ΕΚΗΒΟΛΟΣ

www.ekivolos.gr

http://ekivolosblog.wordpress.com

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.»

U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα

Η πρώιμη και ιπποκρατική ελληνική ιατρική

ομώνυμο κεφάλαιο στο έργο του David C. Lindberg

«ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ»

Οι μαρτυρίες για την αρχαία ελληνική ιατρική είναι αποσπασματικές, και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να είμαστε βέβαιοι για πολλές από τις λεπτομέρειες των αρχαίων ελληνικών θεραπευτικών πρακτικών. Για την περίοδο πριν από τον 5ο αιώνα διαθέτουμε μόνο λογοτεχνικές πηγές. Κατόπιν διαθέτουμε διάφορες συλλογές καθαρά ιατρικών κειμένων, αλλά με αυστηρούς χρονικούς περιορισμούς, οι οποίες μας προσφέρουν πληροφορίες για την ιατρική θεωρία και πρακτική της κλασικής και της ελληνιστικής περιόδου. Προφανώς αυτές οι ιατρικές πραγματείες αντανακλούν τις απόψεις και τις πεποιθήσεις λόγιων ιατρών, πολλοί από τους οποίους ενδιαφέρονταν για θεωρητικά ζητήματα, όπως η σχέση μεταξύ ιατρικής και φιλοσοφίας' αλλά. σε διάφορες περιπτώσεις, μας προσφέρουν επίσης αποκαλυπτικές όψεις του εκτεταμένου υποστρώματος των λαϊκών ιατρικών πεποιθήσεων και πρακτικών που εξυπηρετούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού. Στην έκθεση που ακολουθία θα προσπαθήσουμε να λάβουμε υπόψη μας και τα δύο αυτά άκρα του θεραπευτικού φάσματος.

Μπορούμε ασφαλώς να υποθέσουμε ότι θεραπευτικές παραδόσεις ανάλογες με αυτές που συναντήσαμε στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία (κεφ. 1) θα πρέπει να υπήρχαν και στο σύγχρονό τους ελληνικό πολιτισμό - τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού της περιόδου 3000- 1000 π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πρώτοι Έλληνες ήλθαν σε επαφή με τους γείτονες τους στην Εγγύς Ανατολή, και διαθέτουμε συγκεκριμένα στοιχεία για την επίδραση των αιγυπτιακών ιατρικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Θα πρέπει, επομένως, να υπήρχε μια μεγάλη ποικιλία θεραπευτικών πρακτικών, εκτεινόμενη από την απλή χειρουργική και την εσωτερική χρήση θεραπευτικών σκευασμάτων μέχρι τη χρήση μαγικών ψαλμωδών και τη θεραπεία μέσω ονείρων. Αντίστοιχα, θεραπευτές ποικίλων προσόντων θα πρέπει να εξασκούσαν την τέχνη τους σε διάφορα επίπεδα, έχοντας διαφορετικές πελατείες και χρησιμοποιώντας το πλήρες φάσμα των διαθέσιμων ιατρικών θεραπευτικών μεθόδων και τεχνικών¹.

Από τον Όμηρο και τον Ησίοδο μπορούμε να αποσπάσουμε συμπτωματικά πολύτιμες πληροφορίες για τη φύση της ιατρικής πρακτικής προς το τέλος αυτής της περιόδου. Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, οι θεοί παρουσιάζονται ως αιτίες των λοιμών, ενώ η προσευχή θεωρείται μέσο θεραπευτική αρωγής· ο Ησίοδος, επίσης, θεωρεί ότι η ασθένεια μπορεί να έχει θεϊκή καταγωγή². Ο Όμηρος αναφέρει την ύπαρξη θεραπευτικών ψαλμωδιών και φαρμακευτικών παρασκευασμάτων - ορισμένα από τα οποία είναι φανερά αιγυπτιακής καταγωγής. Περιγράφει ποικίλα τραύματα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, τη θεραπευτική αγωγή τους. Και δείχνει ξεκάθαρα ότι οι θεραπευτές της περιόδου ήταν λειτουργοί μιας ξεχωριστής τέχνης ή επαγγέλματος - επαγγελματίες με την έννοια ότι κατείχαν ειδικές ικανότητες, η εξάσκηση των οποίων α λούσε πλήρη απασχόληση.

