www

www.ekivolos.gr

http://ekivolosblog.wordpress.com

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.»

U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα

Η θρησκεία παρεμβαίνει

(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο της Jennifer T. Roberts

«ΑΘΗΝΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΣΠΑΡΤΗΣ»)

Σε όλη την Αθήνα έστεκαν δεκάδες «ερμαϊκές στήλες» (Εικόνα 10), μορφές δηλαδή που απεικόνιζαν τον θεό Ερμή. Καθεμιά είχε σχήμα ορθογώνιας στήλης, που στην κορυφή της έφερε στυλιζαρισμένη προτομή του γενειοφόρου θεού με φαλλό και όρχεις να προεξέχουν μπροστά, μερικές φορές ξεχωρίζοντας έντονα και άλλες φορές σκαλισμένα πιο κομψά πάνω στο ανάγλυφο.¹⁵

Οι ερμαϊκές στήλες αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι της δημόσιας ζωής, όπως εξάλλου όλες οι εκφάνσεις της θρησκείας, διότι οι Έλληνες δε γνώριζαν κανέναν διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους. Υπήρχαν ερμαϊκές στήλες στην αγορά- μία έστεκε στην πύλη της Ακρόπολης. Άλλες έστεκαν επίσης στις εισόδους σπιτιών ως φρουροί, εκεί που ο οίκος συναντούσε την πόλη. Ήταν μορφές-φύλακες που προστάτευαν σύνορα, και τα σύνορα ήταν σημαντικά για τους Έλληνες, όπως φαίνεται και από την άρνηση του βασιλιά Άγιδος να διασχίσει το σύνορο καθ’ οδόν για τη Μαντίνεια όταν οι θυσίες δεν ήταν ευνοϊκές. Οι ερμαϊκές στήλες συνδέονταν επίσης με τον αθηναϊκό πατριωτισμό και την Αθηναϊκή Αυτοκρατορία. Έπειτα από την πρώτη μάχη μετά τους Περσικούς Πολέμους, στην οποία οι Αθηναίοι, με ηγέτη τον Κίμωνα, κυρίευσαν την Ηιώνη, το πρώτο καινούργιο έδαφος που αποσπάστηκε από τους Πέρσες, οι Αθηναίοι έστησαν τρεις ερμαϊκές στήλες στην αγορά με επιγραφές που επαινούσαν τη γενναιότητα των ηγετών τους και εξόρκιζαν τους μελλοντικούς πολίτες να μάχονται υπέρ της πατρίδας.¹⁶ Ο Ερμής ήταν ο προστάτης των ταξιδιωτών, κάτι που είχε ιδιαίτερη σημασία για την επερχόμενη εκστρατεία, αλλά από τον καιρό που ως μωρό έκλεβε τα βόδια του Απόλλωνα έως τη μεταγενέστερη καριέρα του, όταν σούφρωνε θυσίες που προορίζονταν για άλλους, ο θεός αυτός εκπροσωπούσε την εξαπάτηση - συμπεριλαμβανομένων όλων των τεχνασμάτων της ρητορικής που χρησιμοποιούνταν στα δικαστήρια και στην Εκκλησία του Δήμου. Ανάμεσα σε άλλα πράγματα, λοιπόν, ο Ερμής ήταν και ένας άριστος δημοκρατικός πολιτικός.¹⁷ Το να προκαλέσει κανείς τον Ερμή ήταν σαν να προκαλεί την ίδια τη δημοκρατία.

