Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ:
Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΩΝ ΣΟΦΙΣΤΩΝ
RODERICK T.
LONG
Τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε για τους
Σοφιστές προέρχονται από τους εχθρούς τους. Ποιοι ήταν
πραγματικά;
Η
κύρια φιλοσοφική διαμάχη της ελληνικής κλασικής περιόδου
(5ος-4ος αιώνας π.Χ.) διεξήχθη μεταξύ, αφενός, του Σωκράτη και
εκείνων που επηρεάστηκαν κυρίως από αυτόν (συμπεριλαμβανομένων
του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα και του Αριστοτέλη) και, αφετέρου,
εκείνων που γνωρίζουμε ως " Σοφιστές ".
ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ;
Σήμερα οι όροι "σοφιστής" και "σοφιστεία" έχουν αρνητική χροιά,
υποδηλώνοντας την πρακτική της πονηρής και ανέντιμης
συλλογιστικής. Το ότι αυτό συμβαίνει οφείλεται σε μεγάλο βαθμό
στην επιρροή των Σωκρατικών αντιπάλων τους. Διότι οι Σωκρατικοί
κέρδισαν -με την έννοια ότι η δική τους ήταν η κυρίαρχη
φιλοσοφική επιρροή στη Δύση για τα επόμενα 2000 χρόνια (μέχρι
που η Σοφιστική πλευρά της συζήτησης αναβίωσε από τον Hobbes)-
και οι νικητές τείνουν να γράφουν τις ιστορίες. Ο Ξενοφών,
μιλώντας για τη Σωκρατική πλευρά, συνοψίζει εύστοχα την
καθιερωμένη κρίση για τους Σοφιστές:
Τώρα, αυτό που με εκπλήσσει στους "σοφιστές", όπως αποκαλούνται,
είναι ότι αν και δηλώνουν, οι περισσότεροι από αυτούς, ότι
οδηγούν τους νέους στην αρετή, στην πραγματικότητα τους οδηγούν
προς την αντίθετη κατεύθυνση. ... Ούτε τα συγγράμματά τους
περιέχουν κάτι που υπολογίζεται ότι θα κάνει τους ανθρώπους
καλούς, αλλά έχουν γράψει τόμους για μάταια και επιπόλαια θέματα
.... [Τ]η σοφία [των σοφιστών] που πρεσβεύουν συνίσταται σε
λεκτικές λεπτότητες, όχι σε ιδέες. .... [Οι] λέξεις μαζί του
αποσκοπούν στην εξαπάτηση, η συγγραφή γίνεται για προσωπικό
όφελος .... Η συμβουλή μου λοιπόν είναι να μην εμπιστεύεστε τις
ηχηρές ατάκες του σοφιστή και να μην περιφρονείτε τα λογικά
συμπεράσματα του φιλοσόφου- γιατί ο σοφιστής είναι κυνηγός των
πλουσίων και των νέων, ο φιλόσοφος είναι ο κοινός φίλος όλων-
δεν τιμά ούτε περιφρονεί τις περιουσίες των ανθρώπων.
Αυστηρά μιλώντας, ωστόσο, ο όρος " Σοφιστής" αναφέρεται σε ένα
επάγγελμα και όχι σε κάποιο συγκεκριμένο επιχειρηματολογικό ύφος
ή δογματικό περιεχόμενο, και η λέξη δεν αντιπαρατέθηκε αρχικά με
τον όρο "φιλόσοφος".
Οι Σοφιστές ήταν, πρώτα και κύρια, δάσκαλοι της τέχνης της
πειστικής ομιλίας - μια ανεκτίμητη δεξιότητα σε μια κοινωνία
χωρίς δικηγόρους ή εκλεγμένους αντιπροσώπους, όπου η επιτυχία
εξαρτιόταν από την προσωπική προβολή της υπόθεσης στα δικαστήρια
των ενόρκων ή στη δημοκρατική συνέλευση. Αλλά τα ενδιαφέροντά
τους εκτείνονταν ευρέως σε θέματα ηθικής, πολιτικής,
κοινωνιολογίας, μαθηματικών, φυσικής, μεταφυσικής, φιλοσοφίας
του νου, φιλοσοφίας της γλώσσας και φιλοσοφίας της δράσης. Η
επίδραση αυτών των κοσμικών, σκεπτικιστών, ρητορικά ευφυών,
πραγματιστικά σκεπτόμενων, λαμπρά ταλαντούχων στοχαστών ήταν
τέτοια που πολλοί σύγχρονοι μελετητές μιλούν για την κλασική
περίοδο ως " Σοφιστικό Διαφωτισμό". Και ο Σωκράτης, παρ' όλη την
αντίθεσή του στους Σοφιστές, μπορεί να θεωρηθεί με πολλούς
τρόπους προϊόν του πνευματικού τους περιβάλλοντος.
Ενώ ορισμένοι Σοφιστές ήταν γεννημένοι στην Αθήνα (ο Αντιφών
είναι ο πιο αξιοσημείωτος), οι περισσότεροι από τους πιο
γνωστούς Σοφιστές (π.χ. Γοργίας, Πρωταγόρας, Πρόδικος, Ιππίας,
Θρασύμαχος) ήταν ξένοι, προερχόμενοι από ελληνικές αποικίες τόσο
μακρινές όσο η Σικελία στα δυτικά και η Χαλκηδόνα στα ανατολικά,
και ταξιδεύοντας σε όλο τον ελληνικό κόσμο, αλλά έλκοντας
ιδιαίτερα την Αθήνα ως το πνευματικό κέντρο αυτού του κόσμου. Οι
Σοφιστές ήταν ουσιαστικά πρωτοπόροι στην παροχή ανώτερης
εκπαίδευσης μεταξύ των Ελλήνων- οι αμοιβές τους μπορεί να ήταν
ακριβές- αλλά πλούσιοι προστάτες, όπως βλέπουμε στον Πρωταγόρα
του Πλάτωνα, φιλοξενούσαν μερικές φορές βραδιές στις οποίες οι
σοφιστές μπορούσαν να ακουστούν δωρεάν...
Ξενοφών,
On Hunting With Dogs 13.1-8,
στο
H. G. Dakyns,
μετάφραση,
The Works of Xenophon (Macmillan, 1897).
Για παραδείγματα πρώιμων χρήσεων του όρου "σοφιστής" ως
μη υποτιμητικού και ως λίγο πολύ ισοδύναμου με τον όρο
"φιλόσοφος", βλέπε Rosamond Kent Sprague, ed., The Older
Sophists (Indianapolis: Hackett, 2001), σ. 1.
