www

www.ekivolos.gr

http://ekivolosblog.wordpress.com

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.»

U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα

Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Λήψη του αρχείου

Διονυσίου Κριάρη

Αθήνα Ιούλιος 2013

Οι επιστήμες για να αναπτυχθούν χρειάζονται την βοήθεια της μετρητικής, με την οποία, οι αποστάσεις, οι δυνάμεις, ο χρόνος και άλλα μεγέθη πρέπει να μπορούν να μετρηθούν με ακρίβεια και ευκολία. [2]

Ο χρόνος ήταν από τα δυσκολότερα μεγέθη που οι επιστήμονες έπρεπε να ορίσουν.

Η έννοια του χρόνου που όσο απλή και οικεία μας φαίνεται τόσο πιο δύσκολα ορίζεται. Είναι ο χρόνος το μέγεθος που μετρούν τα ρολόγια μας ή είναι κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο; Τα ερωτήματα αυτά απασχόλησαν για αιώνες αστρονόμους και φιλοσόφους , αλλά η απάντηση μένει πεισματικά χαμένη στα δαιδαλώδη μονοπάτια των φιλοσοφικών και μεταφυσικών στοχασμών.

[3] Στο τελευταίο βιβλίο του, La Fin des Certitudes, “το τέλος της βεβαιότητας» ο Ιλία Πριγκοζίν Βραβευμένος με Νομπέλ Χημείας, έδωσε το στίγμα της μακρόχρονης πνευματικής του δημιουργίας με τα εξής λόγια: «Το όνειρο της νιότης μου ήταν να συμβάλω στην ενοποίηση της επιστήμης και της φιλοσοφίας λύνοντας το αίνιγμα του χρόνου».

Εκείνο που αξίζει να προσέξουμε ιδιαίτερα εδώ είναι ότι η πορεία που ακολούθησε η σκέψη του μεγάλου αυτού πνευματικού ανθρώπου, που σημάδεψε με το έργο του τον 20ό αιώνα, παρουσιάζει μια εκπληκτική αναλογία με την πορεία εξέλιξης όλου του αρχαίου πνεύματος: φιλοσοφικός στοχασμός - ανάπτυξη επιστημονικής και πειραματικής έρευνας.

Μέσα από το πειραματικό του έργο αναδείχθηκε, η έννοια του χρόνου, η οποία αποτελεί ένα από τα συναρπαστικότερα θέματα που απασχόλησαν την επιστήμη από την γέννησή της , αλλά και τη φιλοσοφική σκέψη ήδη από την εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων.

Ο Hawking, πιστεύει στη θεωρία της μεγάλης έκρηξης, μελετά τις μαύρες τρύπες και αποδέχεται τον τετραδιάστατο χωρόχρονο που εισήγαγε ο Πλάτωνας, παρότι δεν δείχνει να συμφιλιώνεται με την έννοια του Δημιουργού.

Η σχετικότητα του Einstein και η κβαντική μηχανική, θεμελιώνονται πάνω στην ίδια ιδέα ενός τετραδιάστατου χωρόχρονου, ο οποίος με τη σειρά του βασίζεται θεωρητικά στο πυθαγόρειο θεώρημα. Επιπλέον, ο Δημήτρης Νανόπουλος μιλά για το επίπεδο ή ευκλείδειο σύμπαν, στο οποίο η χωρική απόσταση μεταξύ δύο σημείων δίνεται από ένα γενικευμένο πυθαγόρειο θεώρημα κάνοντας ακόμη μια φορά επίκαιρη την προσέγγιση του Πλάτωνα για τη φύση του χρόνου.

Δεν θα αποφύγω το πειρασμό να αναφερθώ και επιγραμματικά στους στοχασμούς για την έννοια του χρόνου, μερικών φιλοσόφων της αρχαιότητας.

ΠΛΑΤΩΝ

[4] Ο πρώτος Έλληνας διανοητής που παρουσίασε μια εμπεριστατωμένη θεωρία για τον χρόνο ήταν ο Πλάτων. Κατ' αυτόν, ο χρόνος περιλαμβάνεται στα θεία πράγματα, τα οποία είναι αμετάβλητα. Χρησιμοποιώντας τα λόγια του, θα λέγαμε ότι προτού υπάρξουν τα επουράνια δεν υπήρχαν χρονικές περιστάσεις, όπως ημέρες και νύχτες, μήνες και χρόνια. Αυτά είναι «μέρη του χρόνου», αλλά παρότι είναι «μέρη» του χρόνου, δεν είναι χρόνος με την αυστηρότερη έννοια.

Το σύμπαν και ο χρόνος γεννήθηκαν μαζί και συνεχίζουν μία παράλληλη πορεία μέχρι να καταλυθούν, αν κάποτε συμβεί μία τέτοια κατάλυση.

«Όταν ο πατέρας που γέννησε το σύμπαν, το είδε να κινείται και να είναι ζωντανό σαν άγαλμα δημιουργημένο για τους αιώνιους Θεούς, χάρηκε και, ευχαριστημένος, αποφάσισε να το επεξεργαστεί, ώστε να γίνει ακόμα πιο όμοιο προς το πρωτότυπο.

Επειδή, λοιπόν, το πρωτότυπο συνέβαινε να είναι και αιωνίως ζωντανό, προσπάθησε και αυτό να το αποπερατώσει, κατά το δυνατόν, ώστε να γίνει τέτοιο».

«Το γνώρισμα της αιωνιότητας δεν ήταν βέβαια δυνατό να το μεταφέρει αυτούσιο στο δημιούργημα.

Σκέφθηκε, λοιπόν, να φτιάξει ένα κινητό είδωλο της αιωνιότητας που κινείται συμφωνά με τους νόμους των αριθμών, αυτό δηλαδή που εμείς ονομάζουμε χρόνο».

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται κάπως από τον δάσκαλο του Πλάτωνα, για το θέμα της ερμηνείας του χρόνου.

Λέει λοιπόν ότι «αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο μόνο όταν έχουμε έκδηλη κίνηση».

Μέσα από αυτή τη διαπίστωση για πρώτη φορά στα ιστορικά χρονικά, συνδέεται ο χρόνος με την έννοια του χώρου, εφ' όσον ως κίνηση θεωρούμε τη μεταβολή της θέσης ενός αντικειμένου στο χώρο.

Αυτή η πρόταση του Αριστοτέλη, μας πείθει ότι από τότε υπήρχε η αίσθηση της αδιευκρίνιστης ενότητας του σχετικού χωροχρόνου.

ΣΤΩΙΚΟΙ

[5] Αυτοί με τη σειρά τους είχαν μία άλλη θεώρηση για τον χρόνο.

Υποστήριζαν λοιπόν ότι οι πλανήτες κινούνται κυκλικά και επιστρέφουν πάντα στην αρχική τους θέση, που είχαν την ημέρα της δημιουργίας του κόσμου.

Με την επιστροφή αυτή, ο κόσμος καταστρέφεται και

ξαναγεννιέται με τον ίδιο τρόπο που είχε και πριν την καταστροφή.

Έτσι και κάθε άνθρωπος θα ξαναζήσει με τον ίδιο τρόπο τις ίδιες

εμπειρίες, τις ίδιες δραστηριότητες κ.λ.π.