Ένα πρωί, όταν τα σχέδια για την εκστρατεία είχαν προχωρήσει αρκετά, οι Αθηναίοι ξύπνησαν από κραυγές.¹⁸ Όσοι βρίσκονταν ακόμη στα κρεβάτια τους σηκώθηκαν και περιπλανήθηκαν νυσταλέα έξω για να δουν ποια ήταν η αιτία του θορύβου. Δε χρειάστηκε να ανα- ρωτηθούν για πολύ: οι περισσότεροι πρόσεξαν αμέσως ότι η ερμαϊκή στήλη μπροστά από τα σπίτια τους είχε παραμορφωθεί. Στην πραγματικότητα, η ερμαϊκή στήλη μπροστά από σχεδόν κάθε σπίτι και κάθε σταυροδρόμι είχε βανδαλιστεί. Ο Ερμής δεν ήταν αυτός που υπήρξε το προηγούμενο βράδυ^- στα περισσότερα αγάλματα, το κεφάλι του -και στην καλύτερη περίπτωση, η μύτη- είχε υποστεί ζημιά και σε μερικές περιπτώσεις έλειπε ο φαλλός του. Οι γείτονες ούρλιαζαν και μαζεύονταν στους δρόμους. Θα πρέπει σιγά-σιγά να το συνειδητοποίησαν: πρώτα η στήλη ενός, μετά του διπλανού σπιτιού, κατόπιν η απέναντι^- βαθμηδόν ο κόσμος αναγνώρισε ότι αυτό δεν ήταν έργο λίγων μεθυσμένων νεαρών και αργότερα πίστεψαν πως αποτελούσε μέρος συνωμοσίας για την ανατροπή της κυβέρνησης.

Με οδηγίες της Εκκλησίας του Δήμου, η Βουλή των Πεντακοσίων συγκρότησε εξεταστική επιτροπή. Εκπλήσσοντας τους πάντες, κάποιος Πυθόνικος σηκώθηκε όρθιος και κατηγόρησε πολλούς άνδρες - όχι επειδή ακρωτηρίασαν τις ερμαϊκές στήλες, αλλά για κάτι τελείως διαφορετικό: φημολογείτο ότι οι ιεροτελεστίες που τελούνταν ετησίως εκ μέρους των μυημένων προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης είχαν βεβηλωθεί διά της τέλεσής τους ενώπιον μη μυημένων σε ιδιωτικό σπίτι.¹⁹ Και ένας από τους άνδρες που κατηγορήθηκαν δεν ήταν άλλος από τον ίδιο τον Αλκιβιάδη.

Αντίπαλοι του Αλκιβιάδη, λέει ο Θουκυδίδης, εκμεταλλεύτηκαν αμέσως αυτές τις κατηγορίες, νομίζοντας πως αν κατάφερναν να απαλλαγούν από αυτόν, θα μπορούσαν να αναλάβουν την ηγεσία του λαού, και, συνδέοντας τη βεβήλωση των μυστηρίων με τον ακρωτηριασμό των στηλών, εισηγήθηκαν ότι ο Αλκιβιάδης θα έπρεπε σίγουρα να έχει εμπλακεί και στα δύο περιστατικά, δεδομένης της γενικά μη δημοκρατικής ελευθεριότητας των ηθών του.²⁰ Επειδή όλα ήταν έτοιμα για τη Σικελική Εκστρατεία -η ναυαρχίδα του Λάμαχου βρισκόταν ήδη στο λιμάνι-, ο Αλκιβιάδης απαίτησε άμεση δίκη, σίγουρος ότι θα αθωωνόταν, αφού ήταν ένας από τους στρατηγούς που ηγούνταν της δημοφιλούς εκστρατείας. Οι εχθροί του, ωστόσο, συνειδητοποιώντας ότι οι υποστηρικτές του βρίσκονταν ακόμη μέσα στην πόλη και ότι ο λαός τού ήταν ευγνώμων επειδή έπεισε τους Αργείους και τους Μαντινείς να συνεισφέρουν στρατεύματα στην αποστολή, θεώρησαν καλύτερο να τον αφήσουν να αποπλεύσει με τον στόλο και μετά να τον ανακαλέσουν για να δικαστεί ενώ το ναυτικό θα ήταν μακριά.²¹

