Ηρακλείτεια Διαλεκτική
Δάκης Μαυρουδής
Ο Ηράκλειτος μίλησε και η σκέψη μορφώθηκε. «Η σκέψη αρθρώθηκε», γράφει ο
Κώστας Αξελός, έγινε λόγος. Μέσα σ’ αυτό που καλείται αδιευκρίνιστα
«περιέχον», υπάρχει ο άνθρωπος ∙ μα δεν υπάρχει μόνο αυτός. Τίποτα
αποσπασματικό, τίποτα απομονωμένο και μερικό δε θα μας βοηθήσει να
νοήσουμε τη μόνη αλήθεια που είναι αυτή: όλα είναι ένα.
«ουκ εμού, αλλά του λόγου ακούσαντες σοφόν έστιν εν πάντα είναι» (απ.
50)
Η αλήθεια ενυπάρχει στην ολότητα και είναι η ολότητα ∙ μέσα στο όλον που
αλλιώς ονομάζεται Κόσμος, τα πάντα γίνονται, είναι,
δημιουργούνται, αποκτούν νόημα.
Ο Κόσμος αυτός είναι αιώνιος. Δεν έχει αφετηρία ούτε τέρμα
χρονικό. Βασικό συστατικό του η αιώνια φωτιά που δεν είναι ξεκίνημα αλλά
το ενεργειακό δυναμικό, μακριά από την ατάραχη ισορροπία που σημαίνει
θάνατο.
«κόσμον τόνδε τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησε,
αλλ’ ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και
αποσβεννύμενον μέτρα» (απ. 30)
Ο Κόσμος δεν έχει ούτε χρονική αρχή ούτε τέλος. Κι όμως ο χρόνος
τον εξουσιάζει.
Όχι σαν κάποια εξώτερη δύναμη, αλλ’ ως η μη αντιστρεπτή επιβεβαίωση της
αλλαγής που είναι γίγνεσθαι. Όσα συμβαίνουν στο «περιέχον», το
όλον Είναι, είναι μετάβαση και αλλαγή. Χωρίς σκοπό, χωρίς τελικό νόημα
και στόχο, χωρίς έσχατη βούληση, όπως ένα παιδί που παίζει με τα ζάρια.
«Αιών παις εστι παίζων, πεσσεύων ∙ παιδός η βασιλίη» (απ. 52)
Αυτή η ροή του χρόνου, η συνεχής αυτή μεταβολή που τα πάντα αλλάζουν στο
διηνεκές, μας επιτάσσει να συνειδητοποιήσουμε το πόσο εφήμερη είναι η
εικόνα που σχηματίζουμε για τον κόσμο, καθώς είναι μια στιγμιαία εικόνα.
Το επόμενο λεπτό τα πάντα είναι διαφορετικά κι ας μας φαίνονται ίδια.
Το είναι δεν είναι κάτι σταθερό, παρά γίνεται αντιληπτό μόνο μέσα
από την αλλαγή που οδηγεί σε μια αέναη κυκλική πορεία, όπου τα πάντα
διαλύονται και ξαναδημιουργούνται.
«ποταμώ γαρ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ…(θνητή ουσία) σκίδνησι και
πάλιν συνάζει… και πρόσεισι και άπεισι» (απ. 91)
«ποταμοίς τοις αυτοίς εμβαίνομεν και ουκ εμβαίνομεν, είμεν τε και ουκ
είμεν» (απ. 49α)
Όπου υπάρχει στασιμότητα κυριαρχεί ο θάνατος. Όπου όμως συμβαίνει η
αλλαγή και η μετάβαση υπάρχει πόλεμος και διχόνοια. Η σύγκρουση των
αντιθέτων είναι αυτή που φέρνει την κίνηση. Ο αέναος ανταγωνισμός και η
έριδα που διαταράσσουν τον κόσμο, τον φέρνουν τελικά σε αρμονία γιατί
διαγράφουν τους νόμους του γίγνεσθαι και της συνεχής ροής. Ο πόλεμος και
η διχόνοια, ο αέναος ανταγωνισμός του κάθε πράγματος με το αντίθετό του
είναι η μοίρα του Είναι, όχι όμως μια μοίρα έξω από το Είναι, αλλά
ταυτόσημη με το Είναι, δηλαδή το γίγνεσθαι.