            Αυτή η αναδημιουργία έχει γίνει αμέτρητες φορές στο παρελθόν και

θα γίνει και άπειρες φορές στο μέλλον.

Αν εξαιρέσουμε τις ανθρωπογενείς προεκτάσεις αυτής της θεωρίας, έχουμε -σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα - τη θεωρία της Κοσμολογίας,   Το σύμπαν δηλαδή δημιουργήθηκε από τη μεγάλη έκρηξη και διαστέλλεται μέχρι που κάποια στιγμή θα αρχίσει η συστολή και το Σύμπαν θα επανέλθει στην αρχική του κατάσταση.

Τότε μια νέα έκρηξη θα δημιουργήσει το νέο Σύμπαν και το φαινόμενο αυτό, θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται μέσα στον χρόνο.

[6] Πότε όμως ο άνθρωπος προσπάθησε να μετρήσει τον χρόνο;

Οι ενδείξεις που έχουμε είναι ότι η προσπάθεια αυτή γεννήθηκε με την αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού.

Από τις πρώτες στιγμές της ύπαρξης του ο άνθρωπος συνειδητοποίησε την έννοια της χρονικής διάρκειας και το ρόλο της συστηματικής επανάληψης των φυσικών φαινομένων, στην προσπάθεια προγραμματισμού των κοινωνικών και παραγωγικών ενασχολήσεων του.

[7] Δάσκαλος του στάθηκε η περιοδική επανάληψη των εναλλαγών ημέρας και νύχτας και η σύνδεση των φαινομένων αυτών με την παρουσία ή την απουσία

του Ηλίου.

Έχει γίνει λοιπόν το πρώτο βήμα. Ο άνθρωπος καταγράφει την πρώτη

μονάδα μέτρησης την Ημέρα.

Η οργάνωση και η κοινωνικοποίηση των ανθρώπων κατέστησε επιτακτική την ανάγκη για πιο λεπτομερή κατανόηση και καταγραφή του χρόνου. Τα πρώτα βασικά εργαλεία για την κατανόηση αυτή ήταν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα αστέρια. Η σκέψη και η ενασχόληση αυτή

[8] γέννησε την Αστρονομία.

Δεν ήταν όμως αυτό μία απλή διαδικασία.

Η μελέτη των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων απαιτούσε υψηλό δείκτη νοημοσύνης, αλλά και μόνιμη και συνεχή απασχόληση από εκείνους που θα αναλάμβαναν να την υπηρετήσουν.

Φθάνουμε λοιπόν κάποια στιγμή που ο άνθρωπος εφευρίσκει το πρώτο όργανο που θα μπορούσε να υπολογίσει τις συντεταγμένες του

[9] Ήλιου... τον Γνώμονα.

Η ενασχόληση με την κατασκευή τέτοιων οργάνων, στην Αρχαία Ελλάδα, γίνεται επιστήμη γνωστή ως Γνωμονική.

Τα αποτελέσματα αυτής ήταν η κατασκευή οργάνων που κατέγραφαν με λεπτομέρειες την κίνηση του Ήλιου και ονομάστηκαν Ηλιακά Ρολόγια.

[10] Αρχαιολογικές έρευνες στην Ελλάδα και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, έφεραν στο φως αντικείμενα από πέτρα ή μάρμαρο που χαρακτηρίστηκαν ως Ηλιακά Ρολόγια.

            Αυτά τα αντικείμενα είναι μία ισχνή μαρτυρία για την επιστημονική

δραστηριότητα της εποχής εκείνης.

Μερικά ακόμα μεταλλικά αντικείμενα από την επιστημονική δραστηριότητα της εποχής αυτής συμπληρώνουν τη γνώση μας σε αυτόν τον τομέα. Η ομάδα των αντικειμένων περιλαμβάνει τον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ακόμα, μερικά φορητά ηλιακά ρολόγια από μπρούντζο ή χαλκό, καθώς και μερικά σχεδιαστικά όργανα.

Τα σταθερά ηλιακά ρολόγια της αρχαιότητας είναι σκαλισμένα σε

κομμάτια από διαφορετικής ποιότητας πέτρα ή μάρμαρο.

Το μεγαλύτερο σωζόμενο δείγμα ενός τέτοιου ρολογιού είναι ο Πύργος των Ανέμων του Ανδρόνικου του Κυρρήστου ή Αέρηδες, με ύψος   12 μ.

Τα ηλιακά ρολόγια της αρχαιότητας διαφέρουν από τα σύγχρονα ως προς το σχεδιασμό τους αλλά και τη χάραξη των ωρών στην ωρολογόπλακά τους.

Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθως κατασκεύαζαν σφαιρικά – κωνικά και κυλινδρικά ρολόγια.

Τα αρχαία ρολόγια έχουν συνήθως χαραγμένες πάνω τους τις 12 εποχιακές ώρες της ημέρας μεταξύ ανατολής και δύσης. Τα μήκη των σκιών, όμως, κάθε μέρα έχουν και διαφορετικό μήκος, έτσι έχουμε και διαφορετικής διάρκειας ώρες κάθε ήμερα. Μικρότερης διάρκειας ώρες το χειμώνα και μεγαλύτερης διάρκειας ώρες το καλοκαίρι.

Η σκιά γίνεται ορατή με τη βοήθεια ενός γνώμονα, ο οποίος είναι κατασκευασμένος από σίδερο ή από μπρούντζο.

Τα Ηλιακά Ρολόγια λειτουργούσαν και σαν ετήσια ημερολόγια, έδειχναν με ακρίβεια τις εποχές, τις ισημερίες και τις τροπές του Ηλίου.

Τα περισσότερα ευρήματα ηλιακών ρολογιών, που έχουμε είναι του 3^ου π.Χ. –1^ου μ.Χ. αιώνα.

Πολλά από αυτά έχουν βρεθεί σε μεγάλες και σημαντικές πόλεις όπως η Δήλος, η Πομπηία ,Αθήνα , Ρώμη κ.ά.

Αυτά λοιπόν βρίσκονται σε αυτές σπιτιών σε δημόσια μπάνια, κοντά σε ναούς ή και σε δημόσιες πλατείες.

Οι πολίτες των πόλεων αυτών φαίνεται να είχαν μεγάλη εξοικείωση με την εικόνα των Ηλιακών Ρολογιών.

Ο Βιτρούβιος στο έργο του «Περί Αρχιτεκτονικής» μας περιγράφει όλους τους τύπους των Ηλιακών Ρολογιών.

Στον Βιτρούβιο οφείλουμε, όχι μόνο την καταγραφή των διάφορων τύπων Ηλιακών Ρολογιών, αλλά την περιγραφή μίας γεωμετρικής μεθόδου για την κατασκευή τους. Τα ηλιακά ρολόγια όμως παρά την μεγάλη ακρίβεια που είχαν για την καταγραφή του χρόνου είχαν και μια μεγάλη αδυναμία, την νύχτα και τις περιόδους που δεν είχαμε ηλιοφάνεια δεν λειτουργούσαν. Μηχανικοί και επιστήμονες του αρχαίου κόσμου επινόησαν όργανα που μετρούσαν τον χρόνο με την ροή του νερού.