Ο στόλος απέπλευσε με πολλές φανφάρες γύρω στην 1η Ιουλίου. Η μεγαλοπρέπεια του θεάματος σήκωνε την τρίχα -το λιμάνι ήταν κατάμεστο από ανυπόμονους παρατηρητές, πολίτες και ξένους-, αλλά από τη στιγμή που ο στόλος αναχώρησε, οι Αθηναίοι συνέχισαν την έρευνα για τον ακρωτηριασμό των ερμαϊκών στηλών και τη βεβήλωση των μυστηρίων. Κάποιοι εμφανίστηκαν δίνοντας πληροφορίες, κάποιοι έφυγαν από τη χώρα και κάποιοι έπραξαν και τα δύο. Ένας μέτοικος ονό- ματι Τεύκρος κατέθεσε με την υπόσχεση ασυλίας ότι είχε συμμετάσχει στη βεβήλωση των μυστηρίων και κατονόμασε άλλους έντεκα που είχαν πράξει το ίδιο^- κατονόμασε επίσης 18 άνδρες ως υπεύθυνους για τον ακρωτηριασμό των στηλών, αν και ο ίδιος δεν ήταν ανάμεσά τους.²² Με κάποιον τρόπο κατάφεραν σχεδόν όλοι να φύγουν από τη χώρα προτού καταστεί δυνατόν να συλληφθούν. Το πιο εκπληκτικό όμως από όλα ήταν η ιστορία που αφηγήθηκε κάποιος Διοκλείδης. Επειδή έπρεπε να πάει στο Λαύριο στη νότια Αττική, εκεί όπου βρίσκονταν τα μεταλλεία αργύρου, είχε σχεδιάσει να ξεκινήσει νωρίς το πρωί, αλλά ξύπνησε μέσα στη νύχτα, και καθώς έξω είχε πανσέληνο, μπόρεσε να δει μία μεγάλη ομάδα περίπου 300 ανδρών να συγκεντρώνεται στο θέατρο του Διονύσου. Κρυμμένος στις σκιές, κατάφερε να αναγνωρίσει αρκετούς από αυτούς. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα και διαπίστωσε τι είχε συμβεί στις ερμαϊκές στήλες, συνειδητοποίησε ότι εκείνοι οι άνδρες θα πρέπει να ήταν οι ένοχοι. Αν και η κυβέρνηση προσέφερε αμοιβή για πληροφορίες, αποφάσισε ότι θα μπορούσε να βγάλει περισσότερα χρήματα εκβιάζοντας μερικούς από τους άνδρες που είχε δει. Στην αρχή τα θύματά του ήταν πρόθυμα να έρθουν σε συμβιβασμό, αλλά όταν έκαναν πίσω, εκείνος τους κατήγγειλε μαζί με πολλούς άλλους στη Βουλή των Πεντακοσίων, 42 συνολικά. Σε αντάλλαγμα για τη συνεργασία του, οι Αθηναίοι τον στεφάνωσαν ως σωτήρα της πόλης και απόλαυσε μεγάλη δόξα - για το υπόλοιπο της σύντομης ζωής του.²³

