Η ηδονή, ο πόνος και η Ελληνική
φιλοσοφία
Δ. Πετρίδη
Είμαστε φτιαγμένοι απο ένα εν δυνάμει σχέδιο ανάπτυξης,
που αποτυπώνει όλη τη μέχρι τώρα εξέλιξη του ανθρώπινου
είδους, που υλοποιείται σε αξεδιάλυτη αλληλεπίδραση με
το περιβάλλον, με σκοπό τη διαιώνιση του. Παράλληλα η
φύση, η εξέλιξη, για τον προσανατολισμό μας σ’ αυτή την
αλληλεπίδραση, μας εφοδίασε με τους μηχανισμούς της
ευχαρίστησης, της ηδονής από την μια μεριά και του πόνου
από την άλλη. Αυτοί οι μηχανισμοί είναι οι ουσιαστικοί
οδηγοί των πράξεών μας, για την επιβίωση και σαν
ξεχωριστά άτομα και σαν είδος. Συνειδητά ή ασυνείδητα, η
ευχαρίστηση από τη μία μεριά και ο πόνος από την άλλη
είναι οι δείκτες, οι οδηγοί, που καθορίζουν τα βαθύτερα
κίνητρα των πράξεών μας στην προσπάθεια του εαυτού να
εκφρασθεί, να αναπτύξει τις δυνατότητες του στον αέναο
αγώνα της επιβίωσης. Η διατήρηση της ζωής και η εξέλιξη
της είναι γενικά συνδεδεμένη με τα ευχάριστα αισθήματα
και η απειλή της είναι με τον πόνο.
Ο άνθρωπος και όχι μόνο αυτός, από ένστικτο επιδιώκει τα
ευχάριστα αισθήματα και προσπαθεί να αποφύγει τα
δυσάρεστα και τον πόνο. Αυτό τις περισσότερες φορές,
λόγω της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης νόησης, των
αντιτιθέμενων πολλές φορές προτύπων συμπεριφοράς,
παίρνει ένα σύνθετο χαρακτήρα. Τα συμφέροντα της
ανάπτυξης και προάσπισης του εαυτού, τα οποία
αναπτύσσονται και εγκολπώνουν τα συμφέροντα της
κοινωνίας, δημιουργούν ένα αξεδιάλυτο πλέγμα μαζί με τα
κίνητρα της ευχαρίστησης και της αποφυγής του πόνου. Το
επιδιωκόμενο αποτέλεσμα είναι η αυτοπραγμάτωση του
ατόμου, η έκφραση και ανάπτυξη των δυνατοτήτων του. Η
εκπλήρωση αυτής της αυτοπραγμάτωσης είναι μια συνεχής
διαδικασία που δεν τελειώνει ποτέ και δίνει στο βαθμό
που πραγματοποιείται ένα αίσθημα πλήρωσης, ικανοποίησης
και ηρεμίας που τελικά κάνει και την αποχώρηση από τη
ζωή πιο αποδεκτή.
Στην αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, όπως και στον πολιτισμό
που αναπτύχθηκε, ήταν έντονη η τάση προσανατολισμού σ’
αυτό που ονόμασαν ευδαιμονία που δημιουργείται μέσα από
την γνώση και την χαρά της ίδιας της ζωής. Το νόημα της
ζωής το ψάχνανε στην ίδια τη ζωή και όχι έξω από αυτήν.
Στο ωραίο, την αρμονία, στο καλό καγαθό, στην
αυτοπραγμάτωση. Ο Νίτσε πολύ αργότερα κινούμενος από τα
ίδια κίνητρα, την ευδαιμονία του ανθρώπου, την χαρά και
την απόλαυση και για να δείξει ότι αυτό δεν έχει κάποιο
χυδαίο χαρακτήρα, μίλησε για την "αρχή της αιωνιότητας",
εννοώντας ότι το ιδανικό θα ήταν αν κάθε πράξη μας θα
θέλαμε να την επαναλαμβάνουμε στην αιωνιότητα. Είναι
αντιλήψεις που στηρίζονται στην ελεύθερη ανάπτυξη της
προσωπικότητας μέσα σε κοινωνίες που αναπτύχθηκε το
στοιχείο της συνυπευθυνότητας.