[11] Η ιδέα ήταν απλή αν έχουμε συγκεκριμένη ποσότητα νερού που γεμίζει ένα δοχείο σε ορισμένο χρόνο, η επανάληψη της διαδικασίας αυτής μας δίνει ένα μηχανισμό που ονομάζεται υδραυλικό ρολόι. Οι απλούστεροι μηχανισμοί υδραυλικών ρολογιών ήταν οι δικαστικές κλεψύδρες οι οποίες μέτραγαν μικρά διαστήματα χρόνου και χρησίμευαν για την χρονομέτρηση των ρητόρων στα δικαστήρια.

Ο Αρχιμήδης στην πραγματεία του «Υδραυλικόν Ωρολόγιον» αρχίζει με την φράση «εν ονόματι του πανοικτίρμονος θεού… όταν είδα ότι οι επινοήσεις των ανθρώπων δια την κατασκευή των ωρολογίων ήταν ατελής και δεν είχον καλή θεμελίωση , έγραψα την παρούσα πραγματεία».

Διαβάζοντας την πραγματεία αυτή βλέπουμε την πολυπλοκότητα των μηχανισμών που περιγράφονται αλλά και την σημαντική ακρίβεια της επεξεργασίας των στοιχείων του ρολογιού, τα οποία αποδεικνύουν την προχωρημένη τεχνολογική εξέλιξη στον τομέα της μέτρησης του χρόνου κατά την Ελληνιστική εποχή.

ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ

            [12] Το ωρολόγιο του Ανδρόνικου ή ο πύργος των ανέμων των Αθηνών είναι οικοδόμημα από Πεντελικό μάρμαρο, σχήματος οκταγωνικού, με πλευρές μήκους 2,80 μ ύψους 12,10 μ και διαμέτρου 7,95 μ με δύο πυλώνες. Ευρίσκεται στην Ρωμαϊκή αγορά στην βόρεια πλευρά της Ακρόπολης. Κατασκευάσθηκε κατά το δεύτερον μισό του 1^ου π.Χ. αιώνος - επί Ιουλίου Καίσαρος. Το οικοδόμημα αυτό εξυπηρετούσε δύο σκοπούς έδειχνε την εκάστοτε διεύθυνση του άνεμου και μετρούσε τον χρόνο.

Κάθε μια από τις πλευρές του πύργου των ανέμων αντιστοιχεί σε ένα από τα 8 σημεία του ορίζοντος των Αθηνών. Εις την ζωοφόρο αναπαρίστανται οι οκτώ άνεμοι με ανάγλυφες παραστάσεις νέων ή ωρίμων ανδρών και με επιγραφές με τα ονόματα τους :

            [13] Βορέας (βορράς), Κακίας (βορειοανατολικός),

            [14] Απηλιώτης (ανατολικός), Εύρος (νοτιοανατολικός),

            [15] Νότος (νότος), Λίψ (νοτιοδυτικός),

            [16] Ζέφυρος (δυτικός) και Σκύρων (βορειοδυτικός).

Οι πυλώνες ευρίσκονται στην ΒΑ και ΒΔ πλευράς αυτού.

[17] Η στέγη είναι πυραμιδοειδής από τεμάχια μαρμάρου, αποτελείται από 24 τραπεζοειδείς πλάκες, και στην κορυφή υπήρχε ανεμοδείκτης στην μορφή Τρίτωνος.

Ο πύργος των ανέμων είναι γνωστός και ως ωρολόγιο του Κυρρήστου, διότι ήταν συγχρόνως και ωρολόγιο που το χρησιμοποιούσαν για την μέτρηση του χρόνου.

Εκτός από τα ηλιακά ρολόγια που είχε στις πλευρές είχε και έναν σύνθετο μηχανισμό υδραυλικού ρολογιού στο εσωτερικό του.

[18] Το νερό γέμιζε την δεξαμενή η οποία βρισκόταν στην νότια πλευρά του πύργου, το οποίο προέρχονταν από την πηγή κλεψύδρα στην Ακρόπολη. Στο κέντρο του δαπέδου του πύργου υπάρχουν σαφή δείγματα τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη του ωρολογίου. Ο ακριβής τρόπος λειτουργίας του δεν είναι ακόμα γνωστός, διότι από τα κινητά μέρη του μηχανισμού δεν έχει σωθεί τίποτα, αφετέρου δεν έχει ακόμα μελετηθεί επαρκώς.

[19] Μια αρκετά καλή πρόταση για την λειτουργία του υδραυλικού μηχανισμού έκαναν οι Derec de Solla Price και ο Jojeph Noble. Ο μηχανισμός αυτός λειτουργούσε με αρκετά μεγάλη ακρίβεια όλο το 24ωρο.

Μεγάλης σημασίας είναι και τα οκτώ κάθετα ηλιακά ωρολόγια που βρίσκονται το καθένα σε μια πλευρά κάτω από τα ανάγλυφα των ανέμων. Το νότιο ρολόι έχει ένα σύστημα από συγκλίνουσες χαράξεις. Η κεντρική γραμμή που είναι κατακόρυφος αναπαριστά την τομή του μεσημβρινού της Αθήνας με το επίπεδο του ρολογιού.

[20] Εκτός από τις συγκλίνουσες γραμμές ,υπάρχει και μια η οποία είναι κάθετη με αυτή του μεσημβρινού και συμβολίζει την Ισημερινή γραμμή, σε αυτή διαβάζουμε τις ημέρες των ισημεριών. Άλλες δυο καμπύλες αναπαριστούν τις τροπές χειμερινή και θερινή.

Με αντίστοιχο τρόπο λειτουργούν και τα υπόλοιπα ρολόγια στις άλλες πλευρές , το καθένα δείχνοντας τις ώρες ανάλογα την ώρα της ημέρας.

[21] Πιο συγκεκριμένα το βόρειο ρολόι που βρίσκεται πάνω από την δεξαμενή λειτουργούσε από την εαρινή ισημερία μέχρι και την φθινοπωρινή ισημερία δείχνοντας τις πρώτες πρωινές ώρες και τις τελευταίες πριν την δύση.

Η ακρίβεια των ηλιακών ρολογιών βοηθούσε τον συντηρητή του ρολογιού να ρυθμίζει και υδραυλικό.

Η πορεία του στους αιώνες.

Οι αναφορές για το κτίσμα αυτό από την αρχαιότητα είναι ελάχιστες, ο ρωμαίος Μάρκος Τερέντιος Ουάρονας (116-27 π.Χ), και ο Βιτρούβιος αναφέρονται περιστασιακά στο κτίσμα αυτό κι μόνο για τον Τρίτωνα , κάτι που φαίνεται ότι ήταν μια καινοτομία για την εποχή. Μέχρι το 1750 δεν γνωρίζουμε κάτι για το μνημείο.

[22] Τα χρόνια αυτά τούρκοι Δερβίσηδες εγκαθίστανται στον πύργο και τον κάνουν τεκέ.