Η θρησκευτική πλευρά της θεραπευτικής διαδικασίας εμφανίζεται σαφώς στη λατρεία του Ασκληπιού, του θεού της θεραπείας. Ο Ασκληπιός. ο οποίος αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο ως εξαιρετικός για θεοποιήθηκε αργότερα και. κατά τη διάρκεια του 4ου και 3ου αιώνα, αποτέλεσε τον πυρήνα μιας διαδεδομένης θεραπευτικής λατρείας. Ιερά αφιερωμένα στον Ασκληπιό ανεγέρθηκαν σε πολλές περιοχές - εκατοντάδες έχουν αναγνωριστεί - και οι ασθενείς συνέρρεαν σε αυτά αναζήτηση θεραπείας. Κεντρικό ρόλο στη θεραπευτική διαδικασία κατείχε το θεραπευτικό όραμα ή όνειρο, το οποίο υποτίθεται ότι έβλεπε ο ικέτης κατά τη διάρκεια του ύπνου σε ειδικό κοιτώνα. Η θεραπεία θα μπορούσε να λάβει χώρα και κατά τη διάρκεια του ονείρου, αλλιώς οι συμβουλές που λάμβανε κανείς κατά τη διάρκεια του ονείρου οδηγούσαν κατόπιν στην ίαση. Επιπλέον, ο επισκέπτης ενός ιερού είχε την υποχρέωση να κάνει λουτρά, να προσφέρει θυσίες και προσευχές να αποδεχθεί τη λήψη καθαρτικών, την εφαρμογή διαιτητικών περιορισμών, τη φυσική άσκηση, καθώς και κάποια ψυχαγωγία. Και φυσικά ήταν αναγκαίο να ευχαριστήσει τους θεούς με τις κατάλληλες προσφορές. Στην Επίδαυρο, κέντρο της λατρείας, έχουν βρεθεί αρκετές επιγραφές που μαρτυρούν για τις θεραπείες που υποτίθεται ότι συνέβησαν εκεί. Σύμφωνα με μιαν από αυτές, κάποιος Αντικράτης από την Κνίδο, ο οποίος είχε τυφλωθεί από ένα ακόντιο, πήγε στην Επίδαυρο θέλοντας να γίνει καλά. «Ενώ κοιμόταν είδε ένα όραμα. Του φάνηκε ότι ο θεός τράβηξε τη λόγχη και τοποθέτησε ξανά στα μάτια του τις κόρες Όταν ξημέρωσε βγήκε από το ιερό υγιής»³. Θρησκευτικές πρακτικές όπως αυτή παρέμειναν σημαντικό μέρος της αρχαίας ιατρικής μέχρι και τη ρωμαϊκή περίοδο.

Η ιπποκρατική ιατρική

Κατά τη διάρκεια του 5^ου και του 4^ου αιώνα π.Χ., μια καινούργια ιατρική παράδοση, περισσότερο λόγια και κοσμική, αναπτύχθηκε, παράλληλα με τις παραδοσιακές θεραπευτικές πρακτικές - μια ιατρική παράδοση που δέχθηκε την επίδραση των σύγχρονων φιλοσοφικών εξελίξεων και συνδέθηκε με το όνομα του Ιπποκράτη από την Κω (περ. 460 - περ. 370 π.Χ.). Δεν είναι βέβαιο αν κάποιο οπό τα έργα (περίπου μεταξύ εξήντα και εβδομήντα) που ονομάζονται σήμερα «Ιπποκρατικά Κείμενα» ή «Ιπποκρατική Συλλογή - έχουν γραφεί πραγματικά από τον Ιπποκράτη. Μπορούμε μόνο να είμαστε σίγουροι ότι πρόκειται για ένα χαλαρά συνδεδεμένο σώμα ιατρικών γραπτών, τα οποία γράφηκαν ως επί το πλείστον μεταξύ του 430 και του 330 π.Χ. και αργότερα, ως συλλογή, αποδόθηκαν στον Ιπποκράτη, επειδή παρουσίαζαν χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «ιπποκρατικά». Ποια ήταν αυτά τα χαρακτηριστικά;⁴