Οι Επικούρειοι, η κατ’ εξοχήν ευδαιμονιστική φιλοσοφική
σχολή στην αρχαιότητα, που αναπτύχθηκε παράλληλα με τους
στωικούς, ήταν αυτοί που συνδέθηκαν περισσότερο μ’ αυτή
την αντίληψη για τη ζωή, για το πώς δηλαδή οι άνθρωποι
θα πετύχουν την ευδαιμονία και θα περιορίσουν τον πόνο.
Παρ’ όλο που αργότερα τους παρουσίασαν σαν κήρυκες της
ακολασίας, οι Επικούρειοι μιλώντας για την επιδίωξη της
ευδαιμονίας και της ευτυχίας από τον άνθρωπο και τη
λύτρωση από τον πόνο σαν το κύριο κριτήριο της δράσης
του, μιλούσαν για την ισόρροπη αρμονική ανάπτυξη του.
Αυτό σήμαινε όχι την επιπόλαια επιδίωξη απολαύσεων ή την
επιδίωξη δόξας και πλούτου αλλά αντίθετα την επιλογή
τους, ώστε οι ηδονές να είναι διαρκείς και σαν τέτοιες
θεωρούσαν περισσότερο τις πνευματικές ηδονές και την
αρετή. Ο σκοπός ήταν η επιδίωξη της αρμονικής ύπαρξης
και αταραξίας, της μακαριότητας όπως την ονόμαζαν, που
έτσι θεωρούσαν ότι είναι η ζωή των θεών που ζουν σε αυτή
την αταραξία και μακαριότητα χωρίς φυσικά να επεμβαίνουν
στην κίνηση της φύσης και τις ανθρώπινες ζωές. Και η
αταραξία, το ιδανικό των Επικούρειων, πετυχαίνεται όταν
ο άνθρωπος απαλλάξει την ψυχή του από τον σωματικό πόνο,
από το φόβο του θανάτου, από το φόβο των θεών που γεννά
προλήψεις και δεισιδαιμονίες, από τα βίαια πάθη, τις
υπέρμετρες επιθυμίες και φιλοδοξίες. Για τους
Επικούρειους η γνώση δεν ήταν αυτοσκοπός αλλά μέσο για
την κατανόηση του φυσικού κόσμου που μας περιβάλλει,
ώστε να απαλλαγούμε από το φόβο, τις προλήψεις, τις
δεισιδαιμονίες που μας κατατυρρανούν και να ζήσουμε
σύμφωνα με τις αξίες που γεννά αυτή η γνώση. Δηλαδή ήταν
μια φιλοσοφία προσανατολισμένη στη ζωή.
Στην Ελληνική φιλοσοφία ξέρουμε ότι αναπτύχθηκε και ένα
άλλο ισχυρό ρεύμα που επηρέασε καθοριστικά και όλη τη
φιλοσοφική σκέψη στη συνέχεια.
Με την ορφική διδασκαλία κατ’ αρχήν, από την οποίαν ήταν
επηρεασμένος ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του, όπως και
από τον Πυθαγόρα ο Πλάτωνας, η φιλοσοφία κάνει σκοπό της
να δείξει την ανάγκη να δραπετεύσει ο άνθρωπος από την
σχετικότητα του κόσμου και την φθαρτότητα του. Είναι η
φιλοσοφική αρχή της θρησκευτικότητας.
Η ορφική διδασκαλία έρχεται από την Θράκη με τον Ορφέα¹,
όπως πιθανόν να είχε έρθει και η Διονυσιακή λατρεία.
Υπάρχουν επιδράσεις από την Ανατολή. Ο Ορφέας ήταν
μυημένος στα Καβείρια μυστήρια και μύησε και τους
μαθητές του, αλλά χρησιμοποίησε και δοξασίες της
Διονυσιακής λατρείας. Στην Ανατολή η μυστικιστική
παράδοση είναι ισχυρή. Η ανθρώπινη δυστυχία μεγαλύτερη
και αυτό οδηγεί σε τάσεις απάρνησης αυτού του κόσμου.
