www.ekivolos.gr          

   http://ekivolosblog.wordpress.com

    ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

                                  ekivolos_@hotmail.com

                                  ekivolos@ekivolos.gr

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

έστω κι αν δεν το υποπτεύεται.»

                                                                                                                 Jacqueline de Romilly

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.» 

                                                                                                                                                                     U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου»

Παναγιώτης Στάμος

Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις

Εργαλεία

Φιλολόγων

Συνδέσεις

Εμείς και οι Αρχαίοι

Η Αθηναϊκή δημοκρατία

Αρχαία

Σπάρτη

ΣΧΕΤΙΚΗ

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Θουκυδίδης

Το Αθηναϊκό πολίτευμα 

Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

(ο λοιμός της Αθήνας)*

(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο της Jennifer T. Roberts

«ΑΘΗΝΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΣΠΑΡΤΗΣ») * *

 

 

Οι Αθηναίοι μπορούσαν να οχυρώσουν τον Πειραιά απέναντι στα πλοία, αλλά όχι απέναντι στα μικρόβια^- μπορούσαν να προστατεύ­σουν την πόλη από τους στρατιώτες, αλλά όχι από τους επιβλαβείς ανέ­μους. Οι γιατροί, οι θεοί, τα μαντεία - όλοι ήταν ανίσχυροι. Η συμφο­ρά κατέστη χειρότερη από τον υπερπληθυσμό μέσα στην πόλη και τη συνακόλουθη ελάττωση της υγιεινής. Ο Θουκυδίδης βιάστηκε να ανα­φέρει αμέσως τα συμπτώματα και την πορεία της νόσου ώστε να μπορεί αυτή να αναγνωριστεί αν ξανασυμβεί, αλλά ποτέ δεν υπήρξε γενική συναίνεση μεταξύ είτε των γιατρών είτε των ιστορικών σχετικά με το τι ακριβώς ήταν αυτός ο λοιμός. Οι θεωρίες περιλαμβάνουν τον τύφο, το τοξικό σοκ, την τουλαραιμία, την ευλογιά, την ιλαρά, τον ιό Έμπολα, την οστρακιά, τον ιογενή αιμορραγικό πυρετό, τον δάγγειο πυρετό, την οξεία γρίπη, έναν συνδυασμό ασθενειών ή κάτι τελείως διαφορετικό- σήμερα φαίνεται πιθανό πως επρόκειτο για τυφοειδή πυρετό.¹ Ό,τι κι αν ήταν αυτή η επιδημία, είχε καταστροφικό αντίκτυπο στην Αθήνα. Όχι μόνο προκάλεσε απερίγραπτη εξαθλίωση για όσο καιρό κράτη­σε, αλλά μείωσε και δραματικά τον αριθμό των διαθέσιμων μάχιμων ανδρών. Πέθαναν 4.400 οπλίτες και 300 ιππείς. Μία εκστρατευτική δύναμη που στάλθηκε στην Ποτίδαια μολύνθηκε κι αυτή· 1.050 από τους 4.000 άνδρες που στάλθηκαν εκεί πέθαναν από την ασθένεια.² Πολλοί ήταν νεαροί άνδρες, που δεν είχαν αποκτήσει ακόμη παιδιά - ή μεγαλύτεροι, που θα είχαν αποκτήσει περισσότερα παιδιά αν είχαν ζήσει. Επίσης, ένας μεγάλος αριθμός γυναικών και παιδιών πέθαναν προτού αναπαραχθούν. Συνολικά, ο πληθυσμός της πόλης ελαττώθη­κε περίπου κατά το ένα τρίτο, αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία.

 

 

Ο κόσμος αναποδογυρίζει

 

Συνήθως η ασθένεια ερχόταν ξαφνικά, προσβάλλοντας το κεφάλι και τα μάτια, πρήζοντας τον λαιμό και τη γλώσσα και κάνοντάς τα κατακόκκινα· η αναπνοή ήταν ακανόνιστη και τα χνότα μύριζαν άσχημα^- κατόπιν ερχόταν το φτέρνισμα, το βράχνιασμα και ο βήχας, προτού η ασθένεια προσβάλλει το στομάχι, προκαλώντας έμετο κάθε είδους χολής, καθώς επίσης ισχυρούς σπασμούς. Η εσωτερική θερμότητα του σώματος ήταν τόσο αφόρητη, ώστε οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να ανε­χθούν ούτε το βάρος ακόμη και των ελαφρύτερων σεντονιών, και περισσότερο από όλα ήθελαν να πέσουν μέσα σε κρύο νερό. Στην πραγματικότητα, πολλοί από εκείνους που δεν έλαβαν κάποια φροντίδα έπεσαν μέσα σε δεξαμενές. Η δίψα τους ήταν άσβεστη και δεν μπορούσαν ούτε να κοιμηθούν. Πολλοί άνθρωποι πέθαιναν έπειτα από αρκετές μέρες. Από όσους επιζούσαν, οι περισσότεροι πέθαιναν στη συνέχεια από τρομερή διάρροια, που αποτελούσε το επόμενο στάδιο της νόσου. Οι επιζώντες συχνά ακρωτηριάζονταν χάνοντας τα γεννητικά τους όργανα, τα δάχτυλα των χεριών ή των ποδιών και μερικές φορές τα μάτια τους - ενώ πάθαιναν και αμνησία.³