Κατά πρώτον, τα ιπποκρατικό: κείμενα αποτελούν δείγματα λόγιας ιατρικής. Το ίδιο το γεγονός ότι ήταν «κείμενα» ήδη αποδεικνύει αυτό τον ισχυρισμό· οι συγγραφείς τους ήταν εγγράμματοι. Τα έργα αποτελούν το τελικό προϊόν μιας προσπάθειας βαθύτερης κατανόησης. Πολλοί από τους ιπποκρατικούς συγγραφείς υπερασπίστηκαν διάφορες απόψεις σχετικά με τη φύση της ιατρικής ως τέχνης ή επιστήμης, τη φύση και τις αιτίες της ασθένειας, τον τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη φύση σχετίζεται γενικά με το σύμπαν, και τις αρχές της θεραπευτικής αγωγής και της ίασης. Η δραστηριότητά τους αποτελούσε μέρος αυτού που μπορεί να θεωρηθεί ως φυσική φιλοσοφία με την ευρύτερη έννοια -επρόκειτο είτε για πρωτότυπους στοχαστές και φιλοσόφους οι οποίοι έθεσαν θεμελιώδη αιτιακά ερωτήματα σχετικά με την υγεία και την ασθένεια, είτε για συγγραφείς οι οποίοι εξασκούσαν την ιατρική αλλά δανείζονταν στοιχεία από τη φιλοσοφική παράδοση. Βρίσκονται τοποθετημένοι, με άλλα λόγια, στη διασταύρωση της θεραπευτικής τέχνης και της φιλοσοφικής αναζήτησης. Οι ιπποκρατικοί ιατροί ενδέχεται να μην είχαν φθάσει σε ομοφωνία σε σχέση με κανένα από αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα, αλλά όλοι συμφωνούσαν στην απόφαση να προχωρήσουν προς μια λόγια κατεύθυνση. Ακόμη και οι ιπποκρατικοί συγγραφείς που εξέφρασαν διαμαρτυρίες για την εισβολή της φιλοσοφίας στην ιατρική δεν ξέφυγαν από την επίδρασή της⁵.

Ποια είναι η άποψη που συναντούμε στους ιπποκρατικούς συγγραφείς για το ιατρικό λειτούργημα; Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η ιατρική πρακτική στην αρχαιότητα δεν ελεγχόταν από ρυθμίσεις και κανονισμούς: θεραπευτές διαφόρων ειδών συναγωνίζονταν για την απόκτηση αποδοχής, κύρους και, φυσικά, πελατείας. Η ιατρική δεν αποτελούσε αντικείμενο σπουδής σε επίσημες ιατρικές σχολές, αλλά γενικά αντικείμενο μαθητείας κοντά σε εν ενεργεία γιατρούς. Ένας από τους σκοπούς της ιπποκρατικής συλλογής είναι ο καθορισμός προτύπων, η απομάκρυνση των απατεώνων και η δημιουργία ευνοϊκού κλίματος για τη λόγια ιατρική. Η έμφαση στην επιτυχή πρόγνωση στα ιπποκρατικά γραπτά δεν σκόπευε μόνο στην ενδυνάμωση της ικανότητας του ιατρού ως θεραπευτή, αλλά και στη βελτίωση της εικόνας του, και άρα στην προώθηση της σταδιοδρομίας του. Σε αυτή την προοπτική, ο Ιπποκρατικός Όρκος αποτέλεσε προσπάθεια αυτορρύθμισης της ιατρικής κοινότητας.

Σε μια σειρά ιπποκρατικών κειμένων, οι θεωρίες περί υγείας και ασθένειας κατέχουν πρωτεύουσα θέση. Σε ένα γενικό επίπεδο, το στοιχείο που εκπλήσσει περισσότερο είναι η εξαιρετικά σπάνια παρουσία (και όχι η πλήρης απουσία, όπως μερικές φορές υποτίθεται) θεωρητικών στοιχείων μαγικής ή υπερφυσικής υφής. Οι θεοί υπάρχουν φυσικά, και η φύση η ίδια ενδέχεται να θεωρείται θεία, αλλά η παρέμβαση των θεών ως άμεση αιτία της υγείας ή της ασθένειας αποκλείεται. Αυτό φαίνεται σε διάφορα ιπποκρατικά έργα, συμπεριλαμβανομένης και της πραγματείας Περί ιερής νούσου (η οποία δεν αντιστοιχεί ακριβώς σε καμμία σύγχρονη νόσο, αλλά περιλαμβάνει τα συμπτώματα της επιληψίας και ίσως της εγκεφαλικής παράλυσης), όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει την άποψη ότι,