[23] Οι περιηγητές Stuart και Revett εντυπωσιάζονται από την θέα του πύργου και κάνουν αναλυτικά σχέδια του κτίσματος. Η χρήση του μνημείου ως λατρευτικό χώρο των τούρκων, φαίνεται να το έσωσε από την μανία του Έλγιν ο οποίος σχεδίαζε να τον μεταφέρει αυτούσιο στην Αγγλία. Μετά την απελευθέρωση το μνημείο παρέμεινε αχρησιμοποίητο, οι περισσότεροι δε πίστευαν ότι ήταν ναός αφιερωμένος στους ανέμους.

[24-25-26-27] Το 1837 η νεοσύστατη τότε αρχαιολογική υπηρεσία άρχισε τον καθαρισμό και τη ανάδειξη του μνημείου. Το 1915 ο Αναστάσιος Ορλάνδος , προχώρησε στην αναστήλωση του πύργου και διενέργησε ανασκαφές στον γύρω χώρο. Το 1942 κάνουν ανασκαφές οι Ιταλοί και το 1955 αναλαμβάνει η εφορία αρχαιοτήτων της ακρόπολης. το 1968 ο Price και ο Noble δημοσιεύουν την εργασία τους με την ανασύσταση του υδραυλικού ρολογιού. Το 1999 ο Γερμανός αρχαιολόγος H.Kienast έκανε μία έρευνα που τα αποτελέσματα της δεν συμφωνούσαν απόλυτα με αυτά του Price και Noble.

ΗΛΙΑΚΟ ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΝΟΥ

[28] Ένα θαυμάσιο σύνθετο αρχαίο ηλιακό ρολόι βρέθηκε στις ανασκαφές των αρχών τον 20°' αιώνα (1903-1904) στα Κιόνια, μια τοποθεσία κοντά στην πόλη της Τήνου, την πρωτεύουσα του ομώνυμου νησιού των Κυκλάδων. Το ηλιακό ρολόι αυτό είναι τετραπλό φτιαγμένο από λευκό μάρμαρο της Τήνου και κατασκευασμένο έτσι ώστε να δείχνει τον ηλιακό χρόνο, στις ισημερίες και τα ηλιοστάσια. Είναι έργο του Ανδρόνικου του Κυρρήστου, , του διάσημου αστρονόμου, αρχιτέκτονα και μηχανικού πού, στη συνέχεια, κατασκεύασε τον ονομαστό Πύργο των Ανέμων στη Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας. Σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Τήνου.

Το σύμπλεγμα των ηλιακών ρολογιών της Τήνου θεωρείται μοναδικό στο είδος του και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον γιατί είναι σύνθετο, στην ουσία τέσσερα ρολόγια, αφού αποτελείται από ένα ημισφαιρικό, ένα σφαιροειδές και δύο κατακόρυφα επίπεδα ρολόγια, από την ανατολική και δυτική πλευρά αντιστοίχως της όλης κατασκευής. Μάλιστα είναι μετά βεβαιότητας έργο του διάσημου αστρονόμου, μηχανικού και αρχιτέκτονα Ανδρόνικου του Κυρρήστου, πράγμα πού βεβαιώνει μισοκαταστραμμένη επιγραφή πού βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της κατασκευής

καί γράφει: [29] [Ανδρόνικος] Κυρρήστ [ης έποίησε].

Το σύνθετο ηλιακό ρολόι της Τήνου προσέδωσε φήμη στον Ανδρόνικο και έτσι κλήθηκε από τους Αθηναίους άρχοντες να κατασκευάσει και τον ονομαστό Πύργο των Άνεμων στη Ρωμαϊκή αγορά της Αθήνας.

Το ηλιακό ρολόι του διάσημου αστρονόμου ανακαλύφθηκε από τους δύο Βέλγους αρχαιολόγους, τον Α. Demoulin και τον P. Graindor στον ναό του Ποσειδώνα καi της Αμφιτρίτης στα Κιόνια.

            Στη συνέχεια μετά τις επιδιορθώσεις και τις συμπληρώσεις του, το ηλιακό ρολόι αυτό εκτίθεται από το 1967 στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Τήνου. Το ίδιο έτος παρουσιάστηκε σε μία εργασία από τον αείμνηστο καθηγητή Αστρονομίας Δ. Κωτσάκη (1967).

Χωρίς τη βάση του το ηλιακό ρολόι έχει ύψος 0,69 μ., πλάτος 0,58 μ., ενώ το ελάχιστο πάχος του είναι 0,36 μ. Είναι κατασκευασμένο από το ονομαστό λευκό μάρμαρο της Τήνου.

Παρατηρώντας την όλη κατασκευή μπορούμε να πούμε ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει

[30] το πρωτεύον ημισφαιρικό ηλιακό ρολόι, το όποιο κατέχει την μπροστινή πλευρά του μαρμάρινου όγκου και είναι προσανατολισμένο προς τη διεύθυνση του νότου. Μετρώντας τη σφαίρα βλέπουμε ότι ή διάμετρος της είναι 0,50 μ.

Ό αείμνηστος καθηγητής μας Δ. Κωτσάκης αναφέρει ότι το επίπεδο του ηλιακού αυτού ρολογιού σχηματίζει γωνία ίση με 32^ο 32’ το οποίο είναι γεωγραφικό πλάτος της Τήνου

Οι 7 ωρικές γραμμές τέμνονται κάθετα από μία καμπύλη και έτσι σε κάθε τομέα παρουσιάζονται κατά σειρά 8 κεφαλαία ελληνικά γράμματα: Ι Σ Η Μ Ε Ρ Ι Α, πού τελικά σχηματίζουν τη λέξη ισημερία. Άρα ή καμπύλη αυτή είναι ή Ισημερινή γραμμή και υπολογίζουμε ότι το άκρο του γνώμονα θα έριχνε κατά τις ισημερίες σκιά, πάνω σε αυτή τη γραμμή. Πάνω και κάτω από την καμπύλη

της Ισημερινής γραμμής υπάρχουν δύο τόξα με τις αντίστοιχες διπλές επιγραφές με κεφαλαία ελληνικά γράμματα. Η πρώτη γράφει:

[31] ΠΛΕΙΑΔΩΝ ΔΥΣΙΣ ΧΕΙΜΩΝΟΣ ΑΡΧΗ

Η δεύτερη γράφει:

ΠΛΕΙΑΣ ΕΚΦΑΝΗΣ [ΘΕ] ΡΟΥΣ ΑΡΧΗ

Πλειάδες είναι το ονομαστό ανοικτό σμήνος στον νυκτερινό ουρανό και ή όλη επιγραφή σημαίνει ότι ή δύση του σμήνους αυτού σηματοδοτεί την αρχή του χειμώνα. Πράγματι στην ελληνική αρχαιότητα, όπως αναφέρεται από τον Ησίοδο, στο περίφημο έργο του «Έργα καί Ήμέραι», ή ανατολή των Πλειάδων συνέπιπτε με την αρχή του καλοκαιριού στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Μουνιχιώνα (σήμερα πρώτο δεκαπενθήμερο του Μαΐου), ενώ ή δύση τους σηματοδοτούσε την αρχή του χειμώνα, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Πυανεψιώνα (αντίστοιχα το πρώτο δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου).