Και όντως ήταν σύντομη, διότι ο ρήτορας Ανδοκίδης, ο οποίος είχε φυλακιστεί με βάση τις πληροφορίες που είχε δώσει ο Διοκλείδης, σύντομα διηγήθηκε μία διαφορετική ιστορία: καταθέτοντας υπό την προστασία ασυλίας, παραδέχτηκε ότι ο ακρωτηριασμός ήταν έργο της δικής του εταιρείας, ή λέσχης οινοποσίας. Αυτός ο ίδιος, ισχυρίστηκε, δεν μπόρεσε να συμμετάσχει διότι είχε σπάσει την κλείδα του πέφτοντας από το άλογό του.²⁴ Οι εταιρείες αυτές ήταν ομάδες νεαρών ανδρών, συνήθως αριστοκρατικών ή ακόμη και ολιγαρχικών τάσεων, που συναθροίζονταν κατά περιόδους για να πιουν κρασί και να συζητήσουν και προσέφεραν αμοιβαία βοήθεια σε δικαστικές υποθέσεις. Επειδή συχνά επεδίωκαν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα των εκλογών, υποστηρίζοντας υποψηφίους με ελάχιστα αγνά δημοκρατικά διαπιστευτήρια, ήταν κατά κάποιον τρόπο ύποπτες στα μάτια του απλού Αθηναίου. Επειδή όμως συναντιούνταν σε σπίτια, το μέγεθος της ομάδας περιοριζόταν σε περίπου 25 άτομα και κατά συνέπεια μια εταιρεία δε θα μπορούσε να είχε φέρει σε πέρας τον ακρωτηριασμό τόσων πολλών στηλών. Άσχετα με την αλήθεια αυτής της υπόθεσης, η ιστορία του Διοκλείδη δεν άντεξε στον εξονυχιστικό έλεγχο: την επίμαχη νύχτα, άρχισαν να θυμούνται κάποιοι άνθρωποι, δεν είχε φεγγάρι κι έτσι ο Διοκλείδης δε θα μπορούσε να είχε δει τα πρόσωπα των φερόμενων ως δραστών. Αμέσως ομολόγησε ότι η ιστορία του ήταν ένα εφεύρημα και τον εκτέλεσαν.²⁵ Όταν το όλο επεισόδιο έληξε, περίπου εκατό Αθηναίοι είχαν θανατωθεί ή εξοριστεί.

Ποιος ακρωτηρίασε τις ερμαϊκές στήλες και γιατί; Η εντύπωση ότι υπεύθυνος ήταν ο Αλκιβιάδης είναι η λιγότερο πιθανή από όλες. Ο βανδαλισμός αυτών των δημοσίων συμβόλων θα ήταν το τελευταίο πράγμα στο οποίο θα ήθελε να εμπλακεί ο Αλκιβιάδης, αφού θα εκλαμβανόταν ως κακός οιωνός για τη Σικελική Εκστρατεία στην οποία ο ίδιος είχε τόσο πολύ επενδύσει. Κάποιοι επιχείρησαν να επιρ- ρίψουν την ευθύνη στους Κορίνθιους, οι οποίοι είχαν ιδρύσει άλλωστε τις Συρακούσες και ήταν κι αυτοί Δωριείς· ακόμη κι οι Αθηναίοι όμως, που θα προτιμούσαν να είναι αθώοι οι δικοί τους πολίτες, δε βρήκαν αξιόπιστη αυτή την εκδοχή. Ο πανικός σχετικά με την επικείμενη ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος μπορεί να μοιάζει παράξενος, αλλά μερικές γενιές αργότερα, ένας άνδρας που βρισκόταν καθ’ οδόν για να μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια ενήργησε βιαστικά και θυσίασε τον τελετουργικό χοίρο στα νερά του Πειραιά, προσελκύοντας έναν καρχαρία με θανάσιμα αποτελέσματα, και αυτό το φαινομενικά τυχαίο γεγονός εξελήφθη ως οιωνός της καταστροφής του κράτους.²⁶ Παρότι μπορεί εκ πρώτης όψεως να φαίνεται ότι η απόσπαση της προσοχής ενός αναστατωμένου πληθυσμού με τη μαζική καταστροφή αυτών των αγαπημένων μορφών θα ήταν ένα καλό πρώτο βήμα προς την ανάληψη του ελέγχου της διακυβέρνησης και της ανατροπής της δημοκρατίας, το γεγονός είναι ότι δε συνέβη τίποτα τέτοιο· τέσσερα χρόνια αργότερα, εκείνοι που είχαν ολιγαρχικές τάσεις επέστρεψαν και αυτή τη φορά η δράση τους θα ήταν πιο άμεσα πολιτικής φύσεως.²⁷