αυτοί που πρώτοι ονόμασαν αυτή την ασθένεια «ιερή » ήταν άνθρωποι του ίδιου είδους με αυτούς που λέμε σήμερα μάγους και εξαγνιστές, αγύρτες και απατεώνες. Είναι ακριβώς αυτοί οι άνθρωποι που προσποιούνται ότι είναι εξαιρετικά θεοσεβούμενοι και ότι κατέχουν περισσότερη σοφία από άλλους. Με την επίκληση του θείου έντυσαν τη δική τους αδυναμία να προχωρήσουν στην κατάλληλη αγωγή, και έτσι ονόμασαν την αρρώστια αυτή «ιερή» για να κρύψουν την ολοκληρωτική τους άγνοια⁶.

Ο συγγραφέας συνεχίζει διατυπώνοντας τη δική του φυσιοκρατική εξήγηση, βασισμένη στο κλείσιμο των «φλεβών» από φλέγμα που προέρχεται από τον εγκέφαλο. Ο πιο σημαντικός ισχυρισμός εδώ είναι η υπόθεση ότι η φύση δρα ομοιόμορφα· όποιες και να είναι οι αιτίες της αρρώστιας, δεν είναι ιδιότροπες, αλλά ομοιόμορφες και καθολικές.

Οι ιπποκρατικές πραγματείες συσχετίζουν συχνά την ασθένεια με κάποια ανισορροπία στο σώμα ή με κάποια παρεμβολή στη φυσική του κατάσταση. Σε αρκετές από τις πραγματείες, η ασθένεια συσχετίζεται με τους σωματικούς χυμούς. Μια εκδοχή αυτής της θεωρίας απαντά στο έργο Περί φύσιος ανθρώπου, όπου υποστηρίζεται ότι τέσσερα είδη χυμών -αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή και μαύρη χολή- αποτελούν τα βασικά συστατικά του σώματος και ότι ανισορροπίες μεταξύ αυτών των χυμών είναι υπεύθυνες για τη έλλειψη υγείας:

Το ανθρώπινο σώμα περιέχει αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή και μαύρη χολή. Αυτά συνιστούν τη φύση του ανθρώπινου σώματος και σε αυτά οφείλονται ο πόνος και η υγεία. Ο άνθρωπος είναι, λοιπόν, υγιής κατά κύριο λόγο όταν αυτά τα συστατικά του στοιχεία βρίσκονται στη σωστή αναλογία, και ως προς τη δύναμη και ως προς την ποσότητα, και είναι καλά αναμεμειγμένα. Αντίθετα ο άνθρωπος αισθάνεται πόνους όταν κάποιο από αυτά τα στοιχεία είναι λιγότερο ή περισσότερο από το κανονικό ή ξεχωρίσει μέσα στο σώμα και δεν είναι πια αναμεμειγμένο με τα άλλα⁷.

Καθένας από αυτούς τους χυμούς είναι συνδεδεμένος με ένα ζεύγος των θεμελιωδών ποιοτήτων, δηλαδή το θερμό, το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό. Αυτή η σχηματοποίηση συνέδεσε την ασθένεια με την υπερβολή ή την έλλειψη της θερμότητας και της υγρασίας και οδήγησε στο συμπέρασμα ότι διαφορετικοί χυμοί τείνουν να κυριαρχούν κατά τη διάρκεια διαφορετικών εποχών· Το φλέγμα, για παράδειγμα, το οποίο είναι ψυχρό, αυξάνει σε ποσότητα κατά τη διάρκεια του χειμώνα· κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι Φλεγματικές αρρώστιες είναι αντίστοιχα ιδιαίτερα συνηθισμένες, ϊ'ο αίμα κυριαρχεί την άνοιξη η κίτρινη χολή το καλοκαίρι, και η μαύρη χολή το φθινόπωρο. Οι εποχιακοί παράγοντες δεν είναι φυσικά οι μόνες αιτίες ασθένειας: η τροφή, το νερό, ο αέρας και η σωματική άσκηση συμβάλλουν στην κατάσταση της υγείας κάποιου.

