Η τραγωδία του εμφυλίου πολέμου
(ανά τους αιώνες, όπως την ανατέμνει ο
Θουκυδίδης)
Γεράσιμου Καζάνα
Οι σκηνές φρίκης της εμφύλιας τραγωδίας στη
Γιουγκοσλαβία και σε άλλα μέρη του κόσμου, που παρακολουθούμε από την τηλεόραση,
μας θύμισε το αντίστοιχο κλασικό κείμενο του μεγάλου ιστορικού Θουκυδίδη για τον
εμφύλιο πόλεμο των Κερκυραίων. Το κείμενο αυτό περιέχει όλες τις πολύπλοκες
πτυχές εσωτερικών καταστάσεων και εξωτερικών επεμβάσεων μιας εμφύλιας τραγωδίας.
Είναι ένα κείμενο περιεκτικό και απλό πολιτικής παιδείας και παρέχει τη
δυνατότητα στον καθένα, σε μια έκρηξη εμφυλίου πολέμου όπου γης, να φανταστεί
ανάλογες σκηνές, να κάμει λογικές εκτιμήσεις των γεγονότων και των εξελίξεων και
να τις επηρεάσει στο μέτρο των δυνάμεών του.
Κάθε κοινωνία ανθρώπων από τη μικρή
ως την παγκόσμια είναι ένα ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί. Γιατί η κοινωνία
περιέχει τη διαφορετικότητα, που άλλοτε οδηγεί στην αρμονία και άλλοτε στη
σύγκρουση, όταν διαταραχθούν οι αναγκαίες δυνάμεις ισορροπίας. Βέβαια στον
εμφύλιο πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας δεν έχουμε μια περίπτωση καθαρής εμφύλιας
σύγκρουσης μεταξύ της ίδιας φυλής, όπως στην περίπτωση των Κερκυραίων, αλλά
εθνοτήτων. Όμως σήμερα στην πολιτική επιστήμη έχει διευρυνθεί η έννοια του
εμφυλίου πολέμου και περιλαμβάνει κάθε εσωτερικό πόλεμο ενός κράτους. Και επίσης
η πολεμική σύγκρουση δύο ομοφύλων κρατών Δεν θεωρείται εμφύλιος πόλεμος, αλλά
εξωτερικός πόλεμος. Η διαφορετικότητα, πνευματική, θρησκευτική, κοινωνική,
οικονομική, παραδοσιακή και ατομική, οδηγεί στη δημιουργία δύο πολιτικών
παρατάξεων: των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών. Και οι παρατάξεις αυτές
αλληλοσυνδέονται με το εξωτερικό, με τις μικρές αλλά κυρίως με τις μεγάλες
δυνάμεις, με ιδεολογικά πολιτειακά κριτήρια.
Στη δίνη του Πελοποννησιακού Πολέμου
και μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων του Ελλαδικού χώρου, Αθήνας και Σπάρτης, βρέθηκε
και το όμορφο νησί της Κέρκυρας. Οι δύο υπερδυνάμεις ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα να
συμπεριλάβουν στη σφαίρα επιρροής τους τη ναυτική δύναμη της Κέρκυρας, καθώς
επίσης και η μητρόπολη των Κερκυραίων, η ολιγαρχική Κόρινθος, σύμμαχος της
Σπάρτης. Και μάλιστα η Κόρινθος θέλοντας να επιβληθεί των Κερκυραίων, τους
εξανάγκασε να συμμαχήσουν με τους Αθηναίους για τη διατήρηση της ανεξαρτησίας
και της προστασίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, οπότε το γεγονός αυτό
αποτέλεσε και την αφορμή έναρξης του Πελοποννησιακού πολέμου.