Η μαζική υστερία που προκάλεσε ο βανδαλισμός είχε ενταθεί από αναφορές για βεβήλωση της θρησκείας των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Οι ιεροτελεστίες στην Ελευσίνα γίνονταν επί αιώνες και θα συνεχίζονταν για πολύ καιρό. Κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ., οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Αδριανός και Μάρκος Αυρήλιος μυήθηκαν αμφότεροι στα μυστήρια. Οι ιεροτελεστίες συνδέονταν με τον αρχαίο μύθο της Δήμητρας, θεάς των σιτηρών, και της κόρης της Περσεφόνης, που ήταν περισσότερο γνωστή απλά ως Κόρη, δηλαδή «η δεσποσύνη». Ο μύθος σχετικά με τη Δήμητρα και την Κόρη είναι και σήμερα οικείος στο γενικό περίγραμμά του: η Κόρη είχε απαχθεί από τον Άδη, τον θεό του Κάτω Κόσμου, αλλά η Δήμητρα, αφού περιπλανήθηκε στη γη ψάχνοντας να τη βρει και ήρθε τελικά στην Ελευσίνα, κατάφερε να πετύχει την απελευθέρωσή της. Για μερικούς μήνες κάθε χρόνο, ωστόσο, η Κόρη έπρεπε να επιστρέφει στον Άδη. Έτσι κάθε έτος περιελάμβανε αρκετούς μήνες στους οποίους δε μεγάλωνε τίποτα ενόσω η Δήμητρα θρηνούσε για την απαχθείσα κόρη της, αλλά και αρκετούς μήνες στους οποίους η γη κάρπιζε καθώς η Δήμητρα χαιρόταν τη συντροφιά της κόρης της. Η αναπαράσταση αυτού του μύθου φαίνεται πως αποτελούσε μέρος της ιεροτελεστίας στην Ελευσίνα.

Η Ελευσίνα, που βρίσκεται περίπου είκοσι τρία χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Αθήνας, αποτελούσε κύρια λατρευτική τοποθεσία της Δήμητρας και διοργανώνονταν εκεί δύο γιορτές προς τιμήν αυτής και της κόρης της. Τα αποκαλούμενα Μικρά Ελευσίνια γιορτάζονταν τον χειμώνα, ενώ τα Μεγάλα Ελευσίνια το καλοκαίρι^- όσοι είχαν μυηθεί στα Μικρά Ελευσίνια ήταν γνωστοί ως μύστες και είχαν το δικαίωμα να μυηθούν στα Μεγάλα Ελευσίνια. Όλοι οι ελληνόφωνοι, άνδρες και γυναίκες, δούλοι ή ελεύθεροι, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν το κόστος της μύησης -το οποίο δεν ήταν ούτε αμελητέο ούτε ασήμαντο- ήταν ελεύθεροι να συμμετάσχουν. Επειδή η συμμετοχή και στα δύο περιελάμβανε ιερή μυστικότητα ως προς το τι συνέβαινε, γνωρίζουμε πολύ λιγότερα από όσα θα θέλαμε σχετικά με το τι περιελάμβαναν τα μυστήρια, αλλά γνωρίζουμε αρκετά για την προετοιμασία για τις τελικές τελετές, εφόσον ήταν δημόσια, και περιελάμβανε θυσίες, πλουσιοπάροχο γεύμα και μία πομπή από το δημόσιο κοιμητήριο στην Αθήνα μέχρι την Ελευσίνα. Στην ίδια την Ελευσίνα, οι μύστες νήστευαν για μία ημέρα σε ανάμνηση της νηστείας της Δήμητρας καθώς περιπλανιόταν στη γη ψάχνοντας για το χαμένο παιδί της. Οι μύστες διέκοπταν τη νηστεία πίνοντας κυκεώνα, ένα ειδικό ποτό παρασκευασμένο από κριθάρι και φλησκοΰνι.²⁸ Τα μυστήρια λάμβαναν χώρα κατά τις επόμενες μέρες, εντός μιας μεγάλης αίθουσας που αποκαλείτο Τελεστήριον, ικανής να χωρέσει έως και 10.000 ανθρώπους. Στο Τελεστήριον φαίνεται ότι συνέβαιναν δρώμενα (πράγματα που γίνονταν), υποθέτουμε κάποια αναπαράσταση του μύθου της Δήμητρας και της Κόρης· δεικνούμενα, πράγματα που δείχνονταν, δηλαδή η επίδειξη ιερών αντικειμένων και λεγάμενα, πράγματα που λέγονταν (για να συνοδεύουν άραγε τα αντικείμενα που επιδεικνύονταν;). Η ποινή για την αποκάλυψή του ήταν ο θάνατος - και ο Αλκιβιάδης και οι φίλοι του το γνώριζαν αυτό.

