ΕΚΗΒΟΛΟΣ

Η πλατωνική ηθική αποτελεί συνέχεια της σωκρατικής ηθικής. Ο Πλάτωνας επιχείρησε να οικοδομήσει την ιδανική κατ’αυτόν πολιτεία σε αντιστοιχία με την ουσία της ανθρώπινης ψυχής. Επίσης θα πρέπει στο σημείο αυτό να τονιστεί ο ρόλος της παιδείας στην ιδανική πολιτεία και η στενή σχέση που, κατά το φιλόσοφο, υφίσταται ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική. Ως γνωστόν, στους αρχαίους Έλληνες οι δυο αυτές έννοιες ταυτίζονταν

Η ηθική θεωρία του Πλάτωνα διαπλέκεται αξεδιάλυτα με τις ιδέες του για την ψυχή και την αθανασία. Σύμφωνα με τov Πλάτωvα, η μεταβατική αισθητηριακή ζωή τoυ ατόμου, η οποία συvίσταται από τις σκέψεις τoυ, τις αντιλήψεις τoυ και τις εμπειρίες τoυ, που περιλαμβάνουν τov φαινόμενο ή απτό κόσμο τoυ, παύει με τo θάνατο, και επιστρέφει στην ύπαρξη τoυ κόσμου των ιδεών, τov πραγματικό κόσμο από τov οποίο είχε έλθει και προς τov οποίο πρέπει να συμμορφωθεί. Έτσι, η ηθική θεωρία τoυ Πλάτωνα εισέρxεται στη διδασκαλία της αυτοπραγματοποίησης, δεδομένου ότι τo άτομο κατά την επόμενη ζωή τoυ επιτυγxάνει βαθμιαίως την τελειοποίησή τoυ, ένα είδος ευθείας κατάστασης, απελευθερωμένης από τους περιορισμούς τoυ χώρου και του χρόνου, της σωματικής ύπαρξης και των αισθητηριακών (φαινομενικών) εμπειριών. Ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί με ένα σκοπό, με μια επιθυμία, να επιτύxει τους σκοπούς τoυ στη ζωή που είναι η μίμηση τoυ αγαθού και η μεταστροφή τoυ εαυτού τoυ, ώστε να πλησιάσει όσο γίvεται περισσότερο τo αγαθό.

Η ηθική θεωρία του Πλάτωνος οδηγεί κατευθείαν στην κοινωνική και πολιτική του θεωρία. Είναι γεγονός πως κάθε τμήμα της φιλοσοφίας του διαπλέκεται αξεδιάλυτα με τα άλλα και δεν μπορεί να γίνει κατανοητό άμα δεν δούμε τις μεταξύ του-ς συσχετίσεις. Η κοινωνική του φιλοσοφία είναι ουσιωδώς κοινωνική ηθική, η συνέχιση της ατομικής ή προσωπικής ηθικής επειδή η Πολιτεία είναι επίσης η πραγματοποίηση του αγαθού ή αυτή η όψη του, που ο Πλάτων την ονομάζει δικαιοσύνη.

Η ορθή Πολιτεία είναι αυτή όπου πραγματοποιείται η ιδεώδης δικαιοσύνη. Της διεφθαρμένης Πολιτείας της λείπει η δικαιοσύνη. ο βαθμός της ατέλειάς της ποικίλει κατά τον βαθμό που έχει αποκλίνει από την ιδεώδη δικαιοσύνη.

(...) Ο Πλάτων περιγράφει το ιδεώδες κράτος του στην «Πολιτεία», το μέγιστο αριστούργημά του και το συμπληρώνει με τις συζητήσεις που αναπτύσσονται στους «Νόμους» και τον «Πολιτικό». Η ιδεώδης Πολιτεία του θα πρέπει να κυβερνάται είτε από ένα φιλόσοφο κυβερνήτη ή από μια αριστοκρατία σoφών.

Στην ιδεώδη Πολιτεία (όπου κυριαρχεί η δικαιοσύνη) κάθε άτομο ενεργεί κατά τον καλύτερο τρόπο, σύμφωνα με τις φυσικές του ικανότητες. Το γεγονός ότι το κάθε πρόσωπο προσφέρει το ταλέντο του στην Πολιτεία, με το να δουλεύει σε έργα που είναι περισσότερο κατάλληλα γι' αυτό, βοηθάει στην εγκαθίδρυση της αρμονίας μέσα στην κοινωνία, και μια τέτοια αρμονία ο Πλάτων την ταυτίζει με τη δικαιοσύνη.