Από την άλλη πλευρά στο εσωτερικό οι
ολιγαρχικοί Κερκυραίοι επεδίωκαν τη συμμαχία με τους ολιγαρχικούς Πελοποννησίους
για την εγκαθίδρυση ολιγαρχικού πολιτεύματος, ενώ αντίθετα οι δημοκρατικοί είχαν
εξασφαλίσει την συμμαχία των δημοκρατικών Αθηναίων για την προστασία του
δημοκρατικού πολιτεύματος και της ανεξαρτησίας τους. Οι ολιγαρχικοί όμως, στην
προσπάθειά τους για την εξόντωση των πολιτικών τους αντιπάλων, την κατάκτηση της
εξουσίας και την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος δεν δίστασαν να
ποινικοποιήσουν την πολιτική ζωή της Κέρκυρας. Εισάγουν σε δίκη τον αρχηγό των
δημοκρατικών Πειθία με τη βαριά κατηγορία της προδοσίας, δηλ. της υποδούλωσης
της χώρας τους στους Αθηναίους. Αλλά εκείνος αθωώνεται. Και σε αντίποινα ο
Πειθίας εισάγει σε δίκη με την κατηγορία της ιεροσυλίας τους πέντε πλουσιωτέρους
από τους ολιγαρχικούς, οι οποίοι και καταδικάζονται. Έτσι οι ολιγαρχικοί
βρίσκονται σε αδιέξοδο και καταφεύγουν σε μια χειρότερη ενέργεια, τη συνωμοσία.
Αιφνιδιαστικά μπαίνουν στη βουλή και σκοτώνουν τον αρχηγό των δημοκρατικών
Πειθία με άλλους εξήντα δημοκρατικούς βουλευτές και πολίτες. Και έχομε τη μεγάλη
έκρηξη του ηφαιστείου του κερκυραϊκού κράτους. Ο εμφύλιος πόλεμος των Κερκυραίων
σαν πυρακτωμένη λάβα κατέστρεψε το κάθε τι στο πέρασμά του.
Οι πραξικοπηματίες ολιγαρχικοί,
κύριοι της κατάστασης συγκαλούν το λαό και ισχυρίζονται, ότι το πραξικόπημα
κρίθηκε αναγκαίο για τη σωτηρία της πατρίδας. Γιατί είναι πλέον δύσκολο να
υποδουλωθούν στους Αθηναίους, αφού θα παραμείνουν ουδέτεροι. Μιλούν περί
ουδετερότητας παραπλανητικά στον λαό, ενώ είναι βέβαιη η ουσιαστική συμμαχία
τους με τους Πελοποννησίους. Ο λαός αναγκάζεται να επικυρώσει όλες τις πράξεις
τους. Και αμέσως στέλνουν πρέσβεις στην Αθήνα με προφανή σκοπό να παραπλανήσουν
και τους Αθηναίους. Αλλά εκείνοι αντιλαμβάνονται την παγίδα συλλαμβάνουν τους
πρέσβεις και τους μεταφέρουν για ασφάλεια στην Αίγινα. Ταυτόχρονα δίνουν εντολή
στον στρατηγό Νικόστρατο, που βρισκόταν στη Ναύπακτο, να πλεύσει προς βοήθεια
των δημοκρατικών Κερκυραίων με δώδεκα πλοία και 500 Μεσσήνιους.
Στην Κέρκυρα στο αναμεταξύ, μόλις
έφτασε μία κορινθιακή τριήρης και Λακεδαιμόνιοι πρέσβεις, οι πραξικοπηματίες
επιτέθηκαν εναντίον των δημοκρατικών, τους οποίους και νίκησαν. Αλλά κατά τη
νύχτα οι μεν δημοκρατικοί κατέφυγαν στα οχυρά της ακρόπολης και στα υψηλότερα
μέρη της πόλης., έχοντας και τον έλεγχο του Υλλαϊκού λιμανιού, οι Δε ολιγαρχικοί
οχυρώθηκαν στην αγορά, όπου και κατοικούσαν ελέγχοντας το άλλο λιμάνι της πόλης,
που είναι αντίκρυ προς την Ήπειρο. Στους δημοκρατικούς προσχώρησαν πλήθος δούλων
με την υπόσχεση της απόκτησης της ελευθερίας τους, ενώ στους ολιγαρχικούς
προσήλθαν από την Ήπειρο 800 μισθοφόροι. Στή μάχη που έλαβε χώρα την επόμενη
μέρα, νίκησαν οι δημοκρατικοί, βοηθούμενοι ακόμη και από τις γυναίκες τους. Και
οι μεν ολιγαρχικοί φεύγοντας πυρπόλησαν ακόμη και τις δικές τους κατοικίες, οι
δε μισθοφόροι επέστρεψαν από κει που ήρθαν, καθώς και η κορινθιακή τριήρης
απέπλευσε κρυφά.