Κάτω ακριβώς από το δεύτερο τόξο υπάρχει ένα ακόμα παράλληλο προς αυτό και προς την ισημερινή γραμμή πάνω στην οποία υπάρχει μία μισοκατεστραμμένη επιγραφή με κεφαλαία ελληνικά γράμματα:



Κ [Υ] ΩΝ Ε [Κ] ΦΑΝ [ΗΣ]

Η λέξη Κύων αναφέρεται στον Σείριο, τον λαμπρότερο αστέρα του αστερισμού του Μεγάλου Κυνός , ή ανατολή του οποίου συνέβαινε κατά τις πρώτες ήμερες του αττικού μήνα Εκατομβαιώνα (σε αντίστοιχες ημερομηνίες 19 έως 27 Ιουλίου).

Έτσι ή επιγραφή αυτή δείχνει την αρχή της ανατολής του Σείριου και επειδή αύτη συμβαίνει τον Ιούλιο ήταν επόμενο να βρίσκεται παράλληλα και κάτω από τις δύο προηγούμενες.

[32] Το δεύτερο ηλιακό ρολόι είναι το δευτερεύον κοίλο σφαιροειδές πού καλύπτει το βόρειο τμήμα της όλης κατασκευής πίσω από το πρωτεύον ημισφαιρικό. Είναι μια εντυπωσιακή όμορφη κατασκευή, όπως έχει ανακατασκευαστεί σήμερα πού φαίνεται ολόκληρο. Στην επιφάνεια του ρολογιού διακρίνεται ένα πυκνό δίκτυο από 11 ωρικές γραμμές, οι όποιες τέμνονται καθέτως από 6 μισοκατεστραμμένες καμπύλες. Η πρώτη φέρει την παρακάτω επιγραφή

[33] ΤΡΟΠΗ ΘΕΡΙΝΗ

Δηλαδή θερινό ηλιοστάσιο (σήμερα στις 22 Ιουνίου), ενώ πάνω από την τέταρτη πάλι έχει γραφεί ή λέξη:

ΙΣΗΜΕΡΙΑ.

Δεν αναφέρεται τίποτα για την χειμερινή τροπή (χειμερινό ηλιοστάσιο, σήμερα στις 22 Δεκεμβρίου). Πιθανότατα να υπήρχε αλλά να βρισκόταν στο καταστραμμένο τμήμα του δικτύου των γραμμών. Εδώ είναι φανερή ή θέση του γνώμονα από την υπάρχουσα εγκοπή.

[34] Τέλος, όπως ήδη αναφέραμε, στην ανατολική και στη δυτική πλευρά του ηλιακού ρολογιού βρίσκονται δύο απλούστερες κατασκευές. Δύο απλά εγχάρακτα επίπεδα κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια. Στην ανατολική πλευρά υπάρχουν δύο συγκλίνουσες ευθείες. Ή πρώτη γράφει:

ΤΡΟΠΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ

Δηλαδή χειμερινό ηλιοστάσιο (σήμερα στις 22 Δεκεμβρίου), ενώ πάνω από τη δεύτερη γράφει:

ΙΣΗΜΕΡΙΑ

Στη δυτική πλευρά, ομοίως, βρίσκονται δύο συγκλίνουσες γραμμές. Όπως βλέπουμε δεν υπάρχει αντίστοιχη επιγραφή για το θερινό ηλιοστάσιο και είναι άγνωστο το πώς λειτουργούσαν αυτά τα ηλιακά ρολόγια αφού ούτε πάνω στην ανατολική ούτε πάνω στη δυτική πλευρά της όλης κατασκευής βρίσκονται οπές όπου θα στηρίζονταν οι αντίστοιχοι γνώμονες.

[35] Ο αείμνηστος καθηγητής Αστρονομίας Δ. Κωτσάκης αναφέρει ότι πιθανότατα να υπήρχαν γνώμονες πού στηρίζονταν όχι επί των δύο επιφανειών του ρολογιού, αλλά επί του εδάφους.

ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ ΡΟΛΟΓΙΑ

[36] Η μέτρηση των ωρών με την χρήση ηλιακών ρολογιών είχε ένα σημαντικό μειονέκτημα, δεν ήταν δυνατόν να γίνουν μετρήσεις την νύχτα ή όταν ο ουρανός ήταν νεφοσκεπής.

Για αυτόν τον λόγο επινοήθηκαν τα υδραυλικά ρολόγια . Πρόγονός τους ήταν η κλεψύδρα, (όπως αυτή στην στοά του Αττάλου)

[37] ένα απλοϊκό όργανο με δύο δοχεία το οποίο όμως μετρούσε μόνο μικρά και συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα.

[38] Ο πρώτος Έλληνας που κατασκεύασε υδραυλικά ρολόγια ήταν ο Κτησίβιος και στη συνέχεια ο Φίλων ο Βυζάντιος και ο Αρχιμήδης ο Συρακούσιος. Ο καθ. Κ.Σταμάτης που ασχολήθηκε με το έργο του Αρχιμήδους έκανε την μετάφραση στα Ελληνικά το έργο του Αρχιμήδους «Υδραυλικόν Ωρολόγιον» από το μοναδικό Αραβικό χειρόγραφο.

Για το έργο του Κτησίβιου έχουμε αναφορές από μεταγενέστερους μηχανικούς (Φίλωνας ο Βυζάντιος, Ήρων ο Αλεξανδρεύς, Βιτρούβιος) οι οποίοι μεταφέρουν στα δικά τους έργα, όργανα και μηχανισμούς που είχε επινοήσει ο Κτησίβιος , βελτιώνοντάς τα , προσθέτοντας συγχρόνως δικά τους στοιχεία. Ο Κτησίβιος κατασκεύασε τρεις τύπους υδραυλικών ρολογιών τα αναφορικά, τα παραστατικά και τα ζωδιακά, Πάνω στους μηχανισμούς αυτούς στηρίχτηκε η σύγχρονη ωρολογοποιία.

[39] Δύο παραστατικά υδραυλικά ρολόγια σώζονται , το πρώτο στην Αρχαία αγορά των Αθηνών και το δεύτερο στο ιερό του Αμφιάρειου στο Μαρκόπουλο. Και τα δύο είναι παρόμοια και χρονολογούνται στον 2^ο π.Χ. αιώνα.

[40] Αποτελούνται από μια πέτρινη δεξαμενή τετράγωνης διατομής, στο επάνω μέρος της οποίας γινόταν η εισαγωγή του νερού από κοντινή πηγή, τροφοδοτώντας έτσι το υδραυλικό ρολόι με το νερό που χρειαζόταν για να λειτουργήσει.

[41] Στο κατώτερο σημείο της δεξαμενής υπήρχε μια οπή που χρησίμευε για το άδειασμα της δεξαμενής. Στο εσωτερικό της δεξαμενής υπήρχε ένας πλωτήρας που είχε συνδεδεμένη πάνω του μια κλίμακα, Όσο το νερό γέμιζε την δεξαμενή ο πλωτήρας ανέβαινε προς τα πάνω, παρασύροντας και την κλίμακα η οποία έδειχνε τις ώρες. Με την πάροδο 12 ή 24 ωρών κάποιος άδειαζε την δεξαμενή και η διαδικασία ξεκίναγε από την αρχή.