Παρ’ όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της ορφικής διδασκαλίας
και αυτοί αλλά πολύ περισσότερο οι Πυθαγόρειοι και ο
Πλάτωνας, οδηγούνται από την ανάγκη της εξέλιξης του
ανθρώπου ώστε να κατακτήσει ένα ανώτερο στάδιο
συνείδησης πράγμα που θα τους έφερνε πιο κοντά σ’ αυτό
που ονόμαζε ο Πλάτωνας απόλυτες ιδέες ή τη γνώση των
μυστικών και της αρμονίας του σύμπαντος.
Στις Ελληνικές πόλεις αναπτύχθηκε πρώτα η φυσική
φιλοσοφία ως μια προσπάθεια γνώσης και κατάκτησης του
εξωτερικού κόσμου. Αυτό συμβάδιζε και με τις ανάγκες των
αναπτυσσόμενων πόλεων κρατών του Ελλαδικού χώρου στην
εξάπλωση τους στην Μεσόγειο και την Μαύρη θάλασσα. Οι
ατελείωτες συγκρούσεις μεταξύ τους και η κρίση που
δημιουργήθηκε με τις επιπτώσεις που αυτό είχε στη ζωή
των ανθρώπων, ενίσχυσε τις τάσεις μιας εσωτερικής
αναζήτησης, μια στροφής στον εαυτό. Είναι εξ άλλου και
μια φυσιολογική εξέλιξη, μια πιο εξωστρεφή, ας την πούμε
στην αρχή στάση να την ακολουθήσει μια πιο εσωστρεφής.
Πρώτα προσπαθούμε να μάθουμε τον εξωτερικό κόσμο και
μετά στρεφόμαστε στον εαυτό μας.
Στην Ελληνική φιλοσοφία διακρίνουμε αυτά τα δύο ρεύματα
σκέψης που από ένα σημείο και μετά συνυπάρχουν.
Η ιδέα της ξεχωριστής ψυχής που εμφανίζεται κυρίως με
την ορφική διδασκαλία εισάγει τον δυισμό στη φιλοσοφία.
Πριν αυτό δεν υπήρχε².
Και αυτή όμως η τάση της εσωτερικής αναζήτησης μένει στα
πλαίσια της εξέλιξης του ανθρώπου βασικά μέσω της
γνώσης. Η θέωση για την οποίαν μιλούσαν αργότερα οι
νεοπλατωνιστές και ο νεοπυθαγορισμός, που ήταν και πιο
επηρεασμένοι από μυστικιστικές αντιλήψεις, είναι μια
διαδικασία που συμπεριλαμβάνει την κατάκτηση της γνώσης.
Ας μη ξεχνάμε ότι από τους Πυθαγόρειους "μαθητές" πήρανε
το όνομα τους τα μαθηματικά επειδή ασχολούνταν κατά βάση
μ’ αυτή την επιστήμη που θεωρούσαν ότι θα τους
αποκαλύψει τα μυστικά του σύμπαντος, όπως και στον
Πλάτωνα όπου στην είσοδο της Ακαδημίας έγραφε το "μηδείς
αγεωμέτρητος εισίτω" πάλι λόγω του ρόλου που θεωρούσε ο
Πλάτωνας ότι έχει η γεωμετρία στην κατανόηση της φύσης
του κόσμου. Ήταν δηλαδή μια διαδικασία κατάκτησης της
γνώσης, για την οποίαν θεωρούσαν ότι λίγοι ήταν οι
ικανοί και εκλεκτοί.
Τα Χριστιανικά δόγματα έτσι όπως καθιερώθηκαν από αυτούς
που την έκαναν επίσημη κρατική θρησκεία έχουν οπωσδήποτε
κοινά στοιχεία με τον δυισμό της σκέψης του Πλάτωνα αλλά
απέρριψαν τον δρόμο της γνώσης για την εξέλιξη του
ανθρώπου αφού οι αλήθειες είναι εξ αποκαλύψεως,
οδηγήθηκαν σε δρόμους απόρριψης της πραγματικής ζωής στο
όνομα μιας άλλης φαντασιακής, καθώς και στην καθιέρωση
ενός αυστηρού πατερναλιστικού μοντέλου που ελέγχει
απόλυτα τα πάντα, από έναν θεό πατέρα που εκτός των
άλλων δεν άφηνε και καμία θέση για τις γυναίκες. Μ’ αυτή
την έννοια αυτά τα δόγματα ήταν επηρεασμένα κυρίως από
αντίστοιχα δόγματα των θρησκειών της περιοχής της Μέσης
Ανατολής. Οι αναφορές στον Πλάτωνα ήταν περισσότερο για
να βρεθούν ερείσματα στην Ελληνική φιλοσοφία και στο
τεράστιο κύρος της που συνέχιζε να έχει.
