Η θεώρηση της εργασίας στην αρχαία Ελλάδα
[…] Κατ’ αυτήν (Hannah
Arendt,
Η ανθρώπινη κατάσταση) το μεγαλείο της ελληνικής σύλληψης της
πολιτικής συνίσταται στον πλήρη διαχωρισμό του κοινωνικού από το
πολιτικό, αφήνοντας στην άκρη αυτό που ονομάζει το
animal laborans, δηλαδή το ανθρώπινο ον ως
εργαζόμενο – εργαζόμενο με την έννοια ότι συμμετέχει στον κύκλο
βιολογικού μεταβολισμού μέσω του οποίου παράγει την τροφή του, την
καταναλώνει, αναπαράγεται κ.λπ. Όλα αυτά, κατά τη συγγραφέα, δεν ανήκουν
στο δημόσιο πεδίο και δεν θα έπρεπε ως εκ τούτου να αποτελούν θεμιτό
αντικείμενο πολιτικής ενασχόλησης. Επομένως οι Έλληνες είχαν δίκιο να
περιορίζουν αυτή τη δραστηριότητα στα όρια του οίκου και της οικονομίας, δηλαδή της διαχείρισης του νοικοκυριού, όπως συνέβαινε
με τη μαγειρική ή τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών από τη μητέρα. Η
πολιτική είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Είναι το πεδίο όπου οι άνθρωποι
αγωνίζονται για να πετύχουν την αναγνώριση και κυρίως να αποκτήσουν
χρονική διάρκεια που υπερβαίνει το πλαίσιο μιας θνητής ζωής,
πραγματοποιώντας σπουδαία επιτεύγματα με το λόγο και της ενέργειες τους.
[…]
Πράγματι, οι καθαρά παραγωγικές δραστηριότητες γι’ αυτούς στερούνται
ενδιαφέροντος, είναι βάναυσες, όπως λέει ο Αριστοτέλης – βάναυσος
είναι ο ακαλλιέργητος χονδροκομμένος άνθρωπος. Και όταν είναι εντελώς
τεχνητές είναι ακόμη πιο βάναυσες: Ο τεχνίτης είναι πιο βάναυσος από τον
αγρότη, ο οποίος βρίσκεται σε επαφή με μια φυσική διαδικασία,
συντονίζεται κατά μία έννοια με τη φύσιν, ενώ ο τεχνίτης είναι
ολοκληρωτικά υποδουλωμένος σε μια υποδεέστερη, τεχνητή πραγματικότητα,
με σκοπό την ικανοποίηση αναγκών με δευτερεύουσα σημασία.
Αυτή η θεωρία της εργασίας, σύμφωνα με την οποία η πραγματική ανθρώπινη
ελευθερία προϋποθέτει να διαθέτει κανείς χρόνο, να μην είναι
υποχρεωμένος να εκτελέσει κάποια παραγωγική εργασία για να κερδίσει τα
προς το ζην, όπως λέμε, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην αρχαία Ελλάδα.
Και κατά μία έννοια, η αθηναϊκή δημοκρατία συγκροτείται σε αντίθεση
ακριβώς με αυτή την ιδέα, που εμποτίζει τόσο την κοινωνία στο σύνολό της
όσο και τα κείμενα των φιλοσόφων. Στην πράξη το δημοκρατικό κίνημα
αποσκοπεί να δώσει πολιτικά δικαιώματα στους αγρότες και τους τεχνίτες
στο πλαίσιο της πόλης. Αυτή ακριβώς είναι η πραγματική κατάσταση στην
Αθήνα. Ο Αριστοτέλης που καταγράφει τα γεγονότα εκ των υστέρων δέχεται
ευχαρίστως την ιδέα της παραχώρησης πολιτικών δικαιωμάτων στους αγρότες,
η περίπτωση όμως των τεχνητών φαίνεται ότι του δημιουργεί πρόβλημα (Πολιτικά,
Γ, Ε, 1277b – 1278a).
Υπάρχει επομένως γενικά στην ελληνική θεώρηση ένας εντελώς
χαρακτηριστικός παραμερισμός του κοινωνικού και του οικονομικού
στοιχείου, ο οποίος τροποποιούνταν μόνον όταν επρόκειτο είτε να
επιβληθούν εισφορές στους πολίτες, είτε να ληφθούν ειδικά μέτρα για να
τους επιτραπεί να συμμετάσχουν στη συλλογική πολιτική δραστηριότητα,
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η
ελληνική ιδιαιτερότητα II. Η Πόλις και οι νόμοι
(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 2008, σελ. 122-125)
