Η ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ
ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ
[Απλοποιημένη
μορφή
μέρους
του
C. Rowe, “Introduction”,
στο
The Cambridge History of Greek and Roman Political
Thought, Cambridge 2000]
Πόλις και πολιτική
Πόλις είναι μια κοινότητα προσώπων ή
πολιτών, μια κοινότητα χώρου ή τόπου, λατρειών, εθίμων
και νόμων, η οποία είναι ικανή να διαχειριστεί τον εαυτό
της (μερικώς ή πλήρως). Ο ακριβέστερος ορισμός της
πόλης-κράτους θα ήταν «κράτος των πολιτών».
Στην κλασική περίοδο η πόλις είχε κανονικά ένα αστικό
κέντρο (άστυ), αλλά αν χρησιμοποιήσουμε τον όρο πόλις
μόνο γι’ αυτό το κέντρο θα ήταν λάθος: το αστικό κέντρο
ήταν μέρος μόνο της πόλης, στην έννοια της οποίας πρέπει
επίσης να συμπεριληφθεί και η ύπαιθρος. Αν και μεγάλο
μέρος του ελληνικού κόσμου ήταν οργανωμένο όχι σε
πόλεις, αλλά σε φυλετικά κράτη (έθνη), κατά την αρχαϊκή
και προπάντων κλασική περίοδο η πόλις ήταν πολιτικά και
πολιτιστικά η ηγετική μορφή κράτους. Ποια είναι όμως η
σημασία του όρου «πολιτικός»; Τι μπορεί να θεωρηθεί
πολιτική σκέψη;
Στην Ελλάδα μέχρι και την ελληνιστική περίοδο η απάντηση
είναι περίπου η εξής: ο όρος καλύπτει κάθε πλευρά της
πόλης-κράτους ως θεμελιώδους μονάδας μέσα στην οποία
οργανώνεται η κοινωνία. Η λέξη πολιτικός στα αρχαία
Ελληνικά σημαίνει «αυτός που ανήκει ή ταιριάζει στην
πόλη». Όταν ο Πλάτωνας μιλά για την πολιτική (τέχνη),
την τέχνη / επιστήμη της πολιτικής, έχει κατά νου ένα
είδος γνώσης που περιορίζεται στα όρια της πόλης. Το
γεγονός ότι υπάρχουν και άλλες μορφές πολιτικής
οργάνωσης αναγνωρίζεται, αλλά οι μορφές αυτές δεν
θεωρούνται εφαρμόσιμες ή ισοδύναμες με την πόλη. Αυτός ο
τρόπος σκέψης εκφράζεται περιεκτικά στην αριστοτελική
σκέψη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ον,
δηλαδή πλάσμα προορισμένο να ζήσει σε μια πόλη. Μ’ αυτόν
τον τρόπο τα «πολιτικά πράγματα» μετατρέπονται σε
κεντρικό ηθικό ζήτημα σε σχέση με τον άριστο τρόπο ζωής
για ανθρώπους στο βαθμό που αυτή η ζωή όχι μόνο πρέπει
να διανυθεί μέσα σε μια πόλη, αλλά και να διαμορφωθεί
από αυτήν.
Η σύγχρονη αντίληψη της πολιτικής αναφέρεται στην
οργανωμένη (και οικονομική) διαχείριση της κοινωνίας,
χωρίς περιορισμό σε κάποια ιδιαίτερη μορφή κοινοτικής
οργάνωσης, και τείνει να εκτοπίσει την ηθική διάσταση
στη σφαίρα του ιδιωτικού. Η λαϊκή χρήση του όρου μάλιστα
περιορίζει την πολιτική σε μια αμοραλιστική διαχείριση
της εξουσίας, είτε στην άσκηση βίας σε εθνικό επίπεδο
από αξιωματούχους του κράτους. Εντούτοις η
αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των αρχαίων και σύγχρονων εννοιών
της πολιτικής είναι προφανώς αρκετά μεγάλη, ώστε έχοντας
κατά νου τις διαφορές, να μπορούμε να μετακινούμαστε
ανάμεσά τους με κάποια προσπάθεια. [1]
Η προτεραιότητα της πολιτικής για τους αρχαίους
Έλληνες
Μια σύγκριση μεταξύ της Ρώμης και της
Ελλάδας θα μας διαφωτίσει σχετικά με την απόλυτη
προτεραιότητα που είχε η πολιτική για τους Έλληνες της
κλασικής εποχής. Για τους Ρωμαίους η res publica
(κυριολ. δημόσια πράγματα) αντιτίθεται καθαρά στη res
privata. Στους Έλληνες, όμως, το αντίστοιχο ισοδύναμο
της res publica δεν ήταν το δημόσιον (=η σφαίρα του
Δήμου, η δημόσια σφαίρα), αλλά απλώς τα πράγματα, δηλαδή
κυριολεκτικά τα πράγματα ή οι πράξεις, εξ ου (δημόσιες ή
κοινές) δράσεις και υποθέσεις. Το αρχαίο ελληνικό
ισοδύναμο της έννοιας «επανάσταση» ήταν νεώτερα
πράγματα. Με λίγα λόγια στην Ελλάδα δεν υπήρχε άμεση και
ευθεία αντίθεση μεταξύ δημοσίου (=πολιτικού) και
ιδιωτικού (=προσωπικού ή οικιακού).
Για τους Έλληνες η έκφραση «το ιδιωτικό
είναι και πολιτικό» θα ήταν κοινότυπη για δύο βασικούς
λόγους: 1) Δεν διέθεταν κράτος με την έννοια της
απρόσωπης γραφειοκρατίας, γι’ αυτό κάθε πολίτης
ξεχωριστά όφειλε να θέσει το άτομό του επίσημα και
ανεπίσημα στη διάθεση του κοινού καλού. 2) Η κοινωνία
και όχι το άτομο ήταν γι’ αυτούς το πρωταρχικό σημείο
πολιτικής αναφοράς και ο ατομισμός δεν αποτελούσε σοβαρό
εναλλακτικό πόλο έλξης. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει
ελληνική λέξη για το άτομο στη δική μας αντικοινωνική,
αντιπολιτική έννοια.[2]
[1] Οι διαφορές μεταξύ
της αρχαίας και της σύγχρονης έννοιας της πολιτικής
οφείλονται στους εξής παράγοντες: 1) οι αρχαίοι έδρασαν
κατά κύριο λόγο στο πλαίσιο της πόλης. 2) Είχαν εντελώς
διαφορετική αντίληψη της έννοιας του πολίτη. 3) Έδρασαν
σε πολύ μικρότερη πληθυσμιακή κλίμακα και γι’ αυτό η
εμπλοκή των πολιτών στην πολιτική ήταν πολύ πιο
προσωπική 4) Για πρακτικούς και θεωρητικούς λόγους
εμπλούτισαν ή συμπλήρωσαν την πολιτική με την πρακτική
ηθική.
[2] To σημασιολογικό
πέρασμα της αρχαίας ελληνικής λέξης ιδιώτης στην
αρνητική έννοια του ανόητου ξεκινά από την προτεραιότητα
που έδιναν οι Έλληνες στο δημόσιο χώρο.