Ο Κώστας Αξελός γράφει: «Η Ηρακλείτεια θεώρηση, συλλαμβάνοντας την
αδέκαστη και διαρκή ροή και τη διάρκεια που ενυπάρχει στην ανεπίστρεπτη
ροή, τη διχόνοια και τη σύγκρουση, δεν είναι ούτε αισιόδοξη ούτε
απαισιόδοξη αλλά τραγική. Μέσα απ’ όλες τις αλλαγές, ο κόσμος παραμένει
Κόσμος, η δικαιοσύνη Δικαιοσύνη, δηλαδή δεσμός αναγκαίος με την ύπαρξη
και τη σκέψη του καθενός που υπάρχει»[1].
Όλα συνδέονται μεταξύ τους, όλα είναι αλληλένδετα και αλληλεξαρτώμενα.
Το κάθε πράγμα έχει και το αντίθετό του και η διπολική αυτή σχέση είναι
η κινητήρια δύναμη του Κόσμου που θεμελιώνει το τελικό αποτέλεσμα
που είναι η αρμονία μέσα στην αδιάκοπη κίνηση και αλλαγή.
«πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστι, πάντων δε βασιλεύς, τους μεν θεούς
έδειξε τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελεύθερους»
(απ. 53)
«ειδέναι δε χρη τον πόλεμον εόντα ξυνόν, και δίκην έριν, και γινόμενα
πάντα κατ’ έριν και χρεών» (απ. 80)
«το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν και
πάντα κατ’ έριν γίγνεσθαι» (απ. 8)
Η έννοια της ολότητας είναι ο βασικός άξονας της σκέψης του Ηράκλειτου.
Από το όλον προέρχεται κάθε πράγμα και το καθένα μέρος αντανακλά την
ολότητα. Ο κόσμος κινείται σε ένα κύκλο όπου όλα είναι και δεν είναι την
ίδια στιγμή. Η αρμονία δεν είναι η ισόρροπη ηρεμία, αλλά η αέναη
μεταβλητότητα.
«συνάψιες όλα και ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνάδον διάδον ∙
εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα» (απ. 10)
Ο Λόγος είναι το ενοποιητικό στοιχείο του Κόσμου. Ο λόγος είναι
φωτιά και η φωτιά λόγος. Ο λόγος συνενώνει τα αντίθετα και, όπως και ο
χρόνος, διαπερνά και εξουσιάζει το «περιέχον». Δεν είναι η αρχή του
κόσμου γιατί σε ένα σύμπαν που «ην αεί και εστι και έσται», αρχή και
τέλος δεν έχουν νόημα. Παρόλα αυτά, όποιος καταλάβει τη σημασία του,
νοεί τη συμπαντικότητα που γίνεται αντιληπτή μέσα από το γίγνεσθαι. Η
σημασία του λόγου είναι προσιτή σε όλους τους ανθρώπους. Εντούτοις, μόνο
μερικοί φθάνουν στο σημείο της κατανόησης και αυτοί είναι οι
αφυπνισμένοι. Ενώ οι πολλοί συνεχίζουν να «κοιμούνται», ζώντας σ’ ένα
δικό τους προσωπικό κόσμο. Ο λόγος δρα σε όλους το ίδιο. Επομένως, ο
ίδιος ο κόσμος νοείται μόνο μέσα από μια κοινή λογική.