¹ Κατά μία εκδοχή είναι γιος του βασιλιά της Θράκης
Οιάγρου και της μούσας Καλλιόπης ή της Πολύμνιας. Πήρε
μέρος και στην αργοναυτική εκστρατεία.
Ήταν μυημένος στα καβείρια μυστήρια. Ο ορφισμός ως
θρησκευτική μυστηριακή κίνηση εμφανίζεται αργότερα, τον
6ο π.Χ. αιώνα, πρώτα στη Θράκη και στη
συνέχεια σε όλο τον Ελλαδικό χώρο και στις αποικίες της
Σικελίας και κάτω Ιταλίας και αργότερα στη Ρώμη,
παράλληλα με τη διονυσιακή λατρεία, την οποίαν
μεταρρύθμισε. Μιλούσε για τη θεία φύση του ανθρώπου και
την αθανασία του καθώς και την μετεμψύχωση. Πρέσβευε
έναν τρόπο ζωής που στόχο είχε την ηθική καθαρότητα και
τον εξαγνισμό ώστε να αποκαλυφθεί η θεία φύση του
ανθρώπου και να ενωθεί με το θείο. Στα πλαίσια της
ηθικής καθαρότητας απέφευγαν την κρεοφαγία, όπως και οι
Πυθαγόρειοι. Οι ορφικοί ισχυρίζονταν ότι ήταν κάτοχοι
μυστικών γνώσεων για το πώς θα ελευθερωθεί η θεϊκή ψυχή
που ήταν φυλακισμένη μέσα στο σώμα. Οι ιερείς της
θρησκείας ήταν οι λεγόμενοι ορφεοτελεστές, που ήταν
περιφερόμενοι θεραπευτές, μάντεις, που ενεργούσαν στο
όνομα του Ορφέα. Ο ορφισμός απέκτησε μεγάλη επιρροή στα
κατώτερα στρώματα του πληθυσμού στην κλασσική
αρχαιότητα, γι αυτό και θεωρήθηκε θρησκεία των πληβείων.
Ο χριστιανισμός σαν θρησκεία επηρεάστηκε από τον ορφισμό
και στην πρώιμη χριστιανική τέχνη βλέπουμε παραστάσεις
του Ορφέα να κουβαλάει στους ώμους του αρνί, ανάλογες
δηλαδή με τις παραστάσεις του Ιησού. Και οι
νεοπλατωνιστές όμως εκείνη την περίοδο, στην
αντιπαράθεση τους με τους χριστιανούς και τους
ιουδαίους, θεωρούσαν τα ορφικά κείμενα σαν δική τους
κληρονομιά.
Όσον αφορά τον Διόνυσο, η λατρεία του ήταν εξαπλωμένη
μέχρι την Ινδία όπου έφθασε σύμφωνα με τους μύθους με
τον στρατό του και διέδωσε την τέχνη της παρασκευής του
οίνου.
Τα παραπάνω είναι στοιχεία που δείχνουν ότι υπήρχε
μια ευρεία κυκλοφορία ιδεών, από πολύ παλιά σε όλο τον
τότε γνωστό κόσμο.
² Στον Όμηρο τα πρόσωπα δεν νοούνται χωριστά από τα
σώματα τους. Η ανδρεία, η ομορφιά, η δύναμη, αξίες που
έχουν σαν βάση τους το σώμα, είναι και οι αξίες που
μετατρέπουν τους ανθρώπους σε θεούς. Η ψυχή είναι η πνοή
που διατηρεί το σώμα στη ζωή, το σώμα όμως είναι η βάση
όλων των λειτουργιών. Μ. Μarzano."Η
φιλοσοφία του σώματος". Εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ γνώση.
ΠΗΓΗ:
http://petridis58.blogspot.gr/2011/06/blog-post_11.html
