Ιερή εκεχειρία
Μιχάλης Α. Τιβέριος
Ένας
χαρακτηριστικός θεσμός των αρχαίων Ολυμπιακών αγώνων που στις
μέρες μας βρίσκεται στην επικαιρότητα, καθώς επιχειρείται η
αναβίωσή του, είναι αυτός της ιερής εκεχειρίας. Από τη μέρα
κατά την οποία οι σπονδοφόροι, οι απεσταλμένοι δηλαδή των Ηλείων
που είχαν το δικαίωμα της διοργάνωσης των αγώνων, ανήγγειλαν
στον ελληνικό κόσμο την τέλεσή τους, κάθε εχθροπραξία στον
ελληνικό χώρο σταματούσε. Η ισχύς της εκεχειρίας για ένα χρονικό
διάστημα πριν και μετά τη διεξαγωγή των αγώνων έδινε στους
θεατές-προσκυνητές τη δυνατότητα να φτάνουν στην Ολυμπία και να
επιστρέφουν στις πατρίδες τους χωρίς τους κινδύνους του
εγκυμονεί μια εμπόλεμη κατάσταση. Αρχαίοι συγγραφείς
υποστηρίζουν ότι ο θεσμός αυτός υπήρχε στην Ολυμπία πριν από
την ίδρυση των ;-"άσημων Ολυμπιακών αγώνων. Τον είχε καθιερώσει
ο Όξυλος, που ηγήθηκε της επιστροφής των Ηλείων στα πάτρια εδάφη
μετά το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου, γύρω στον 11ο αι. π.Χ. Πιο
συγκεκριμένα, όταν πήρε με τη βοήθεια των Ηρακλειδών την
επιμέλεια του ιερού, πέτυχε να καθιερωθεί ολόκληρη η Ήλιδα ως
ιερή χώρα του Δία. Αυτό σήμαινε ότι όποιοι έρχονταν ένοπλοι στα
μέρη της θεωρούνταν καταραμένοι, όπως καταραμένοι ήταν και
εκείνοι που αρνούνταν να συμπράξουν στην εκδίωξη και τι- μωρία
των εισβολέων.
Στους ιστορικούς πάντως χρόνους οι Ηλείοι απέδιδαν την
πρωτοβουλία της καθιέρωσης της ιερής εκεχειρίας σε άλλον ηγέτη
τους, τον Ίφιτο, τον οποίο θεωρούσαν και πρωταγωνιστή της
ίδρυσης (ή επανίδρυσης) των Ολυμπιακών αγώνων. Ένας τέτοιος
θεσμός όμως δεν ήταν δυνατό να επιβληθεί από ένα και μόνο
άτομο, το οποίο μάλιστα δεν διέθετε και τη δύναμη να τον
καταστήσει ενεργό. Έτσι κατανοούμε καλύτερα τις αρχαίες γραπτές
μαρτυρίες που μας πληροφορούν ότι στην καθιέρωση της εκεχειρίας
συνεργάστηκαν, εκτός από τον Ηλείο Ίφιτο, ο Κλεοσθένης, ο
βασιλιάς της Πίσας, μιας γειτονικής με την Ολυμπία πόλης που
κατά καιρούς διεκδικούσε από τους Ηλείους την οργάνωση των
αγώνων, καθώς και ο Λυκούργος, ο θρυλικός νομοθέτης της Σπάρτης.
Η σύνθεση της τριάδας αυτής δείχνει ότι η εκεχειρία πρέπει να
καθιερώθηκε όταν η φήμη των αγώνων είχε περάσει τα σύνορα της
Ηλείας και είχε απλωθεί σε όλη τη δυτική τουλάχιστον
Πελοπόννησο. Το κείμενο της διακρατικής αυτής συμφωνίας είχε
αναγραφεί στην επιφάνεια ενός χάλκινου δίσκου, γνωστού ως
«δίσκου του Ιφίτου», με τρόπο σπειροειδή, τα γράμματα δηλαδή
ακολουθούσαν το κυκλικό σχήμα του φορέα. Ο χρόνος κατά τον
οποίο συντάχθηκε το σπουδαίο αυτό ντοκουμέντο, το οποίο είχε
δει και ο Αριστοτέλης, δεν είναι γνωστός. Η αναγραφή του ωστόσο
πάνω σε δίσκο μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι αυτό πιθανόν να
συνέβη κατά τη 18η Ολυμπιάδα (ή αμέσως μετά), γιατί τότε μπήκε
για πρώτη φορά στο πρόγραμμα των Ολυμπιακών αγώνων το πένταθλο,
το οποίο ανάμεσα στα άλλα περιελάμβανε και το αγώνισμα της ρίψης
δίσκου.