ΧΑΛΚΙΝΟ ΦΟΡΗΤΟ ΗΛΙΑΚΟ ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΣ

[42] Σημαντικότατο και μοναδικό για το είδος του εύρημα το οποίο ήρθε στο φως κατά την ανασκαφή του 1965 στους Φιλίππους της Μακεδονίας από τον καθ. Στ. Πελεκανίδη και χρονολογείται ανάμεσα στο 250-350 μ.Χ.

Είναι ένα χάλκινο κυκλικό αντικείμενο διαμέτρου 75 χιλιοστών και φέρει δυο αντιδιαμετρικούς κρίκους για ανάρτηση.

[43] Αποτελείται από τρεις συνολικά δακτυλίους οι οποίοι βρίσκονται ο ένας μέσα στον άλλο και έχουν διατομή 5Χ5 χιλιοστά περίπου ο καθένας. Ο εξωτερικός δεν φέρει καμία χάραξη ή επιγραφή, έχει μόνο τις οπές που συγκρατούν τους υπόλοιπους δακτυλίους. Ο μεσαίος δακτύλιος αποτελείται από δυο χωριστούς ημιδακτυλίους και φέρει επιγραφές. Οι ημιδακτύλιοι αυτοί έχουν την δυνατότητα να περιστρέφονται κατά 360^ο . [44] Στην κατά πλάτος επιφάνεια του ενός ημιδακτυλίου έχουν χαραχθεί τα ονόματα και τα γεωγραφικά πλάτη των εξής πόλεων: ΟΥΙΕΝΝ(ΗΣ) που βρίσκεται στις όχθες του Ροδανού ποταμού στη Γαλλία , και έχει γεωγραφικό πλάτος ΜΕ (45^ο) και ΡΩΜΗΣ με γεωγραφικό πλάτος ΜΑΓ΄ (41^ο 1/3) . Στην άλλη πλευρά του ημιδακτυλίου και κατά το πάχος του είναι χαραγμένοι οι μήνες από τον Ιανουάριο μέχρι τον Ιούνιο και είναι ανεπτυγμένοι σε ένα τόξο 47^ο διπλάσιο από την λόξωση της εκλειπτικής που είναι 23^ο 27’ , στην αντίθετη πλευρά είναι χαραγμένοι οι μήνες Ιούλιος έως Δεκέμβριος.

Ο άλλος ημιδακτύλιος έχει χαραγμένες τις λέξεις των πόλεων ΑΛΕΞΑΝ(ΔΡΗΣ) με γεωγραφικό πλάτος (ΛΑ) 31^ο και ΡΟΔΟΥ με πλάτος (ΜΛΣ) 36^Ο . Ο εσωτερικός δακτύλιος φέρει στο μέσον της εξωτερικής πλευράς μια συνεχή χάραξη και αναρτάται από τον εξωτερικό δακτύλιο. Στην άντυγα του δακτυλίου αυτού υπάρχουν χαράξεις που διαιρούν σε 12 ίσα τμήματα 30^ο το καθένα. Κατά το μήκος του δακτυλίου , και στο μέσον του ενός ημιδακτυλίου, υπάρχει μια σχισμή η οποία φέρει μια οπτομετρική οπή για την σκόπευση του Ήλιου.

Για να θέσουμε το όργανο σε λειτουργία πρέπει πρώτα ο εξωτερικός δακτύλιος να προσανατολιστεί σωστά , να έλθει δηλαδή σε κάθετη θέση με το μεσημβρινό επίπεδο , να πάρει δηλαδή θέση ανατολής δύσης. Στη συνέχεια πρέπει ο εσωτερικός δακτύλιος που φέρει την οπτομετρική οπή στον μήνα που διανύουμε και ο οποίος είναι σημειωμένος στην μία πλάγια όψη του ημιδακτυλίου (φυσικά η μέτρηση πρέπει να γίνει σε μία από τις 4 πόλεις που είναι σημειωμένες πάνω στο ρολόι) . Η θέση της φωτεινής κηλίδας που θα περάσει από την οπτομετρική οπή , πάνω στην άντυγα του δακτυλίου μας δείχνει πόσες ώρες πριν ή μετά την μεσουράνηση έχουν περάσει. Αυτή είναι η λειτουργία του οργάνου σαν ηλιακό ρολόι . Μοναδικό στο είδος του, αφού παρόμοιο αντικείμενο δεν έχει βρεθεί, και δεν μπορούμε να το κατατάξουμε σε κάποιο από τους τύπους ρολογιών που μας αναφέρει ο Βιτρούβιος.

Μια άλλη εργασία που μπορεί να εκτελέσει το όργανο αυτό είναι η εύρεση του γεωγραφικού πλάτους ενός τόπου . Για να το πετύχουμε αυτό πρέπει να κάνουμε τις μετρήσεις μας την ημέρα της ισημερίας. Τοποθετούμε τον εξωτερικό δακτύλιο κάθετα προς το μεσημβρινό επίπεδο. Η γωνία που σχηματίζει ο Ήλιος με τον ορίζοντα είναι ίση με το συμπλήρωμα του γεωγραφικού πλάτους του τόπου που κάναμε την μέτρηση. Εκτός από την παραπάνω μέτρηση, με το όργανο αυτό μπορούμε να βρούμε το αζιμούθιο (Α) και το ύψος (Υ) του ήλιου ή ενός αστέρα. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο εξωτερικός δακτύλιος ταυτίζεται με το επίπεδο του μεσημβρινού , ο μεσαίος ως ο κύκλος ανατολής – δύσης και ο εσωτερικός ως ο κύκλος του ορίζοντα. Το αζιμούθιο λοιπόν (Α) είναι η δίεδρη γωνία που σχηματίζεται μεταξύ του μεσημβρινού και του κατακόρυφου κύκλου. Μετριέται πάνω στον ορίζοντα του τόπου από 0^ο έως και 360^ο με αρχή μέτρησης το Νότο. Το ύψος (Υ) ενός αστέρα είναι δεύτερη συντεταγμένη μετά το αζιμούθιο , και μετριέται πάνω στο τόξο του κατακόρυφου κύκλου της ουράνιας σφαίρας , και του σημείου που τέμνει τον ορίζοντα ο κατακόρυφος κύκλος.

Στην αρχαιότητα είναι γνωστή η χρήση αστρονομικών οργάνων τα οποία ήταν εφοδιασμένα με αριθμημένους δακτυλίους.

[45] Αναφορές για τη χρήση τέτοιων οργάνων έχουμε για τον Τιμόχαρι και Αρίστυλλο περί το 300 π.Χ. οι οποίοι με τέτοια όργανα προσδιόριζαν την θέση του ήλιου και της σελήνης , των πλανητών και των απλανών αστέρων. Ο Ίππαρχος πατέρας και θεμελιωτής της αστρονομίας, χρησιμοποίησε αυτό το όργανο προσθέτοντάς του περισσότερους δακτυλίους και το ονόμασε « βραχιόνιον αστρολάβιον»

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ Μνημείο Θρασύλλου

[46-47-48] Κωνικό ρολόι από λευκό μάρμαρο.

Βρίσκεται ανατολικά του μνημείου του Θρασύλλου στην νότια πλευρά της Ακρόπολης , πάνω από το θέατρο του Διονύσου.