Την άλλη μέρα της νίκης των
δημοκρατικών έφτασε ο Αθηναίος στρατηγός Νικόστρατος από τη Ναύπακτο. Αμέσως
φρόντισε να συμβιβάσει τις δύο πολιτικές παρατάξεις : μόνο δέκα πρωταίτιοι από
τους ολιγαρχικούς να δικαστούν και να υπογράψουν συμφωνία ειρήνης μεταξύ τους
και με τους Αθηναίους συμμαχία που θα έχει κοινούς φίλους και εχθρούς. Ακόμη οι
δημοκρατικοί έπεισαν το Νικόστρατο να τους αφήσει πέντε πλοία για τη διασφάλιση
της τάξης, τα οποία θα αντικαταστήσουν με πέντε πλοία δικά τους επανδρωμένα
κυρίως από τους πολιτικούς τους αντιπάλους. Οι ολιγαρχικοί όμως αντέδρασαν ,
επειδή φοβήθηκαν μήπως μεταφερθούν στην Αθήνα και προσήλθαν ικέτες στο ναό της
Ήρας. Αλλά τελικά πείσθηκαν να μεταφερθούν σ’ ένα μικρό νησί μπροστά από το ναό
της Ήρας. Τότε καταφθάνει ναυτική δύναμη των Πελοποννησίων αποτελούμενη από
πενήντα τρία πλοία. Στή ναυμαχία που έλαβε χώρα, πάνω στα πλοία των Κερκυραίων
έγινε πραγματική αλληλοεξόντωση μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Αλλά η
ναυτική δεξιοτεχνία των Αθηναίων, που υποχωρούσαν κωπηλατώντας ανάποδα, έδωσε
την ευκαιρία στα κερκυραϊκά πλοία να καταφύγουν στο λιμάνι, όπου οι
Πελοποννήσιοι δεν τόλμησαν να πλεύσουν (ΙΙΙ, 82 – 83).
Μετά την συγκλονιστική περιγραφή των
σκηνών της εμφύλιας κερκυραϊκής τραγωδίας και τη ρητή δήλωση του μεγάλου
ιστορικού, ότι τα γεγονότα αυτά θα επαναλαμβάνονται πάντοτε σε κάθε περίπτωση
εμφυλίου πολέμου, εφ’ όσον παραμένει ίδια η ανθρώπινη φύση, ανεξάρτητα τόπου,
χρόνου, μικρής και μεγάλης κοινωνίας, μπορούμε να προχωρήσουμε στη διατύπωση
πολιτικών κανόνων, που θα αποτελέσουν τμήμα της Πολιτικής Επιστήμης και για να
διαπιστωθεί για μια ακόμη φορά, ότι η Πολιτική στη θεωρία και στην πράξη δεν
είναι απλά και μόνο δεξιοτεχνία και δημαγωγία, όπως πιστεύεται από πολλούς,
επειδή τους τελευταίους αιώνες δεν έχει καλλιεργηθεί ανάλογα, αλλά είναι
επιστήμη. Και μάλιστα έρχεται στην πρώτη σειρά της ιεραρχίας των κοινωνικών
επιστημών, αμέσως μετά τη Φιλοσοφία και την Ιστορία.
Έτσι οι κανόνες του εμφυλίου πολέμου
είναι :
1.
1.
Η αιτία έκρηξης ενός εμφυλίου πολέμου εμπεριέχεται μέσα στην ανθρώπινη
κοινωνία, που διακρίνεται για την πνευματική, θρησκευτική, οικονομική,
κοινωνική, παραδοσιακή και ατομική διαφορετικότητα, καθώς και την πραγμάτωση των
αιωνίων αξιών ελευθερίας, δικαίου και ειρήνης. Και μοιάζει με ένα πραγματικό
ηφαίστειο, πολύ δε περισσότερο όταν η κρατική συγκρότηση εθνοτήτων ήταν
αποτέλεσμα βίας.
2.
Η πολιτική συνοχή διατηρείται χάρις στην ισορροπία των εσωτερικών κι
εξωτερικών δυνάμεων.
3.
Η αφορμή έκρηξης ενός εμφυλίου πολέμου οφείλεται στη διάσπαση της
εξωτερικής κυρίως ισορροπίας, που επιφέρει ραγδαία και τη διάσπαση της
εσωτερικής συνοχής.
4.
Ο σκοπός των πολιτικών αντιπάλων είναι η εξουσία, ακόμη και η μεταβολή
του πολιτεύματος.
5.