Ο Πλάτων είχε πεισθεί, πως δεν θα υπήρχε ελπίδα για την Πολιτεία παρά μόνο όταν οι βασιλείς γίνονταν φιλόσοφοι ή οι φιλόσοφοι βασιλείς. Του φαινόταν πως ο βασιλιάς - φιλόσοφος ήταν ο πλέον κατάλληλος κυβερνήτης. αυτός που θα ήταν ικανός να πραγματοποιήσει το αγαθό στην Πολιτεία. Στην ιδεώδη περίπτωση η Πολιτεία πρέπει να κυβερνάται από τον φιλοσοφικώς βαθύνου, δηλαδή από ανθρώπους που είναι τόσο αγαθοί όσο και σοφοί. Μια τέτοια Πολιτεία θα είναι είτε μοναρχία, κυβερνώμενη από έναν εκπαιδευμένο φιλοσοφικώς, ενδιαφερόμενο για την εμπραγμάτωση της ιδεώδους Πολιτείας είτε μια αριστοκρατία των καλυτέρων (και σχετικώς της αυτής ικανότητας), που θα κυβερνά σαν γερουσία.

Αν ο κυβερνήτης θα είναι ένας μονάρχης ή μια ομάδα αριστοκρατών, θα εξαρτηθεί από τους φυσικώς προικισμένους που θα υπάρχουν και που θα έχουν αποδείξει ότι είναι οι καλύτερα προικισμένοι δια μέσου της ανταγωνιστικής παιδείας.

Τούτοι οι αρχηγοί της ιδεώδους Πολιτείας δεν θα διαθέτουν τίποτε το δικό τους, ούτε περιουσία ούτε οικογένεια, αλλά θα πρέπει να ζουν μαζί σε κοινότητα, όπου οι γυναίκες και τα παιδιά θα είναι κοινά, προκειμένου να εξασφαλιστεί η κυβέρνηση κατά της διαφθοράς, της δωροδοκίας και της ευνοιοκρατίας. Έχει ξεχωριστή σημασία, προκειμένου να επιτευχθεί η ορθή Πολιτεία, η αριστοκρατία των φιλοσόφων να ζευγαρώνει με γυναίκες αντίστοιχης ικανότητας και παρόμοιας μόρφωσης - μια αναγκαία διαδικασία για να παραχθούν παιδιά που θα είναι προικισμένα για να αναλάβουν τις ύψιστες ευθύνες της Πολιτείας.

Αυτές οι τρεις τάξεις.. η φυλή του μπρούντζου και του σίδερου των βιοτεχνών, του ασημιού των στρατιωτών και του χρυσού των αρχόντων, αντιπροσωπεύουν τις τρεις βασικές λειτουργίες της Πολιτείας: παραγωγή, άμυνα, διοίκηση. Σε κάθε μια αντιστοιχεί ένα από τα τρία μέρη της ανθρώπινης ψυχής. Στην τάξη των βιοτεχνών και των εμπόρων αντιστοιχεί το επιθυμητικό, που η αρετή του είναι η εγκράτεια. Στην τάξη των στρατιωτών αντιστοιχεί η καρδιά και ο θυμός, που αρετή τους είναι το θάρρος: Στην τάξη των αρxόντων αντιστοιχεί η ευφυία και ο λογισμός που για αρετή έχουν τη σωφροσύνη. "Έτσι, συμφωνήσαμε πως μέσα στην ψυχή του καθενός ανθρώπου, υπάρχουν οι ίδιες και στον αριθμό δυνάμεις που υπάρχουν και μέσα στην Πολιτεία" (Πολιτεία, IV, 441c). Και όπως ακριβώς στο άτομο η δικαιοσύνη συνί σταται σε μια ιεραρχική υποτέλεια των διαφόρων τμημάτων της ψυχής έτσι και "μια Πολιτεία είναι δίκαιη, αν κάθε τάξη της κάνει τη δουλειά της" (Πολιτεία, IV, 441d και 432 κ.ε.). Η αδικία παρουσιάζεται στην Πολιτεία όταν μιa από τις τρεις τάξεις της επεμβαίνει στην δράση της άλλης.