Έχει 11 γραμμές για τις ώρες κα τις καμπύλες τις ισημερίας και των ηλιοστασίων. Το συνολικό του ύψος είναι 86 εκ.

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

[49-50] Βρέθηκε στο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα. Έχει 11 χαράξεις που σημειώνουν τις 12 ημερήσιες ώρες καθώς επίσης και την γραμμή του θερινού ηλιοστασίου την γραμμή των ισημεριών και την γραμμή του χειμερινού ηλιοστασίου. Είναι έργο πιθανότατα των ρωμαϊκών χρόνων.

Είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο και έχει διακοσμητικά πόδια στην βάση του. Το ύψος του είναι 50 εκ.

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΚΑΜΙΡΟΣ -ΡΟΔΟΣ

[51-52] Ένα ρολόι μεγάλου μεγέθους από λευκό μάρμαρο κωνικού τύπου έχει βρεθεί στον αρχαιολογικό χώρο της Καμίρου κοντά στην αγορά. Έχει ύψος 45 εκ. και πλάτος 74 εκ. η αριστερή του πλευρά έχει σπάσει και έτσι έχουμε μόνο 6 γραμμές για τις ώρες. Μας εντυπωσιάζει το μέγεθός του.

ΣΤΑΘΕΡΟ ΗΛΙΑΚΟ ΩΡΟΛΟΓΙΟ (Μουσείου Καβάλας)

[53] Σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα από την Τραϊανούπολη .

Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας .

Είναι κατασκευασμένο από ανοιχτόχρωμη καφέ πέτρα και ανήκει στην κατηγορία των σφαιρικών σταθερών ρολογιών. Έχει διαστάσεις Υ:42,5 εκ. Β: 28,7 εκ. και Πλάτος 21 εκ. Στην ωρολογόπλακά του έχουμε χαραγμένες 11 γραμμές και 6 ημερήσιες καμπύλες.

Είναι τοποθετημένο σε μια πλούσια, στολισμένη βάση με δυο πόδια λεόντων και αρκετές Ελληνικές επιγραφές.

[54] [πάσας ώ]ρας Διο[γ]έν[ης ταίς]

Έννέα Μούσαις

[τα]ό[νδ]ε τον ημέριον, Νεικομή

δης, κάμνες Άρήτη

[φ]ιλών , φίλε, έ

βισκοπον

ευγνώμονα

μ’’ηους

είσατο Διο

γένης

οίσι δρόμοις

κτέ[α]ν[ον]

Το σφαιρικό ρολόι έχει έναν γνώμονα τοποθετημένο στο κέντρο και αναγνωρίζεται εύκολα γιατί απεικονίζει την ουράνια σφαίρα.

Η επιφάνειά του είναι κοίλη (ημι)σφαιρική , ο γνώμονάς του είναι παράλληλος προς τον άξονα του ουρανού και στηρίζεται στα χείλη του ρολογιού (μέγιστος κύκλος της σφαίρας) , είναι δε προσανατολισμένο να βλέπει νότια, έχει δε γωνία κλίσης ως προς το οριζόντιο επίπεδο ίση με το γεωγραφικό πλάτος «φ» του τόπου εγκατάστασης. Ο γνώμονας κείται επί του επιπέδου του μέγιστου αυτού κύκλου και η αιχμή του βρίσκεται στο κέντρο του κύκλου. Το κατακόρυφο επίπεδο που διέρχεται από τον γνώμονα και διχοτομεί την κοίλη επιφάνεια αφήνει σε αυτήν το ίχνος της ως ώρα της μεσημβρίας. Οι υπόλοιπες ώρες είναι οι μέγιστοι κύκλοι της σφαίρας , που περνούν από το σημείο στήριξης του γνώμονα και απέχουν 15^ο μεταξύ τους.

Αυτού του τύπου το ηλιακό ρολόι φέρεται να είχε εγκαταστήσει ο Αναξίμανδρος στη Λακεδαίμονα.

Παραλλαγές αυτού του τύπου ρολογιών είναι τα [τέταρτο]σφαιρικά – [ημι]-σφαιρικά , τομή σφαιρικού.

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΚΩΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΜΒΡΟ

[55] Άλλος ένας τύπος ηλιακών ρολογιών είναι αυτά που χαρακτηρίζονται σαν κωνικά. Το ηλιακό ρολόι που θα περιγράψω πιο κάτω βρέθηκε στην Ίμβρο και χρονολογείται τον 2^ο-1^ο π.Χ. αιώνα . Είναι κατασκευασμένο σε λευκωπό μάρμαρο διαστάσεων Υ: 27εκ. Π: 30εκ. Β: 17εκ. φέρει δε την παρακάτω επιγραφή.

[56] ΛΥΣΑΓΟΡΑΣ ΠΡΑΞΙΝΟΥ ΦΥΛΑΣ[ΣΙΟΣ] ΘΕΟΙΣ ΜΕΓΑΛΟΙΣ

Το ρολόι αυτό φέρει 11 χαράξεις για τις ώρες αλλά απουσιάζουν οι καμπύλες των ημερών. Η γωνία που προσδιορίζει το γεωγραφικό πλάτος για το οποίο είναι κατασκευασμένο το ρολόι μετρήθηκε και βρέθηκε να είναι 38^ο ενώ το γεωγραφικό πλάτος της Ίμβρου είναι 40^ο 12’. Συμπεραίνουμε ότι στην Ίμβρο δεν θα λειτουργούσε σωστά. Μερικές ακόμα κατασκευαστικές του ατέλειες μας κάνουν να συμπεράνουμε κάποια από τις παρακάτω υποθέσεις. Υπόθεση πρώτη: το ρολόι κατασκευάστηκε ως χρηστικό αντικείμενο , αλλά η διαπίστωση των ατελειών οδήγησε τον ιδιοκτήτη να το αναθέσει στο ιερό των Διοσκούρων-Καβείρων στην Ίμβρο. Η δεύτερη υπόθεση είναι ότι το ρολόι κατασκευάστηκε με σκοπό να ανατεθεί στο ιερό και επειδή εκεί δεν θα ήταν χρηστικό ο κατασκευαστής του δεν έδωσε σημασία στην ακρίβεια των ενδείξεων.

Στα (ημι)κωνικά ρολόγια η εσωτερική τους επιφάνεια είναι κυκλοκωνική, ο δε γνώμονας είναι στερεωμένος στην κορυφή του κώνου και ταυτίζεται με τον άξονά του. Σχηματίζει δε με το επίπεδο γωνία ίση με το γεωγραφικό πλάτος του τόπου που θα τοποθετηθεί. Οι ώρες είναι γενέτειρες οι οποίες απέχουν διαδοχικά 15^ο , με γραμμή μεσημβρίας το ίχνος του κατακόρυφου επιπέδου που περνάει από τον γνώμονα και τέμνει την επιφάνεια του κώνου. Οι τροχιές της αιχμής του γνώμονα είναι κυκλικά τόξα κάθετα προς τις γραμμές των ωρών.

ΚΥΛΙΝΔΡΙΚΟ ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΣΦΑΙΡΟΕΙΔΕΣ

[57] Βρέθηκε σε ανασκαφές στην Πρόσυμνα του Ναυπλίου.