«του δε λόγου τουδ’ εόντος αεί αξύνετοι γίνονται άνθρωποι και πρόσθεν ή
ακούσαι και ακούσαντες το πρώτον ∙ γινομένων γαρ πάντων κατά τον λόγον
τόνδε απείροισιν εοίκασι, πειρώμενοι και επέων και έργων τοιούτων οκοίων
εγώ διηγεύμαι κατά φύσιν διαιρέων έκαστον και φράζων όκως έχει ∙ τους δε
άλλους ανθρώπους λανθάνει οκόσα εγερθέντες ποιούσιν όκωσπερ οκόσα
εύδοντες επιλανθάνονται» (απ. 1)
«διό δει έπεσθαι τω κοινώ ∙ ξυνός γαρ ο κοινός ∙ τού λόγου δ’ εόντος
ξυνού ζώουσιν οι πολλοί ως ιδίαν έχοντες φρόνησιν» (απ. 2)
«ωι μάλιστα διηνεκώς ομιλούσι λόγω (τω τα όλα διηκούντι), τούτω
διαφέρονται, και οις καθ’ ημέραν εγκυρούσι, ταύτα αυτοίς ξένα φαίνεται
(απ. 72)
Η φωτιά είναι η αρχή που μαζί με το λόγο διαπνέει το σύμπαν. Αλλά όπως
και με το Λόγο δεν είναι το αρχικό δημιουργικό στοιχείο. Φωτιά, Λόγος
και χρόνος εξουσιάζουν τον κόσμο μέσα από τη συνεχή διακύμανση των
αντιθέτων, μέσα από τη ατέρμονη ροή των πραγμάτων. Η φωτιά, κυρίαρχο
στοιχείο του σύμπαντος, μπλέκεται σε μια κυκλική μετατροπή, σε μια
μεταστοιχείωση, μέρη της οποίας είναι τα άλλα τρία στοιχεία, ο αέρας, η
γη και το νερό. Όλα συντίθενται και όλα αποδομούνται μέσα από συνεχείς
μεταβολές των μερών που συνθέτουν το όλον.
«πυρός τε ανταμοιβή τα πάντα και πυρ απάντων ώκοσπερ χρυσού χρήματα και
χρημάτων χρυσός» (απ. 90)
«ζη πυρ τον γης θάνατον και ανήρ ζη τον πυρός θάνατον, ύδωρ ζει τον
αέρος θάνατον, γη τον ύδατος» (απ. 76)
«πυρός τροπαί πρώτον θάλασσα, θαλάσσης δε το μεν ήμισυ γη, το δε ήμισυ
πρηστήρ…θάλασσα διαχέεται, και μετρέεται εις τον αυτόν λόγον, οκοίος
πρόσθεν ην η γενέσθαι γη» (απ. 31)
Τελικά, όλα είναι ένα, όλα κινούνται και αλλάζουν, το κάθε τι έχει το
αντίθετό του και, το όλον, το περιέχον, ο κόσμος διαπνέονται από την
καθολική σοφία που είναι ο λόγος. Ο λόγος μεταφράζεται σε διπολικές
σχέσεις αντιθέτων, σε συμπαντική αρμονία μέσα από τον ανταγωνισμό και
την αντιπαράθεση, σε αέναη κίνηση και αλλαγή, σε μεταστοιχείωση,
σύνθεση, αποδόμηση. Ο λόγος μεταφράζεται επίσης σε λόγο που αρθρώνεται
και εκστομίζεται, σε αλήθεια, τη μόνη αλήθεια. Γιατί ο λόγος είναι
κοινός, άρα και η αλήθεια κοινή.
Η φωτιά δεν είναι η αρχή του κόσμου γιατί ο κόσμος δεν έχει αρχή και
τέλος. Είναι το αέναο γίγνεσθαι στο οποίο αντανακλάται ο κόσμος το κάθε
λεπτό. Η φωτιά συμμετέχει στην κυκλική πορεία της μεταβολής των
στοιχείων και είναι η κινητήρια δύναμη της μεταβολής αυτής. Λόγος και
Φωτιά εξουσιάζουν τον Κόσμο, αλλά εκ των ένδων. Η Ηρακλείτεια σκέψη
φώτισε το δρόμο της σύλληψης του κόσμου ως μιας και μοναδικής οντότητας,
και του παραμερισμού κάθε έννοιας δημιουργισμού και εσχατολογίας, υπέρ
μιας διαλεκτικής του γίγνεσθαι που φανερώνεται ως το μόνο μετρήσιμο
μέγεθος, διαμέσου του οποίου εκδηλώνεται η ουσία των πραγμάτων.
Ο Ηράκλειτος μίλησε και «η σκέψη αρθρώθηκε»
Βιβλιογραφία:
- Κώστας Αξελός, «Ο Ηράκλειτος
και η Φιλοσοφία», Εκδόσεις Εξάντας
- G. S. Kirk, J. E. Raven, M.
