦ
ἐγκλήματος (πολύ δουλεμένη καί διεισδυτική μελέτη) τά ὅρια τῆς
ἀποτελεσματικότητας τῆς ποινῆς: ἡ ἐπίδραση στό χαρακτήρα ἀπό τήν
ἐκδίκηση καί ἀπό τήν ἐλπίδα. Ὅλα αὐτά τά θέματα καί ἀκόμη
περισσότερα τά πραγματεύεται ὁ Θουκυδίδης, ἤ ρίχνει τό βλέμμα
τοῦ σ’ αὐτά. Συχνά οἱ σκέψεις του εἰσάγονται ὠμά, μέ τόν τρόπο
τῶν ἔξυπνων νέων πού ξαφνικά ἀνακάλυψαν τήν ψυχολογία, καί
ἔμαθαν ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ἐνέργεια κρύβει ἕνα δίχτυ ἀπό προθέσεις
καί σκοπούς· καί τόσο εὐχαριστημένος ἀπό τήν ἀνακάλυψη, πού γιά
λίγα μπορεῖ νά μιλήση. Ὅμως οἱ ἴδιοι οἱ στοχασμοί γενικά εἶναι
βαθεῖς. Διάβασε τό ἐξαιρετικό ἐκεῖνο χωρίο ὅπου περιγράφει τά
ἀποτελέσματα τοῦ κομματισμοῦ στίς ἡμέρες του, χαράζοντας τή
ζοφερή γενεαλογία του καί τόν ἀποτρόπαιο γόνο του, καί
ἀναρωτήσου ἄν ἔγραψε ποτέ πένα πιό λεπτή, πιό βαθιά καί πιό
τραγική σελίδα ἀνάλυσης…