Αν η ασθένεια συνδέεται με την ανισορροπία, η θεραπευτική αγωγή θα πρέπει να κατευθυνθεί προς την αποκατάσταση της ισορροπίας. Η καθορισμένη διατροφή και σωματική άσκηση (τα οποία μαζί απαρτίζουν, για. τους αρχαίους Έλληνες, τη «δίαιτα») ήταν ανάμεσα στις πιο συνηθισμένες θεραπευτικές αγωγές. Η κάθαρση του σώματος - μέσω αφαίμαξης, εμετικών, καθάρσιων, διουρητικών και κλυσμάτων - αποτελούσε έναν άλλο τρόπο αποκατάστασης της ισορροπίας των σωματικών χυμών. Η προσεκτική παρατήρηση των εποχιακών και κλιματικών παραγόντων, καθώς και της φυσικής προδιάθεσης του ασθενή, αποτελούσε επίσης μέρος μιας επιτυχούς θεραπευτικής αγωγής. Τέλος, κατά τη διάρκεια της σύνολος αγωγής, ο ιατρός έπρεπε να λάβει υπόψη του ότι η φύση κατέχει τη δική της θεραπευτική δύναμη, και έτσι το πρωταρχικό καθήκον του συνίσταται στην υποβοήθηση της φυσικής θεραπευτικής διαδικασίας. Ένα σημαντικό μέρος των ευθυνών του ιατρού ήταν προληπτικό -περιλάμβανε συμβουλές για τη σωστή ρύθμιση της διατροφής, της άσκησης, των λουτρών, της σεξουαλικής δραστηριότητας και όλων των άλλων παραγόντων που συμβάλλουν στην υγεία του ασθενή.

Ο λόγιος ιατρός δεν έδινε, όμως, μόνο συμβουλές. Η δραστηριότητά του περιλάμβανε και αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «κλινική» όψη της ιατρικής πρακτικής. Αρκετές ιπποκρατικές πραγματείες περιέχουν οδηγίες για τη διαδικασία της ιατρικής εξέτασης, της διάγνωσης και της πρόγνωσης (της πρόβλεψης της πιθανής μελλοντικής πορείας της ασθένειας). Ο αναγνώστης μαθαίνει ποια συμπτώματα να αναζητήσει και πώς να τα ερμηνεύσει' ο ιατρός πρέπει να εξετάσει το πρόσωπο, τα μάτια, τα χέρια, τη στάση, την αναπνοή, τον ύπνο. τα κόπρανα, τα ούρα, τον εμετό και το πτύελο του ασθενή· θα πρέπει, επίσης, να λάβει υπόψη του ενδεχομένως το βήχα, το φτάρνισμα, το λόξιγκα, το φούσκωμα, τον πυρετό, τους σπασμούς, τα εξανθήματα, τους όγκους και τις πληγές. Στις πραγματείες περιλαμβάνονται και ιστορικά ασθενειών, τα οποία περιγράφουν την τυπική πορεία της δεδομένης ασθένειας. Πολλά από αυτά ξεχωρίζουν για την ακρίβεια και τη διαύγειά τους. Ένα τυπικό παράδειγμα μας προσφέρει η ακόλουθη περιγραφή μιας επιδημίας παρωτίτιδας:

Πολλοί άνθρωποι υπέφεραν από οίδημα κοντά στα αυτιά, σε μερικές περιπτώσεις μόνο από τη μια πλευρά.· σε άλλες περιπτώσεις και οι δύο πλευρές ήταν πρησμένες. Συνήθως δεν υπήρχε πυρετός, και ο ασθενής δεν ήταν αναγκαίο να παραμείνει στο κρεβάτι. Σε μερικές περιπτώσεις υπήρχε ελαφρύς πυρετός. Σε όλες τις περιπτώσεις το οίδημα υποχώρησε χωρίς να προξενήσει κάποια βλάβη, και σε καμμία περίπτωση δεν παρατηρήθηκε πύον, όπως σε οιδήματα που προέρχονται από άλλες αιτίες. Τα οιδήματα ήταν μαλακά, μεγάλα και εκτεταμένα· δεν συνοδεύονταν από φλεγμονή ή πόνο, και υποχώρησαν χωρίς να αφήσουν ίχνη.

Προσβλήθηκαν κυρίως αγόρια, έφηβοι, και νεαροί άνδρες, και ...όσοι ασχολούνταν με την πάλη και τη γυμναστική ήταν ιδιαίτερα ευάλωτοι⁸.