Schofield, Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα
Εθνικής Τραπέζης
Αποσπάσματα:
-
(απ. 50): Όχι εμένα αλλά το λόγο
αφού ακούστε, είναι σοφό να ομολογήσετε ότι Ένα τα Πάντα
-
(απ. 30) Αυτόν τον κόσμο που είναι
για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έκανε, αλλά ήταν από
πάντα και είναι και θα είναι αιώνια φωτιά, που ανάβει με μέτρο και
σβήνει με μέτρο
-
(απ. 52) Ο χρόνος είναι ένα παιδί
που παίζει, ρίχνοντας ζάρια ∙ ενός παιδιού η βασιλεία
-
(απ. 91) Δεν μπορούμε να μπούμε δυο
φορές στο ίδιο ποτάμι…(Κάθε τι θνητό) σκορπίζεται και πάλι
μαζεύεται, πλησιάζει και απομακρύνεται
-
(απ. 49α) Στα ίδια
ποτάμια μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, είμαστε και δεν είμαστε
-
(απ. 53) Ο πόλεμος είναι πατέρας
όλων, όλων βασιλιάς ∙ άλλους ανέδειξε θεούς κι άλλους ανθρώπους,
άλλους έκανε δούλους κι άλλους ελεύθερους
-
(απ. 80) Πρέπει να ξέρουμε ότι ο
πόλεμος είναι κοινός κι διχόνοια δικαιοσύνη, κι ότι τα πάντα
γίνονται από διχόνοια κι από ανάγκη
-
(απ. 8) Το αντίθετο (είναι) σύμφωνο,
από τις διαφορές γιεννιέται η πιο ωραία αρμονία και τα πάντα
γίνονται με τη διχόνοια
-
(απ. 10) (Συνδέσεις όλα κι όχι όλα),
ομόνοια διχόνοια, συμφωνία ασυμφωνία ∙ από όλα (γεννιέται) το ένα κι
από το ένα όλα
-
(απ. 1) Αν και ο λόγος αυτός είναι
αιώνια οι άνθρωποι γίνονται ασύνετοι και πριν τον ακούσουν κι αφού
τον ακούσουν για πρώτη φορά ∙ γιατί, ενώ τα πάντα γίνονται σύμφωνα
μ’ αυτόν το λόγο, οι άνθρωποι μοιάζουν άπειροι ακόμα κι όταν
καταπιάνονται και με λόγια και με έργα τέτοια σαν κι αυτά που εγώ
διηγούμαι, διαιρώντας το καθένα κατά τη φύση του και λέγοντάς το
όπως έχει ∙ οι άλλοι όμως άνθρωποι ξαστοχούν όσα κάνουν ξύπνιοι,
όπως λησμονούν όσα κάνουν στον ύπνο τους
-
(απ. 2) Γι’ αυτό πρέπει να
ακολουθήσουμε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συμπαντικό. Ενώ
όμως ο λόγος είναι κοινός, οι πολλοί ζουν σαν να είχαν μια δική τους
φρόνηση
-
(απ. 72) Με το λόγο, αυτόν που τα
κυβερνάει όλα, τον οποίο μάλιστα συναναστρέφονται αδιάκοπα, μ’ αυτόν
έχουν διαφορές, κι όσα συναντούν κάθε μέρα, τούς φαίνονται ξένα
-
(απ. 90) Τα πάντα ανταλλάσσονται με
τη φωτιά και με τα πάντα η φωτιά, όπως τα πράγματα με το χρυσάφι και
το χρυσάφι με τα πράγματα
-
(απ. 76) Η φωτιά ζει το θάνατο της
γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς, το νερό ζει το θάνατο του
αέρα και η γη του νερού
-
(απ. 31) Μετατροπές της φωτιάς:
πρώτα θάλασσα και το μισό της θάλασσας γη, το άλλο μισό
σίφουνας…Διαχέεται η θάλασσα και φθάνει στο ίδιο μέτρο της αναλογίας
που ίσχυε πριν γίνει γη
ΠΗΓΗ:
http://www.filosofia.gr/item.php?id=1066
(filosofia.gr)