Σχετικά με το πότε άρχισαν οι Ολυμπιακοί αγώνες και αν ευθύς
εξαρχής ήταν πεντετηρικοί, αν δηλαδή διεξάγονταν κάθε τέσσερα
χρόνια, δεν μπορούν να δοθούν σίγουρες απαντήσεις. Ωστόσο,
κάποιες ενδείξεις κάνουν πιο πιθανή τη μετακίνηση της αρχής των
αγώνων αυτών από τον 8ο αι. π.Χ. (776 π.Χ.) γύρω στο 700 π.Χ.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρωτοβουλία της αναγραφής της
εκεχειρίας στο δίσκο -ο οποίος το 2ο αι. μ.Χ. φυλασσόταν στον
οπισθόδομο του ναού της Ήρας, του αρχαιότερου ναού της Ολυμπίας-
οφείλεται στους Ηλείους. Στους Ηλείους θα πρέπει να αποδοθεί
και η ανάθεση ενός έργου πλαστικής, το οποίο είδε ο περιηγητής
Παυσανίας το 2ο αι. μ.Χ. στον πρόναο του ναού του Δία και
απεικόνιζε την προσωποποιημένη μορφή της Εκεχειρίας να
στεφανώνει τον Ίφιτο!
Δεν θα αναφερθώ στις παραβιάσεις της ιερής εκεχειρίας που
συνέβη- σαν στα 1.100 περίπου χρόνια ζωής των αγώνων. Με βάση
τις πληροφορίες που μας έχουν διασωθεί δεν φαίνεται να ήταν
πολλές, και λίγες από αυτές άγγιξαν την καρδιά των Ολυμπιακών
αγώνων, δηλαδή την ίδια την Ολυμπία. Επομένως, μπορούμε να πούμε
ότι η εκεχειρία είχε κερδίσει πανελλήνια αναγνώριση και
σεβασμό. Πάντοτε υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες η δύναμη των
όπλων, η αλαζονεία της εξουσίας και τα ποικίλα συμφέροντα
αδιαφορούν για το δίκαιο, παραμερίζουν κάθε ηθική και λογική
και αψηφούν το θείο. Χωρίς αμφιβολία, η εκεχειρία έδωσε πρόσθετο
κύρος στους Ολυμπιακούς αγώνες, ενώ στους ίδιους τους Ηλείους
χάρισε ευημερία, καθώς τους κράτησε για μεγάλα χρονικά
διαστήματα μακριά από ένοπλες συρράξεις. Επρόκειτο για ένα θεσμό
που ωφέλησε τον Ελληνισμό ενισχύοντας και την ενότητά του.
Χαρακτηριστικά είναι τα όσα μας λέει επ’ αυτού ο Ισοκράτης:
«Δίκαια επαινούνται εκείνοι [...] που μας κληροδότησαν το
θαυμάσιο αυτό έθιμο να συγκεντρωνόμαστε στο ίδιο μέρος, έχοντας
συνάψει προηγουμένως εκεχειρία και έχοντας παραμερίσει τις
μεταξύ μας έχθρες και, αφού προσευχηθούμε όλοι μαζί και
θυσιάσουμε, να θυμόμαστε τη μεταξύ μας φυλετική συγγένεια, να
ζούμε στο εξής μέσα σε πιο φιλικό κλίμα, να ανανεώνουμε τις
παλιές από φιλοξενία φιλίες μας και να συνάπτουμε νέες. Η
παραμονή στον τόπο της εορταστικής αυτής συγκέντρωσης δεν είναι
χάσιμο χρόνου ούτε για τον πολύ κόσμο ούτε και για όσους
διαθέτουν σωματικά ή πνευματικά προσόντα. Γιατί μέσα σ’ αυτή τη
σύναξη των Ελλήνων δίνεται η δυνατότητα στους μεν να κάνουν
επίδειξη των σωματικών και πνευματικών τους επιδόσεων (ως
γνωστόν, κατά τη διάρκεια των αγώνων γίνονταν και ποικίλες
πολιτιστικές εκδηλώσεις με ποιητές, ιστορικούς κ.ά. να
απαγγέλλουν αποσπάσματα από το έργο τους), ~τους δε υπόλοιπους
να παρακολουθούν τους διαγωνιζόμενους. Και κανένας τους δεν
χάνει το ενδιαφέρον του και είναι όλοι τους ευχαριστημένοι,
γιατί οι μεν θεατές ξέρουν ότι οι διαγωνιζόμενοι κοπιάζουν γι’
αυτούς, :ι δε διαγωνιζόμενοι ότι ο κόσμος έχει έλθει για να τους
απολαύσει...».
«ΤΟ ΒΗΜΑ»,
25/04/2004)