Το ψυχολογικό τραύμα ήταν τόσο μεγάλο, ώστε όσοι απέμεναν ζωντανοί δεν μπορούσαν να το ξεπεράσουν. Το ένα τέταρτο έως ένα τρίτο του πληθυσμού χάθηκε ξαφνικά: μητέρες, πατέρες, παιδιά, αδελφοί, αδελφές, πολύτιμοι φίλοι. Τα πτώματα κείτονταν άταφα ολόγυρα, και αυτό σε μια κοινωνία στην οποία η ταφή ήταν τόσο σημαντική, ώστε ο Σοφοκλής μερικά χρόνια πριν είχε γράψει ένα έργο βασισμένο σε αυτή, πιθανώς το 441 π.Χ.: την Αντιγόνη, στην οποία η πρωταγωνίστρια προτι­μά να αντιμετωπίσει την εκτέλεση παρά να αφήσει άταφο τον αδελφό της. Η πρέπουσα ταφή ή καύση των νεκρών και οι τιμές που αποδίδονταν στους νεκρούς ήταν αναπόσπαστα κομμάτια της λειτουργίας της πόλης, όπου ένα ευπρεπές πέρασμα από αυτόν τον κόσμο στον επόμε­νο εθεωρείτο απαραίτητο. Όταν πέθαινε ένας Αθηναίος, οι γυναίκες έπλεναν το σώμα του και το άλειφαν με λάδι - οι γυναίκες ηλικίας άνω των εξήντα ετών, στην ιδανική περίπτωση, και μόνο εκείνες που ήταν στενές συγγενείς του νεκρού. Στη συνέχεια το σώμα ντυνόταν με ρού­χα ειδικά επιλεγμένα για την περίσταση και διακοσμημένα με λουλούδια και κορδέλες και τοποθετείτο πάνω σε ένα ψηλό κρεβάτι καλυμμένο με ύφασμα, με μαξιλάρια κάτω από το κεφάλι και μερικές φορές επίσης υποσιάγωνα λουριά για να αποφευχθεί το αποκρουστικό άνοιγ­μα των σαγονιών. Η οικογένεια τελούσε μια αγρυπνία κατά τη διάρ­κεια της οποίας έλεγαν μοιρολόγια. Η ίδια η ταφή λάμβανε χώρα πριν από την αυγή, δυο μέρες αργότερα, παρέχοντας τον χρόνο όχι μόνο για τη μάζωξη των επισκεπτών που θα περνούσαν για να υποβάλλουν τα συλλυπητήριά τους, αλλά και για να βεβαιωθούν πως ο «εκλιπών» ήταν πραγματικά νεκρός και όχι απλώς αναίσθητος. Κατόπιν το σώμα μεταφερόταν στην τελευταία κατοικία του υπό τη μουσική του αυλού - του ίδιου οργάνου σαν το όμποε, του οποίου η μουσική συνόδευε τους Σπαρτιάτες καθώς βάδιζαν στη μάχη. Σύμφωνα με τον νόμο, η νεκρι­κή πομπή περνούσε από ήσυχους παράπλευρους δρόμους, αποκλείοντας την πιθανότητα ενός επιδεικτικού δημόσιου θεάματος.⁴

Μετά από έναν θάνατο, τα μέλη της οικογένειας έπρεπε να επισκέπτονται τους τάφους των νεκρών σε τακτική βάση. Οι Χοηφόροι του Αι­σχύλου απεικόνιζαν τη συνάντηση των παιδιών του Αγαμέμνονα Ορέστη και Ηλέκτρας στον τάφο του Αγαμέμνονα, όπου αμφότεροι έχουν Hr έρθει φέροντας προσφορές. Οι Αθηναίοι άνδρες που επεδίωκαν να καταλάβουν δημόσιο αξίωμα έπρεπε να δείχνουν ότι συντηρούσαν τους οικογενειακούς τάφους.⁵ Αυτός ήταν ο κόσμος όπως τον είχαν γνωρίσει οι Αθηναίοι. Όλες οι πολύτιμες κοσμιότητες όμως παραμερίστη­καν μέσα στο γάος που έφερε ο λοιμός. Με την πόλη πιασμένη στη λα­βή του, μερικοί Αθηναίοι λέγεται πως κατέφυγαν ακόμη και σε ιερό­συλες μεθόδους αποκομιδής, όπως το να ρίχνουν τους δικούς τους νε­κρούς στις νεκρικές πυρές των άλλων. Τα κατασκευαστικά έργα για την προετοιμασία της Αθήνας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 αποκάλυψαν μια συναρπαστική «πόλη κάτω από την πόλη». Ανάμεσα στα ευρήματα ήταν ένας ομαδικός τάφος που χρονολογείται από την εποχή του λοιμού με εκατόν πενήντα σκελετούς να κείτονται φίρδην-μίγδην, γεγονός που μαρτυρά την απόγνωση των επιζώντων.⁶

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο οποίος κόλλησε την ασθένεια αλλά επέζησε για να καταγράψει τα συμπτώματα, ο λοιμός επέφερε μια γενική ανομία στην πόλη. «Ο φόβος των θεών; Ο νόμος των ανθρώπων; Κανείς δεν τους συγκρατούσε, αφενός μεν διότι βλέποντας ότι όλοι εξίσου πέθαιναν, έκριναν ότι καμία διαφορά δεν υπήρχε μεταξύ ευσέβειας και ασέβειας, και αφετέρου επειδή κανείς δεν πίστευε ότι θα επιζήσει για να δώσει λόγο για τα εγκλήματά του και να τιμωρη­θεί γι’ αυτά. Τουναντίον, όλοι θεωρούσαν ότι η επικρεμάμενη τιμωρία ήταν πολύ βαρύτερη και ότι πριν επιπέσει πάνω τους, ήταν εύλογο να χαρούν οπωσδήποτε τη ζωή τους».⁷

Οι περισσότεροι Έλληνες ήταν σίγουροι για την προέλευση των λοι­μών. Η Ιλιάδα το είχε καταστήσει αρκετά σαφές. Οι λοιμοί έρχονταν από τον Απόλλωνα. Προσβεβλημένος από τον Αγαμέμνονα, ο ιερέας Χρύσης, που ήταν αφιερωμένος στον Απόλλωνα, είχε ζητήσει από τον θεό να τιμωρήσει τους Έλληνες. Ο Απόλλωνας κατέβηκε ορμητικά από τον Όλυμπο, λέει ο Όμηρος, και άρχισε να ρίχνει θυμωμένος τα βέλη του: «Και των νεκρών παντού πυρές εκαίαν».⁸ Δεν είχε άραγε ειπωθεί στους απεσταλμένους των Σπαρτιατών που είχαν πάει στους Δελφούς προτού βολιδοσκοπήσουν τους συμμάχους τους για έναν πόλεμο κατά της Αθήνας ότι ο Απόλλων θα τους βοηθούσε;⁹ Για τον Θουκυδίδη, ο λοιμός φαίνεται πως είχε ξεκινήσει από την Αιθιοπία και μετά πέρασε από την Αίγυπτο και τη Λιβύη, αλλά οι περισσότεροι Έλληνες νόμιζαν ότι προήλθε κατευθείαν από τον θεό των Δελφών, κάτι που ισχυροποίη­σε την πεποίθηση πως ο Απόλλων είχε ταχθεί με το μέρος της Σπάρτης.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Διάφορες υποψηφιότητες για τον λοιμό εξετάζονται στο βιβλίο του R. Sallares, The Ecology of the Ancient Greek World (Ίθακα, Νέα Υόρκη: Cornell University Press, 1991), o. 244-62. Η υπόθεση του τυ­φοειδούς πυρετού, την οποία έθεσε σε γενικές γραμμές ο Μανώλης Πα- παγρηγοράκης στο τεύχος της 25ης Ιανουαρίου 2006 του περιοδικού Scientific American, είναι αποδεκτή από πολλούς σήμερα, αλλά βλ. R.J. Littman, «The Plague of Athens: Epidemiology and Palaeopathology», Mount Sinai Journal of Medicine 76 (2009), σ. 456-67.

2. Θουκυδίδης 2.58.3.

3. Θουκυδίδης 2.48.1-50.1.

4. Για τα ταφικά τελετουργικά (κυρίως τα αθηναϊκά) βλ. D. Kurtz, και J. Boardman, Greek Burial Customs (Λονδίνο: Thames and Hudson, 1971), σ. 143-8, και R. Garland, The Greek Way of Death (Τθακα, Νέα Υόρκη: Cornell University Press, 1985), σποράδην.

5. Ψευδό-Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία 55.3.

6. Βλ. Ε. Baziotopoulou-Valavani, «Α Mass Burial from the Cemetery of Kerameikos», στο βιβλίο των M. Stamatopoulou και Μ. Yeroulanou, επιμ.. Excavating Classical Culture. Recent Archaeological Discoveries in Greece. Studies in Classical Archaeology I. (Οξφόρδη: Archaeopress, 2002), σ. 187-201.

7. Θουκυδίδης 2.53.4.

8.   Όμηρος Ιλιάόα Α.52.

9.   Θουκυδίδης 1.118.3.