Είναι φτιαγμένο από λευκό μάρμαρο και έχει διάμετρο 26 εκ.

Τρεις ομάδες γραμμών είναι χαραγμένες πάνω σε αυτή την πέτρα, δύο μεγάλοι κύκλοι ένας του μεσημβρινού και ένας του ορίζοντα. 11 γραμμές για τις ώρες σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, καθώς επίσης και οι καμπύλες της χειμερινής και καλοκαιρινής ισημερίας. Επίσης έχει 13 ρηχές οπές οι οποίες έχουν ελληνικά γράμματα και βρίσκονται κατά μήκος του κύριου κάθετου κύκλου της σφαίρας. Η μεσαία οπή είναι στην τομή του κύκλου αυτού με τον μεσημβρινό.

[58] Το ρολόι αυτό είναι από τα σπανιότερα ηλιακά ρολόγια και πρέπει να βρίσκεται στις αποθήκες του αρχαιολογικού μουσείου του Ναυπλίου.

Φιλοσοφικές ερμηνείες της μέτρησης του χρόνου στην αρχαία Ελλάδα

Πάνου Ευαγγελία

Φυσικός Msc, Υποψήφι α Διδάκτωρ της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας των Φυσικών Επιστημών

Τμήμα Φυσικής-Πανεπιστήμιο Αθηνών

Έννοια του Χρόνου

·                                Ο Χρόνος αντιμετωπιζόταν ως πρωταρχική φιλοσοφική έννοια

·                                Στην ελληνική αρχαιότητα ο Χρόνος εκπροσωπούνταν με τη θεότητα της Αιωνιότητας

·                                Η ονομασία του προήλθε από τον θεό Κρόνο, προστάτη της γονιμότητας της γης και των καιρικών μεταβολών που

            την υποβοηθούν

Χρόνος-Κρόνος

·                                Δρεπάνι στο δεξί χέρι: Σύμβολο θερισμού των χρόνων που περνούν και σύμβολο θανάτου

·                                Μικρό παιδί στο αριστερό χέρι: Σύμβολο της ζωής μέσα στην αιωνιότητα

Χρόνος και αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι

·                                Συσχέτιση της ουσίας του χρόνου με τη συνεχή μεταβολή και φθορά των ζωντανών οργανισμών

·                                Προσανατολισμένη, ευθύγραμμη και μη αναστρέψιμη εξέλιξη του χρόνου

·                                Συνεχής σειρά χρονικών σημείων των γεγονότων που συμβαίνουν στην πραγματικότητα

·                                Αριστοτέλης: Αντίληψη του χρόνου μόνο όταν υπάρχει έκδηλη κίνηση — αίσθηση της αδιευκρίνιστης ενότητας του σχετικιστικού χωροχρόνου

Παρατήρηση για τον υπολογισμό της έννοιας του χρόνου

·                                Από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του ο άνθρωπος παρατήρησε τον Ήλιο και τους άλλους αστερισμούς και παρακολουθούσε την κίνησή τους

·                                Διαπίστωσε τις κινήσεις των αστερισμών και την περιοδικότητά τους

·                                Στη συνέχεια συνδύασε τις θέσεις τους με τις μεταβολές που συνέβαιναν στη φύση

·                                Θεοποίησε τον Ήλιο, τη Σελήνη και τα άλλα I    ουράνια σώματα λόγω των

·                                υπερφυσικών χαρακτηριστικών τους

Χρόνος και Παρατήρηση φυσικών φαινομένων

·                                Εναλλαγή ημέρας και νύχτας

·                                Διαδοχικές φάσεις της Σελήνης

·                                Περιοδικότητα των εποχών του έτους

Ανάγκη για τη μέτρηση του χρόνου

·                                Οι καθημερινές και θρησκευτικές ανάγκες οδήγησαν στη μεθοδικότερη παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων (μεταξύ αυτών ο Ήλιος και η Σελήνη)

·                                Εφόσον ο χρόνος ήταν ταυτισμένος με τη θεϊκή ύπαρξη, δε μπορούσε παρά να ορίζεται από την περιοδική εξέλιξη της θέσης και της όψη των ουρανίων σωμάτων

Αρχαία Ελλάδα - 9η χιλιετία π.Χ.

·                                Ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας

·                                Διαπίστωση της χρησιμότητας των αστέρων και των αστερισμών

·                                Η απλή παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων μετατράπηκε σε επιστημονική καταγραφή των αστερισμών της ουράνιας σφαίρας

·                                Η ημερολογιακή γνώση φαίνεται ότι ξεκίνησε από τη Ναυσιπλοΐα και από αυτή πέρασε στον γεωργικό τομέα

Μονάδες μέτρησης χρόνου

1) Πρώτη μονάδα μέτρησης του χρόνου - Ημερονύκτιο

2) Μονάδες μέτρησης ακέραια πολλαπλάσια του ηλιακού ημερονυκτίου

3) Κλιματολογικές εποχές (αν και ασαφείς) 44) Έτος

5) Σεληνιακός Συνοδικός Μήνας (29,53 ηλιακά ημερονύκτια)

6) Σεληνιακό Τέταρτο - Εβδομάδα

7) Άνισες εποχιακές ώρες

Πρακτική Αστρονομία

·                                Η απλή παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων μετατράπηκε σε επιστημονική καταγραφή τους και έτσι γεννήθηκε η Αστρονομία

·                                Σύνταξη αστρικών καταλόγων και χαρτών με τις συντεταγμένες των ουρανίων σωμάτων

«Εργαλεία» για τη μέτρηση του χρόνου

·                                Μαθηματικά

·                                Επίπεδη και σφαιρική τριγωνομετρία

·                                Οπτική

·                                Γεωμετρική Οπτική

·                                Πρακτική Αστρονομία

·                                Γνωμονική

·                                Όργανα μέτρησης του χρόνου-Τεχνολογικό Υπόβαθρο

Τα πρώτα Όργανα Μέτρησης του Χρόνου

·                                Γνώμονας - Ηλιακό Ρολόι

·                                Κλεψύδρα

Όργανα Μέτρησης του Χρόνου

·                                Ουράνια σφαίρα

·                                Σφαιρικός αστρολάβος

·                                Διόπτρα του Ιππάρχου

Όργανα Μέτρησης του Χρόνου

·                                Πλινθίς

·                                Σκάφη

·                                Διάφορα ηλιακά ρολόγια

Άρα οι Αρχαίοι Έλληνες

·                                Έδωσαν φιλοσοφική έκταση στην έννοια του χρόνου - αντιλήφθηκαν ακόμα και τον χωρόχρονο

·                                Λάτρεψαν τον χρόνο ως θεότητα

·                                Διαπίστωσαν την έννοια του χρόνου με την παρατήρηση των διαφόρων φυσικών φαινομένων

·                                Κατανόησαν την έννοια του χρόνου με την καταγραφή των θέσεων και της τροχιάς των ουρανίων σωμάτων

·                                Ανέπτυξαν τα κατάλληλα εργαλεία για τη μέτρηση του

·                                Κατασκεύασαν όργανα για τη μέτρηση του χρόνου και τον προσδιόρισαν με ικανοποιητική ακρίβεια για τα δεδομένα της

                  εποχής