Ο Πλάτων και η Ακαδημία, μετάφραση Στ. Βλοντάκη, σ. 82

Ο Πλάτων προσπαθεί να οργανώσει αυτή την ιδεώδη πόλη και μας δίνει ένα πλήθος λεπτομερειών για τα διάφορα μέτρα που πρέπει να ληφθούν και ιδιαίτερα τα σχετικά με τη μόρφωση. Η μόρφωση των φυλάκων πρέπει να βασισθεί στη μουσική και τη γυμναστική. Αλλά όχι σε οποιοδήποτε είδος μουσικής ή να χρησιμοποιηθούν οποιαδήπο τε όργανα. Επειδή οι αυλοί και οι λύρες με τις πολλές χορδές περισσότερο εκνευρίζουν παρά μoρφώνoυν πρέπει να χρησιμοποιηθεί μόνο το τετράχορδο. Τα έργα των συγγραφέων πρέπει να ελεγχθούν προσεκτικά.

Και, πρώτα-πρώτα, πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στους μυθοποιούς και να διατηρηθούν μόνο οι «καλοί» μύθοι, οι άλλοι να πεταχτoύν και να υποχρεωθούν οι παραμάνες να τους χρησιμοποιούν για να πλάθουν με αυτούς την ψυχή του παιδιού (Πολιτεία, 377c).

Ο Πλάτων δίνει ακριβείς οδηγίες για τη μόρφωση των φιλοσόφων που είναι τόσο χρήσιμοι για τη ζωή της Πολιτείας. Οι επιστήμες που θα κάνουν ικανό τον μέλλοντα άρχοντα της Πολιτείας να αξιοποιήσει την μόρφωσή του εξετάζονται λεπτομερώς από τον Πλάτωνα. Βρίσκουμε, πρώτα-πρώτα, την αριθμητική (VII, 522c), που έχει το σπουδαίο προτέρημα να αναγκάζει την ψυχή να υπηρετηθεί μόνο από τη νόησή της για να βρει την καθαρή αλήθεια. Πραγματικά, οι αριθμοί δεν μπορούν να νοηθούν παρά με τη νόηση, ενώ η αίσθηση δεν μπορεί να κατορθώσει τίποτε (526a-b). Κατόπιν έρχεται η γεωμετρία (526c). Αφού «έχει αντικειμενό της το αιωνίως ον», έχει τη δύναμη να αποσπά την ψυχή από τον αισθητό κόσμο και να την οδηγεί προς την αλήθεια (527b). Η αστρονομία είναι η επιστήμη που κάνει την ψυχή να βλέπει προς τα επάνω, έχει για αντικείμενό της το ον και το αόρατο (529b) και μας επιβεβαιώνει την ιδέα ότι η γνώση δεν έχει τίποτε το αισθητό. Τέλος, ο φιλόσοφος πρέπει να μελετά την επιστήμη της αρμονίας, την μουσική.

Όλες όμως αυτές οι επιστήμες δεν είναι παρά το πρελούδιο για την ύψιστη επιστήμη, την Διαλεκτική. Η γεωμετρία και οι τέχνες που συνδέονται μ' αυτήν δεν γνωρίζουν το ον παρά μέσα σε όνειρο. Ο διαλεκτικός, όπως είδαμε, συλλαμβάνει, με τον λογισμό του, την ουσία κάθε πράγματος(534b). Αυτός μόνο έχει για όλα τα θέματα μια «συνοπτική» άποψη (με μια ματιά διακρίνει τις σχέσεις των επιστημών μεταξύ τους και με την φύση του όντος, 537c) και μπορεί να δει τον κόσμο με το φως της ιδέας του Αγαθού.

Πρέπει λοιπόν να παραβάλουμε και να εναρμονίσουμε τρεις τάξεις μέσα στο Κράτος και τρεις λειτουργίες της ψυχής. Και στις δυο περιπτώσεις πρέπει να διακρίνουμε ένα μέρος που αποφασίζει: τους κυβερνήτες ή «φύλακες» στο Κράτος, τη λογική στον πολίτη. Ένα μέρος; που έρχεται σε βοήθεια της λογικής απόφασης: τους πολεμιστές στο Κράτος και το «θυμό» στην ψυχή. Τέλος, ένα μέρος, που προσκολλάται στα αντικείμενα, στα κατασκευασμένα και κατεχόμενα αγαθά: τους παραγωγούς και εμπόρους μέσα στο Κράτος, την επιθυμία μέσα στην ψυχή. Κανένα από αυτά τα τρία μέρη δεν μπορεί να αξιώσει την αυτονομία του.

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα