Η
καταστροφή του Αθηναϊκού στόλου στους
Αιγός Ποταμούς
(
405 π.X.)
(Σοβαρό στρατιωτικό σφάλμα των
Αθηναίων)
Άρθρο του
Σ. Καργάκου στην
πρωτοχρονιάτικη έκδοση του
«ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ»
του 1995
Ο μελετητής του Πελοποννησιακού
Πολέμου εκπλήσσεται από τη ζωτικότητα του Αθηναϊκού κράτους και
την ανθεκτικότητα του αθηναϊκού δήμου. Για την Αθήνα, ο
Πελοποννησιακός Πόλεμος είναι μια αλυσίδa ατυχιών, συμφορών και
καταστροφών. Μόλις μπήκαν στον πόλεμο, επλήγησαν από το λοιμό
που αφάνισε το 1/5 της στρατιωτικής τους δυνάμεως και τους
στέρησε τον μεγάλο ηγέτη τους, τον Περικλή. Ακολούθως
υποχρεώθηκαν ν' αντιμετωπίσουν τις αποστασίες των συμμάχων τους
(Λεσβιακά) και να υποστούν την χωρίς προηγούμενο καταστροφή της
Σικελικής Εκστρατείας. Κάθε φορά όμως συνέρχονταν, ανακτούσαν
τις δυνάμεις τους και αποκτούσαν ένα αίσθημα υπεροχής. Σε
τελική ανάλυση οι Αθηναίοι δεν νικήθηκαν από τους αντιπάλους
τους, νικήθηκαν από τα λάθη τους, από την υπεροψία ή την
ανικανότητα των στρατηγών τους, από την πλήρη περιφρόνηση των
αρχών του πολέμου. Στον πόλεμο νικά όχι ο δυνατότερος αλλ' ο
ευφυέστερος. Αυτός που αξιοποιεί τις δικές του δυνάμεις και
εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες του αντιπάλου. Αυτός που έχει βάλει
στόχο τη νίκη και όχι την επίδειξη. Αυτό τουλάχιστον διδάσκει η
νίκη των Σπαρτιατών επί των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς το
405 π.Χ.
Ένα έτος πριν (406 π.Χ.) οι Αθηναίοι σε μια ύστατη προσπάθεια
ανασυγκρότησαν το στόλο τους και νίκησαν στις Αργινούσες
(νησίδες μεταξύ Λέσβου και Μ. Ασίας) τον σπαρτιατικό στόλο που
κυβερνούσε ο ευγενούς φρονήματος Καλλικρατίδας. Αλλ' η άτη (=
σύγχυση φρενών) οδήγησε τους Αθηναίους σε νέα απονενοημένη
πράξη. Κατεδίκασαν και εκτέλεσαν τους 8 (από τους 10) νικητές
στρατηγούς με την κατηγορία ότι «οὐκ ἀνείλοντο (= δεν
περισυνέλεξαν) τούς ναυαγούς». Η νίκη αντί να τους προσφέρει
ορθοφροσύνη, τους προσέφερε υπερφροσύνη, που τους έσπρωξε στην
παραφροσύνη, με τελικό αποτέλεσμα την καταστροφή στους Αιγός
Ποταμούς.
Επάνοδος του Λυσάνδρου στα πλοία
Η Αθηναιοκεντρική αντίληψη που έχουν οι περισσότεροι
ιστορικοί (αρχαίοι και νέοι) για την αρχαία ιστορία, δεν τους
επέτρεψε να κατανοήσουν ότι ο μεγάλος πρωταγωνιστής του
Πελοποννησιακού Πολέμου δεν είναι ούτε ο Περικλής που τον
άρχισε, ούτε ο Αλκιβιάδης που τον συνέχισε αλλά ο Σπαρτιάτης
Λύσανδρος που τον τελείωσε. Πρωταγωνιστής είναι ο νικητής. Και
νικητής ταυ πολέμου ήταν ο Λύσανδρος. Πολλοί νεώτεροι
ιστορικοί, που βλέπσυν τα πράγματα ιδεαλιστικά και
εξιδανικευτικά, επικρίνουν το πολίτευμα της αρχαίας Σπάρτης για
την αυταρχικότητά του. Αλλά μια πολιτεία δεν μπορεί να στηρίξει
την ύπαρξή της σε αρχές μεταγενεστέρων κατά δύο χιλιετίες
ηθικολόγων, αλλά σε αρχές που θα της επιτρέπουν την επιβίωση και
προκειμένου για τη Σπάρτη, την υπερίσχυση στις τότε συνθήκες.
Για την Σπάρτη δύναμη ζωής (vis vitalis)
και πρώτος κανόνας αγωγής ήταν τό "νικᾶν". Και φυσικά
μέσα από ένα σύστημα σκληρής στρατιωτικής παιδείας η ανάδειξη
εκείνων των ανδρών, που να μπορούν να εμπραγματώνουν το
σπαρτιατικό ιδανικό του «νικάν» .
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, η Σπάρτη δεν είχε τα κοινωνικά
στεγανά της Αθήνας. Έτσι συχνά δίνονται πολιτικά δικαιώματα
ακόμη και σε επίλεκτους είλωτες. Κι ακόμα γόνοι επιφανών
σπαρτιατικών οικογενειών μπορούσαν ν' αποκτήσουν τέκνο με
γυναίκα προερχόμενη από την τάξη των ειλώτων. Μια τέτοια
περίπτωση ήταν και ο Λύσανδρος. Ο πατέρας του λεγόταν
Αριστόκριτος και καταγόταν από το γένος των Ηρακλειδών. Η μητέρα
του ήταν, κατά την παράδοση, από την τάξη των ειλώτων.
Ο Λύσανδρος ήταν η σπαρτιατική απάντηση στον Αλκιβιάδη.
Φιλόδοξος, αυταρχικός, αδίστακτος. Ενεργούσε πάντα με σύνεση,
επιμονή και πανουργία. ΄Ηξερε να περιμένει την κατάλληλη
ευκαιρία και να επεμβαίνει. Δεν προετοίμαζε τα γεγονότα.
Καιροφυλακτούσε, για να εκμεταλλευθεί το λάθος του αντιπάλου.
Όπως ο Αλκιβιάδης, δεν είχε ηθικές αρχές. Είχε όμως
αυτοπειθαρχία. Κύριο προσόν του ήταν η πανουργία. Ο ίδιος,
μάλιστα, κατά τη μαρτυρία του Πλουτάρχου, συνήθιζε να λέει ότι η
πονηρή αλεπού πετυχαίνει περισσότερα από το λιοντάρι και ότι οι
άνδρες εξαπατώνται με τους όρκους, όπως τα παιδιά με τους
αστραγάλους.
Χάρη στα προσόντα αυτά μπόρεσε και νίκησε τον
αθηναϊκό στόλο στο ακρωτήριο Νότιο το 407 π.Χ. Ο Αλκιβιάδης
έλειπε για περισυλλογή χρημάτων. Την ευθύνη είχε ο
αντικαταστάτης του Αντίοχος, που έδωσε ναυμαχία, μολονότι είχε
λάβει αντίθετες διαταγές. Οι Αθηναίοι, ωστόσο, θεώρησαν υπεύθυνο
τον Αλκιβιάδη και του αφαίρεσαν την στρατηγία. Αυτός αποσύρθηκε
στα κτήματά του στη Θράκη. Αυτό ήταν ένα νέο λάθος των Αθηναίων.
Ο Αλκιβιάδης με τ' αναμφισβήτητα προσόντα του, που είχαν ήδη
αυξηθεί λόγω ηλικίας και πείρας, μπορούσε να τους φανεί
χρήσιμος. Επειδή η θητεία του ναυάρχου διαρκούσε ένα χρόνο, ο
Λύσανδρος αντικαταστάθηκε από τον Καλλικρατίδα, ο οποίος
νικήθηκε και πνίγηκε στις Αργινούσες. Μετά τη συντριβή του
στόλου, οι σύμμαχοι της Σπάρτης ζήτησαν επάνοδο του Λυσάνδρου
στα πλοία. Επειδή, όμως, ο σπαρτιατικός νόμος δεν επέτρεπε
διορισμό δύο φορές στο αξίωμα του ναυάρχου, τον έστειλαν ως
«επιστολέα» (κάτι σαν επιτελάρχη), ενώ ως ναύαρχο διόρισαν τον
Άρακο. Ουσιαστικά όμως το γενικό πρόσταγμα είχε ο Λύσανδρος
Η καταστροφή των Αθηναίων
Σ' εκείνη τη στιγμή οι Αθηναίοι είχαν κατά θάλασσα υπεροχή.
Κυριαρχούσαν στο Αιγαίο και στα Στενά. Το αίσθημα υπεροχής
καλλιέργησε μέσα τους το αίσθημα της υπεροψίας. Ούτε την
επάνοδο του Λυσάνδρου αντιμετώπισαν με τη δέουσα προσοχή, διότι
ο Λύσανδρος απέφευγε τη θεαματικότητα κι έδινε εντύπωση άτολμου
και διστακτικού ηγέτη. Όμως αμέσως κατόρθωσε να επιβληθεί, να
εμπνεύσει θάρρος στα πληρώματα και να κάνει αισθητή την
παρουσία του στις ελληνικές θάλασσες.
Οι Αθηναίοι στρατηγοί διέπραξαν ένα σοβαρό
στρατιωτικό σφάλμα. Έφεραν τα πλοία τους μέσα στο στενό του
Ελλησπόντου και προσορμίστηκαν στους Αιγός Ποταμούς, πολίχνη και
ποταμός στην ανατολική παραλία της θρακικής χερσονήσου απέναντι
από τη Λάμψακο. Η δύναμη των Αθηναίων έφθανε τα180 πλοία. Η θέση
που επέλεξαν οι Αθηναίοι δεν ήταν καλή. Πρώτον , διότι το μέρος
ήταν στενό και δεν μπορούσαν να εκμεταλλευθούν την αριθμητική
υπεροχή τους, και δεύτερον, διότι το μέρος δεν παρείχε
δυνατότητες για επαρκή ανεφοδιασμό και ασφαλή ελλιμενισμό. Ο
Λύσανδρος που είχε ανασυγκροτήσει το στόλο του με χρήματα του
Κύρου, σατράπη των Σάρδεων, είχε προσορμισθεί στη Λάμψακο την
οποία κατέλαβε. Έτσι οι δύο στόλοι ήσαν ο ένας απέναντι του
άλλου.
Είχε φθάσει ο Σεπτέμβριος του 405, όταν οι
Αθηναίοι, μια ημέρα μετά την εγκατάστασή τους στους Αιγός
Ποταμούς, βγήκαν στ' ανοικτά και προκαλούσαν υπεροπτικά
τον Λύσανδρο για ναυμαχία. Αυτός, όμως, έμενε ακίνητος,
δίνοντας την εντύπωση ότι φοβόταν. Μετά από λίγες ώρες οι
Αθηναίοι γύρισαν στη βάση τους και βγήκαν στη στεριά για
ανεφοδιασμό. Τις κινήσεις τους, όμως, παρακολουθούσαν
κατασκοπευτικά πλοιάρια του Λυσάνδρου. Πολύ πριν από τον
Φίλιππο ο Λύσανδρος είναι αυτός που χρησιμοποίησε το φοβερό
όπλο της κατασκοπίας. Κατά τον Σουν Τζου, «Οι κατάσκοποι είναι
σπουδαιότατο στοιχείο του πολέμου, επειδή σ' αυτούς βασίζεται η
δυνατότητα του στρατού να κινείται». Για να νικήσεις πρέπει να
ξέρεις πού βρίσκεται και σε ποια κατάσταση βρίσκεται ο αντίπαλός
σου.
Τα κατασκοπευτικά πλοιάρια του Λυσάνδρου μετέφεραν
την ακόλουθη χρήσιμη πληροφορία: τα αθηναϊκά πληρώματα μετά την
αποβίβασή τους στην ακτή διασκορπίσθηκαν και μερικοί άνδρες
κατευθύνθηκαν στη Σηστό για να εξασφαλίσουν τρόφιμα. Επί 4
ημέρες ο αθηναϊκός στόλος, μόλις έβγαινε ο ήλιος, έβγαινε στ'
ανοιχτά και προκαλούσε τον Λύσανδρο που ήταν πάντα
παρατεταγμένος προς ναυμαχία, αλλά πάντα έμενε ακίνητος. Το
απόγευμα οι Αθηναίοι γύριζαν στους Αιγός Ποταμούς κι έβγαιναν
στην ξηρά. Η στάση του Λυσάνδρου είχε γεννήσει μέσα τους το
πνεύμα της αμεριμνησίας και αδιαφορούσαν για τα στοιχειώδη μέτρα
ασφαλείας. Ο πολύπαθος Αλκιβιάδης, που κατοικούσε εκεί
κοντά, παρακολουθούσε τις κινήσεις των Αθηναίων και ανησυχούσε
για την ακινησία του Λυσάνδρου. Γνώριζε από προσωπική εμπειρία
την πανουργία του. Εμφανίστηκε, λοιπόν, στον αθηναϊκό στόλο και
συνέστησε στους συμπατριώτες του να μεθορμισθούν στη Σηστό, όπου
θα είχαν και άφθονα τρόφιμα και ασφαλή ελλιμενισμό. Οι
στρατηγοί, όμως, Μένανδρος και Τυδεύς, τον έδιωξαν με τρόπο
σκαιό, λέγοντάς του πως πέρασε πια ο καιρός που στρατηγούσε
αυτός.
Την πέμπτη μέρα ο Λύσανδρος αποφάσισε να δράσει.
Είχε πεισθεί ότι είχε ανατραπεί η ψυχολογική ισορροπία του
αντιπάλου: οι Αθηναίοι δεν περίμεναν μάχη. Όταν οι
Αθηναίοι γύρισαν στη βάση τους και βγήκαν αμέριμνοι στη στεριά,
τα κατασκοπευτικά πλοιάρια που τους παρακολουθούσαν , μόλις
έφθασαν στο μέσο του στενού, ύψωσαν μια χάλκινη ασπίδα που η
λάμψη της, καθώς ο ήλιος έπεφτε πάνω της, ήταν ορατή από τη
Λάμψακο. Αυτό ήταν το «σήμα» που περίμενε ο Λύσανδρος.
Διέταξε αμέσως να κινηθεί ο πάντα πανέτοιμος στόλος του κατά του
ανέτοιμου πλέον αθηναϊκού. Ο μόνος αξιόλογος Αθηναίος
στρατηγός, ο Κόνων , που συγκρατούσε πειθαρχημένη τη
μοίρα του, μόλις αντιλήφθηκε την προσέγγιση του Λυσάνδρου,
έδωσε διαταγή να επιβιβασθούν οι Αθηναίοι στα πλοία. Ήταν όμως
αργά. Οι Αθηναίοι διασκορπισμένοι βρίσκονταν μακριά. Ο Λύσανδρος
αμαχητί κατέλαβε τον αθηναϊκό στόλο. Γλίτωσαν μόνο η ναυαρχίδα
του Κόνωνος, το ιερό πλοίο «Πάραλος» που έφερε την είδηση της
καταστροφής στην Αθήνα και άλλα 7 πλοία που πρόφθασαν να
επανδρωθούν. Ο Κόνων, φοβούμενος την οργή του λαού, δεν
επέστρεψε στην Αθήνα. Κατέφυγε στον Ευαγόρα της Κύπρου.
Ο Λύσανδρος αφού έγινε κύριος των εγκαταλελειμμένων
πλοίων, συνέλαβε πάνω από 3.000 άνδρες. Πολλοί Αθηναίοι
γλίτωσαν καταφεύγοντας στη Σηστό. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους ήσαν
οι στρατηγοί Τυδεύς, Μένανδρος, Φιλοκλής, Αδείμαντος. Ο
Λύσανδρος ζήτησε τη γνώμη των συμμάχων του για την τύχη των
Αθηναίων. Αυτοί ενθυμούμενοι τις ταπεινώσεις που είχαν
υποστεί από την Αθήνα, αποφάσισαν τη θανάτωσή τους. Τους
σκότωσαν όλους εκτός από τον στρατηγό Αδείμαντο, που είχε
αντιταχθεί παλαιότερα σε ανάλογη απόφαση των Αθηναίων να
σκοτώσουν αιχμαλώτους. Ειδικά τον στρατηγό Φιλοκλή, που κάποτε
είχε ρίξει στη θάλασσα τα πληρώματα ενός κορινθιακού και
ανδριώτικου πλοίου, όχι μόνο τον σκότωσαν αλλά και τον άφησαν
άταφο.
Η είδηση έφθασε στην Αθήνα στη διάρκεια μιας νύχτας.
Θρήνος διέτρεξε την πόλη από τον Πειραιά μέχρι το Άστυ. Ωστόσο,
η απόφαση που ίσχυσε ήταν αντίσταση μέχρι εσχάτων. Άρχισε η
οχύρωση της πόλης. Ο Λύσανδρος όμως δεν βιαζόταν. Ήθελε να
εδραιώσει στα Στενά την κυριαρχία της Σπάρτης. Στη Χαλκηδόνα
και στο Βυζάντιο τοποθέτησε Σπαρτιάτες «αρμοστές». Μετά,
επικεφαλής 200 πλοίων έπλευσε στη Λέσβο που προσχώρησε στο
συνασπισμό της Σπάρτης. Μόνο η Σάμος έμεινε πιστή στην Αθήνα,
γι ' αυτό αργότερα οι Σάμιοι τιμήθηκαν με το να ανακηρυχθούν
Αθηναίοι πολίτες. Τμήμα του σπαρτιατικού στόλου υπό τον Ετεόνικο
έφθασε στα παράλια της Θράκης. Οι πόλεις της περιοχής
εγκατέλειψαν την Αθηναϊκή Συμμαχία. Έτσι η κραταιά Συμμαχία
που επί 75 περίπου χρόνια εξασφάλισε την ηγεμονία των Αθηνών,
διαλύθηκε. Όμως οι Αθηναίοι επέμειναν ν' αντισταθούν.
Σκότωσαν μάλιστα τους αριστοκρατικούς, για να μην έχουν στην
πόλη τους εσωτερικούς εχθρούς. Αλλ’ ο Λύσανδρος αργούσε να
έλθει. Και όσο αργούσε, τόσο περισσότερο μούδιαζε το πολεμικό
μένος των Αθηναίων. Όταν πλέον απέκλεισε αυτός με 150 πλοία τον
Πειραιά και ο βασιλιάς Άγις την Αθήνα από τη στεριά, είχαν γίνει
μέσα στην πόλη οι αναγκαίες ενδοτικές ζυμώσεις που θα φέρουν
την παράδοση.