Όσοι συμμετείχαν στα μυστήρια ήταν γνωστοί ως επόπτες - «αυτοί που κοιτούν κάτι»· ο πυρήνας της συνάντησης με το θείο, το στοιχείο που ενέπνεε δέος και μεταμόρφωνε τους μύστες, προφανώς έγκειτο στην όραση. Οι μύστες δε διδάσκονταν άλλαζαν. Επέστρεφαν στην Αθήνα νιώθοντας διαφορετικοί άνθρωποι. Είναι δύσκολο να πούμε τι ήταν πιο σημαντικό: η αίσθηση της πνευματικής αφύπνισης (κάτι που δεν τονιζόταν πολύ στην παραδοσιακή θρησκεία των Ολύμπιων θεών) ή η υπόσχεση που δινόταν στην Ελευσίνα για μια ευτυχισμένη μεταθανάτια ζωή - και πάλι, κάτι που δεν αποτελούσε δομικό στοιχείο της συμβατικής ελληνικής θρησκείας.

Η ιδέα ότι αυτά τα μυστήρια μπορεί να είχαν τελεστεί ιδιωτικά, μπροστά σε μη μυημένους, προκάλεσε φρίκη στους Αθηναίους και είναι κατανοητό ότι αδημονούσαν να μάθουν ποιος είχε εμπλακεί. Αν τα θρησκευτικά αμαρτήματα έμεναν ατιμώρητα, θα μόλυναν ολόκληρη την πόλη. Τουλάχιστον ένας όμως από τους ύποπτους δράστες είχε αποπλεύσει ως στρατηγός για τη Σικελία και οι εικασίες για αυτόν συνεχίζονταν εν τη απουσία του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

15.Βλ. Η. Goldman, «The Origin of the Greek Herm», American Journal of Philology 46 (1942), σ. 58-68.

16. Πλούταρχος Κίμων 7-8· Θουκυδίδης 1.98.1.

17. Όπως τονίζεται από τον J. Fredal, «Herm Choppers, the Adonia, and Rhetorical Action in Ancient Greece», College English 64 (2002), σ. 590-612.

18. Η ημερομηνία ήταν πιθανώς αρχές Ιουνίου, ίσως 7 Ιουνίου 415 π.Χ.

19. Ανδοκίδης 1.11-13.

20. Θουκυδίδης 6.28.

21. Θουκυδίδης 6.29.

22. Ανδοκίδης 1.14,15, 34, 35.

23. Ανδοκίδης 1.37-42.

24. Ανδοκίδης 1.61.

25. Ανδοκίδης 1.66.

26. Σχολιαστής πάνω mo Αισχίνης 3.130· ο Πλούταρχος στο Φωκίων 28 μπορεί να αναφέρεται στο ίδιο συμβάν.

27. Για τις εταιρείες και την πολιτική σπουδαιότητά τους το 415 π.Χ., βλ. J. McGlew, «Politics on the Margins: The Athenians “Hetaireiai” in 415 B.C.», Historia 48 (1999), σ. 1-22.

28. Για τη Δήμητρα και τον κυκεώνα, βλέπε τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, 210.