Στηριζόμενος στα παρατηρούμενα συμπτώματα, ο ιατρός διατύπωνε τη διάγνωση και την πρόγνωση. Τέλος, αν η περίπτωση δεν ήταν ανίατη, καθόριζε τη θεραπευτική αγωγή. Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, η θεραπευτική αγωγή είχε συχνά διαιτητικό χαρακτήρα ή στόχευε στην κατάλληλη ρύθμιση της σωματικής άσκησης και του ύπνου· θα μπορούσε, επίσης, να περιλαμβάνει λουτρά και μασάζ. Αλλά υπήρχαν και πολλές συγκεκριμένες ενοχλήσεις για τις οποίες θεωρούσαν ότι ανταποκρίνονταν σε φαρμακευτικά σκευάσματα εσωτερικής ή εξωτερικής χρήσης- εκατοντάδες τέτοια φάρμακα αναφέρονται στα ιπποκρατικά γραπτά και περιλαμβάνουν φάρμακα κατά της δυσκοιλιότητας, καθαρτικά, εμετικά (για την πρόκληση εμετού), ναρκωτικά, αποχρεμπτικά (για την πρόκληση βήχα), αλοιφές, έμπλαστρα και σκόνες. Τέλος, τα ιπποκρατικά γραπτά αναφέρονται επίσης στην αντιμετώπιση των τραυμάτων, των καταγμάτων και των εξαρθρώσεων -με τρόπους τόσο επιδέξιους ώστε να προκαλούν το θαυμασμό των σύγχρονων ιατρών.

Θα πρέπει, τέλος, να πούμε λίγα λόγια για τις ερευνητικές αρχές που συναντούμε σε αυτά τα ιατρικά έργα. Μόλις ξεπεράσουμε την προσήλωση στην κριτική προσέγγιση της θεραπευτικής πρακτικής και στη χρήση φυσιοκρατικών αρχών εξήγησης και θεραπείας, η ομοφωνία εξαφανίζεται. Μερικές από τις πραγματείες παρουσιάζουν ισχυρή κλίση προς το φιλοσοφικό θεωρητικό στοχασμό. Ο συγγραφέας του Περί φύσιος ανθρώπου, για παράδειγμα, διατυπώνει πρώτα μια θεωρία για την ανθρώπινη φύση. την υγεία και την ασθένεια, και κατόπιν συνάγει από αυτή τη θεωρία κάποιες θεραπευτικές αρχές. Άλλες, όμως, πραγματείες της ιπποκρατικής συλλογής αντιτίθενται στη θεωρητική προσέγγιση. Ο συγγραφέας του Περί αρχαίης ιητρικής εκφράζει το σκεπτικισμό του για τη χρήση υποθέσεων στην ιατρική, ειδικά για την υπόθεση της ασθένειας ως αποτελέσματος της έλλειψης ισορροπίας μεταξύ των τεσσάρων βασικών ποιοτήτων ή στοιχείων, και υποστηρίζει ότι αυτή η θεωρία δεν οδηγεί σε θεραπευτικές αγωγές που διαφέρουν σημαντικά από αυτές που καθορίζουν άλλοι ιατροί, αλλά απλώς τις καλύπτει με την ομίχλη μιας «ακαταλαβίστικης τεχνικής ορολογίας»⁹. Αυτός, και άλλοι ιπποκρατικοί συγγραφείς με σκεπτικιστικές τάσεις, θα προτιμούσαν ο ιατρός να προχωρεί προσεκτικά, στη βάση της συσσωρευμένης εμπειρίας, και να αποδέχεται αιτιακές θεωρίες μόνο όταν υποστηρίζονται από συντριπτικά στοιχεία. Όπως έχουμε δει, αυτή η παραίνεση προς τους ιατρούς να προχωρούν στηριζόμενοι στην εμπειρία απέδωσε καρπούς στις προσεκτικές διαγνωστικές διαδικασίες και τα εντυπωσιακά ιστορικά ασθενειών της ιπποκρατικής συλλογής. Ενίοτε συναντούμε ακόμη και τη χρήση της ελεγχόμενης παρατήρησης με σκοπό την επαλήθευση θεωρητικών συμπερασμάτων -όπως στο Περί ιερής νούσου, όπου ο συγγραφέας προτείνει την ανατομή μιας γίδας που είχε προσβληθεί από την ασθένεια, για να αποδειχθεί ότι η ασθένεια προκαλείται από συσσώρευση φλέγματος στον εγκέφαλο¹'¹.