Τα μέσα που χρησιμοποιούν οι πολιτικοί αντίπαλοι είναι η ποινικοποίηση
της δημόσιας ζωής, τα αντίποινα, το πραξικόπημα και η κατάλυση της έννομης
τάξης, οι δολοπλοκίες οι δολοφονίες, οι αυτοκτονίες, η ιεροσυλία ή παραβίαση των
συμφωνιών, ως και η κατάργηση κάθε έννοιας δικαίου και ηθικής στο εσωτερικό,
καθώς επίσης η πρόσκληση για βοήθεια και εσωτερική επέμβαση συγγενών ιδεολογικά
ξένων δυνάμεων. Σήμερα το διεθνές Δίκαιο αποδέχεται την παροχή βοηθείας μόνο σε
διεθνώς αναγνωρισμένες κυβερνήσεις. Ακόμη την επέμβαση δέχεται για την
προληπτική αυτοάμυνα ή για «ανθρωπιστικούς» ή «δημοκρατικούς» λόγους, αλλά σε
κάθε περίπτωση με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. Εν τούτοις
γίνονται επεμβάσεις στρατιωτικές και για την υποστήριξη ομοφύλων ή ιδεολογικά
συγγενών πολιτικών παρατάξεων κατόπιν πρόσκλησης των ενδιαφερομένων και εναντίον
της νόμιμης κυβέρνησης, πράγμα που αποτελεί σαφή παραβίαση των αρχών του
Διεθνούς Δικαίου και των αποφάσεων του Συμβουλίου ασφαλείας του Ο.Η.Ε. Το
σχετικό άρθρο του καταστατικού του Ο.Η.Ε αναφέρει :
«όλα τα μέλη θα απόσχουν στις διεθνείς
σχέσεις τους από την απειλή ή τη χρήση βίας εναντίον της εδαφικής
ακεραιότητας ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οιουδήποτε κράτους».
6. Οι συνέπειες ενός εμφυλίου πολέμου είναι τραγικές και δεν
ενδιαφέρουν από εκείνον των ζώων. Παύει κάθε ανθρωπιά. Η τραγωδία καταλήγει σε
κτηνωδία. Και επεκτείνεται η αλληλοσφαγή μέχρι τις προσωπικές σχέσεις. Γι’ αυτό
η μετατραυματική περίοδος του εμφυλίου πολέμου απαιτεί πολλά χρόνια, για να
επουλώσει τα υλικά και ηθικά τραύματα που επέφερε στη χώρα αυτός. Ένας εμφύλιος
πόλεμος από απόψεως μέσων είναι πολύ χειρότερος ενός πολέμου μεταξύ κρατών.
Αν έχομε υπ’ όψιν λοιπόν τους κανόνες του
εμφυλίου πολέμου, τότε μπορούμε εύκολα να επεξεργαστούμε λογικά την εξέλιξη των
γεγονότων κάθε εμφυλίου πολέμου. Αν όμως σταθούμε επιφανειακά και επιπόλαια,
τότε όλα τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου μοιάζουν παράλογα, αντιφατικά, μάταια
και ανόητα. ΄Οπως το ίδιο μοιάζουν και οι φρικιαστικές σκηνές της μικρής
κερκυραϊκής κοινωνίας, που συγκλονίστηκε κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού
Πολέμου από τον εμφύλιο πόλεμο. Και όμως ένας εμφύλιος πόλεμος είναι μια υπαρκτή
ιστορική περίπτωση, και σαν τέτοιας πρέπει να γνωρίζομε τους κανόνες της, για να
την αποτρέψουμε, να την αντιμετωπίσομε και, ει δυνατόν, να ελαχιστοποιήσομε τις
μοιραίες καταστροφές της. Μιά μικρή κοινωνία, της Κέρκυρας, κι ένας μεγάλος
ιστορικός, ο Θουκυδίδης, μας έδωσαν τη δυνατότητα να βγάλουμε διαχρονικούς
πολιτικούς κανόνες, που θα ισχύουν πάντοτε και θα αποτελέσουν κεφάλαιο της
Πολιτικής Επιστήμης. Επίσης ο Θουκυδίδης είναι μεταξύ των πρώτων διανοητών στον
κόσμο, που με κοινωνιολογικά κριτήρια κατέταξε τους μεν πλουσίους στην παράταξη
των ολιγαρχικών, τους δε φτωχούς στην παράταξη των δημοκρατικών.