Θα πρέπει να ολοκληρώσουμε τη συζήτηση της ιπποκρατικής συλλογής με δύο προειδοποιητικές υπενθυμίσεις. Πρώτον, η εμφάνιση της λόγιας ιατρικής δεν συνεπάγεται τον εκτόπισμά των ανταγωνιστών της. Η λόγια ιατρική δεν ήταν ποτέ το μόνο είδος ιατρικής, ούτε καν το πλέον δημοφιλές, αλλά λειτουργούσε παράλληλα με τις παραδοσιακές μορφές θεραπευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Σε όλη τη διάρκεια της ελληνικής αρχαιότητας (από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά) οι ασθενείς μπορούσαν να αναζητήσουν βοήθεια σε λόγιους ιατρούς, αλλά και σε ιερείς-θεραπευτές στα ιερά του Ασκληπιού, μαίες, ή συλλέκτες βοτάνων. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμμία αμφιβολία ότι οι γραμμές που οροθετούσαν τους διάφορους τύπους θεραπευτών ήταν συγκεχυμένες -για παράδειγμα, η θεραπεία σε ιερά θα μπορούσε να συνδεθεί στενά με τη λόγια ιατρική. Ακόμη, είναι βέβαιο ότι οι ίδιοι οι ασθενείς πειραματίζονταν ενίοτε με εναλλακτικές μεθόδους θεραπείας, είτε ταυτόχρονα είτε στη σειρά.

Δεύτερον, οι παραδοσιακές θεραπευτικές μέθοδοι δεν συνέχισαν απλώς να υπάρχουν παράλληλα με τη λόγια ιατρική, αλλά ενσωματώθηκαν σε κάποιο βαθμό σε αυτή. Με άλλα λόγια, δεν πρέπει να μετατρέπουμε τη λόγια αρχαία ελληνική ιατρική σε πρώιμη εκδοχή της νεώτερης ιατρικής. Η αρχαία ελληνική ιατρική ήταν, προφανώς, αρχαία ελληνική. Έπρεπε, δηλαδή, να είναι συμβατή με την κοσμοθεώρηση και τις φιλοσοφικές αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων ως εκ τούτου, δεν απέκλειε όλες τις ιατρικές πεποιθήσεις και πρακτικές που ένας σύγχρονος Δυτικός ιατρός θα θεωρούσε αλλόκοτες ή απεχθείς. Έτσι η ιδέα του θεραπευτικού ονείρου παρέμεινε μέρος της ιατρικής, ακόμη και της ιπποκρατικής ιατρικής, σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας¹¹. Και ακόμη και αν οι θεϊκές επεμβάσεις αποκλείστηκαν, τα θρησκευτικά στοιχεία δεν εξαφανίστηκαν εντελώς. Στις πρώτες γραμμές του Ιπποκρατικού Όρκου, για να αναφέρουμε το απλούστερο παράδειγμα, ο ιατρός ορκίζεται στον Απόλλωνα και τον Ασκληπιό και καλεί τους θεούς και τις θεές ως μάρτυρες του όρκου του. Αν αισθανθούμε τον πειρασμό να παραβλέψουμε αυτό το παράδειγμα, θεωρώντας ότι πρόκειται περί τελετουργίας κενής περιεχομένου (ανάλογη με τον όρκο στο Ευαγγέλιο που δίνουν στις αίθουσες των δικαστηρίων άθεοι ή αγνωστικιστές), ένα πειστικότερο παράδειγμα μας προσφέρεται από τον ιπποκρατικό συγγραφέα ο οποίος συνιστά την προσευχή παράλληλα με τη δίαιτα¹². Ή. για να πάμε σε μια λεπτότερη περίπτωση θρησκευτικής παρουσίας, όταν ο συγγραφέας του Περί ιερής νούσου αρνείται ότι η ασθένεια είναι το αποτέλεσμα θεϊκής επέμβασης, υποστηρίζει απλά ότι κάθε ασθένεια έχει μια φυσική αιτία.· δεν αντιτίθεται στην άποψη ότι αυτή η φυσική αιτία αποτελεί η ίδια όψη ή εκδήλωση της θεϊκής δραστηριότητας. Οι περισσότεροι ιπποκρατικοί ιατροί συνέχισαν αναμφίβολα να πιστεύουν ότι τα φυσικά πράγματα συμμετέχουν στο θείο και ότι η ασθένεια είναι ταυτόχρονα φυσική και θεία.



ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.   Για την «πρωτόγονη ·> ελληνική ιατρική, βλ. Fridolf Kudlien, "Early Greek Primitive Medicine'". Για την ποικιλία των θεραπευτών στην αρχαία Ελλάδα, βλ. Owsei Temkin, "Greek Medicine as Science and Craft"· Lloyd, Magic, Reason, and Experience, σελ. 37-49. Για την αρχαία, ελληνική και τη ρωμαϊκή ιατρική γενικά, βλ. τη χρήσιμη βιβλιογραφία σύγχρονων μελετών του John Scarborough. “Classical Antiquity : Medicine and Allied Sciences, An Update”.

2.   Ludwig Edelstcin. "The Distinctive Hellenism of Greek Medicine” (αναδημοσιεύεται στη συλλογή του Edelstein. Ancient Medicine, εκδ. O. Temkin και C. Lilian Temkin, σελ. 367 -97)· για τις αντιλήψεις του Ομήρου και του Ησίοδου, βλ. ιδιαίτερα σελ. 376-78. Βλ. επίσης James Longrigg, “Presocratic Philosophy and Hippocratic Medicine". Για τη μαγεία και τη θρησκεία στην αρχαία ελληνική ιατρική, βλ. Ludwig Edelstein, "Greek Medicine and its Relation to Religion and Magic"· Lloyd. Magic, Reason, and Experience, κεφ. Γ και Lloyd, The Revolutions of Wisdom, κεφ. 1.3.   Emma J. Edelstein και Ludwig Edelstein, Asclepius: A Collection and Interpretation of the Testimonies. 1:235.

4.   Υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία σχετικά με την ιπποκρατική ιατρική. Για σύγχρονες ερμηνείες, βλ. Wesley D. Smith, The Hippocratic Tradition και την εισαγωγή του G.E.R. Liovd στην έκδοσή του της ιπποκρατικής συλλογής (Hippocratic Writings). Βλ. επίσης Lloyd, Early Greek Science, κεφ. 5· Lloyd, Magic, Reason, and Experience, passim- Longrigg, "Presocratic Philosophy and Hippocratic Medicine" και τα τρία πρώτα άρθρα στη συλλογή του Edelstein, Ancient Medicine.

5.   Για τη σχέση ιατρικής και φιλοσοφίας, βλ. Longrigg. “Presocratic Philosophy and Hippocratic Medicine"' Ludwig Edelstein, "The Relation of Ancient Philosophy to Medicine"' Lloyd. Magic, Reason, and Experience, σελ. 86-98.

6.   Περί ιερής νούσου. II (μτφ. J. Chadwick και W.N. Mann, Hippoctatic Writings, εκδ. Lloyd, σελ. 237-8). Σχετικά με την ιατρική και το υπερφυσικό στοιχείο στην Ιπποκρατική Συλλογή, βλ. ιδιαίτερα Lloyd, Revolutions of Wisdom, κεφ. Γ Lloyd. Magic, Reason, and Experience, κεφ. Γ και Longrigg, “Presocratic Philosophy and Hippocratic Medicine”.

7.   Περί φύσιος ανθρώπου. IV (μτφ. J. Chadwick και W.N. Mann, Hippocratic Writings, εκδ. Lloyd, σελ. 262). Η θεωρία των χυμών δεν ήταν κυρίαρχη στην ιπποκρατική φυσιολογία, όπως συμβαίνει με τη φυσιολογία του Γαληνού και μετέπειτα. Μερικά ιπποκρατικά γραπτά αποδέχονται την ύπαρξη δύο μόνο χυμών (συνήθως της χολής και του φλέγματος) και πολλά δεν περιέχουν καθόλου κά- ποια ανάλογη θεωρία.

8.         Επιδημίαι. LI (μτφ. J. Chadwick και W.N. Mann, Hippocratic Writings, εκδ. Lloyd, σελ. 87-8, με μικρές αλλαγές στη στίξη).Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ

10. Περί ιερής νονσου, XIV (μτφ. J. Chadwick και W.N. Mann, Hippocratic Writings, εκδ. Lloyd, σελ. 247).

11. Edelstein, “Greek Medicine and its Relation to Religion and Magic”, Ancient Medicine, σελ. 241-43.

12. Βλ. Περί διαίτης, iv, LXXXVH και LXXX1X (Hippocrates with an English Translation, 4: 423, 437).