ΕΚΗΒΟΛΟΣ

www.ekivolos.gr

http://ekivolosblog.wordpress.com

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.»

U.Wilamowitz

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου» *Παναγιώτης Στάμος*
Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις	Εργαλεία Φιλολόγων	Συνδέσεις	Εμείς και οι Αρχαίοι	Η Αθηναϊκή δημοκρατία
Αρχαία Σπάρτη	ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ		Θουκυδίδης	Το Αθηναϊκό πολίτευμα

Η φιλοξενία με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου

Πρώιμος Κωνσταντίνος,

Στα όρια της αισθητικής

[Εκδότης: ΚΡΙΤΙΚΗ, 2003, (σελ. 92-94, 97)]

[…] Σε αυτή την προχριστιανική εποχή, η φιλοξενία αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά σε ανθρώπους, δεν νοείται ως φιλανθρωπία και δε ρυθμίζεται από τον πλούτο την ισχύ, τη θεία εύνοια και την κοινωνική διάκριση […] Είναι ένα ιερό έθιμο με ισχύ νόμου το οποίο όχι μόνο αφορούσε όλους αλλά οποιαδήποτε παράλειψη ή παραβίασή του συνεπαγόταν την ύβρι.

Με αυτή την έννοια η φιλοξενία στην αρχαία Ελλάδα ήταν μια υποχρέωση και ένα δικαίωμα χωρίς όρους. Ήταν μια ιερή υποχρέωση κάθε αρχαίου Έλληνα οικοδεσπότη να φιλοξενήσει όποιον ξένο άγγιζε την εστία του σπιτιού του και ζητούσε φιλοξενία. Αυτό το δικαίωμα των ξένων αφορούσε ακόμα και τους δούλους. Υπάρχουν επίσης ιστορίες που διηγούνται πως μερικοί ταξιδιώτες χρησιμοποιούσαν τεχνάσματα για να μπουν σε μια πλούσια κατοικία και να αγγίξουν την εστία έτσι ώστε να γίνουν σίγουρα δεκτοί από τους οικοδεσπότες.

Υπάρχουν επίσης διάφοροι αρχαιοελληνικοί μύθοι οι οποίοι δείχνουν τη σημασία της φιλοξενίας άνευ όρων. Για παράδειγμα, ο βασιλιάς Οιδίπους φιλοξενήθηκε από φτωχούς βοσκούς που τον βρήκαν ως μωρό που είχε εγκαταλειφθεί στο βουνό. Παρέμεινε μαζί τους μέχρι που δόθηκε στον βασιλιά της Κορίνθου, τον Πόλυβο, ο οποίος μαζί με τη γυναίκα του, την Περίβοια, τον ανέθρεψαν ως γιο τους. Στην ιστορία του Οιδίποδα, ο σύγχρονος αναγνώστης ή ο αρχαίος ακροατής βλέπει πως ο νόμος της φιλοξενίας υπερβαίνει ακραίες κοινωνικές και ταξικές διαφορές: ενώ ο Οιδίποδας ήταν ένα μέλος της βασιλικής οικογένειας φιλοξενήθηκε από φτωχούς βοσκούς και κατόπιν ως παιδί φτωχών βοσκών φιλοξενήθηκε και υιοθετήθηκε από τον βασιλιά της Κορίνθου.[1]

Ένα άλλο παράδειγμα από τη μυθολογία είναι η ιδιότητα του αρχηγού του δωδεκάθεου, του Δία, ως προστάτη των ξένων. Το δικαίωμα στη φιλοξενία εγγυόταν η δύναμη του μύθου που έλεγε ότι ο Ξένιος Δίας και άλλοι θεοί, κατά καιρούς, μεταμφιεζόταν σε ξένους και ζητούσαν φιλοξενία έτσι ώστε να ελέγξουν τα ήθη των Ελλήνων. Ο Τάνταλος, ο βασιλιάς και καλός φίλος του Δία, και ο Λάιος ο βασιλιάς των Θηβών και πατέρας του Οιδίποδα τιμωρήθηκαν από τους θεούς επειδή ακριβώς παρέβησαν τον νόμο της φιλοξενίας.[2]

Τέλος δεν πρέπει να ξεχνάμε τη φιλοσοφική λογοτεχνία και τον σημαντικό ρόλο που έχουν οι ξένοι στους διαλόγους του Πλάτωνα. Στον Σοφιστή, όπως και στον Πολιτικό και σε άλλους διαλόγους, ο Πλάτωνας εμπιστευόταν το προβάδισμα της φιλοσοφικής συζήτησης στον Ξένο.

Η αρχιτεκτονική κατοικιών της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας επίσης καταδεικνύει τον σημαντικό ρόλο που είχε η φιλοξενία. Το πιο σημαντικό και ιερό μέρος του σπιτιού ήταν η εστία. Εδώ η οικογένεια συναντιόταν και μαζευόταν, αφιέρωνε θυσίες στους θεούς και εδώ ένας ξένος μπορούσε να ζητήσει προστασία και φιλοξενία. Έχοντας πολλαπλούς κοινωνικούς και θρησκευτικούς ρόλους η εστία ως το κατεξοχήν μέρος για την υποδοχή των ξένων, αίρει τους βασικούς αρχιτεκτονικούς διαχωρισμούς μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού δημόσιου και ιδιωτικού. Οι ξένοι, φιγούρες ήδη του εξωτερικού δημόσιου χώρου, είχαν ήδη τη θέση τους στα πιο σημαντικά, από την άποψη της ιδιωτικής ζωής, μέρη του εσωτερικού σπιτιού όσο και της πόλης κράτους. […]

Εξαιτίας της θεμελιώδους πολυδιαστότητας της εστίας, η ιδιωτική κατοικία κατά την κλασική ελληνική αρχαιότητα ήταν ουσιαστικά ένας χώρος κλειστός και ανοιχτός. Το όριό του, η εστία, ήταν ταυτόχρονα το σύνορο και το κέντρο του, αναιρώντας έτσι τη σαφή διάκριση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού. Ενώ δηλαδή η κατοικία ήταν δομικά κλειστή, όπως κάθε κατοικία, για να προστατεύσει την ιδιωτικότητα και προσωπική ζωή των κατοίκων της, ήταν επίσης ανοιχτή στο βαθμό που η θεμελίωσή της ως χώρος περιελάμβανε τον ρόλο των ξένων και προφανώς όλοι όσοι δεν ανήκαν στον στενό οικογενειακό κύκλο.

Σε αντίθεση με τη φιλοξενία στην αρχαιοελληνική της σημασία, η χριστιανικά καθορισμένη hospitalitas δεν είναι δεσμευτικός νόμος αλλά ως φιλανθρωπία είναι μια δευτερεύουσα αξία. Ο χριστιανός οικοδεσπότης πρέπει πρώτα να εξασφαλίσει την ταξική θέση και οικονομική του κατάσταση ώστε να έχει τη δυνατότητα να δεχθεί ξένους. Το γεγονός ότι η hospitalitas είναι δευτερεύουσα αξία αντικατοπτρίζεται και στην κατοικία του, στον τρόπο με τον οποίο αυτή σχεδιάζεται και δομείται: οι ξένοι γίνονται δεκτοί σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους υποδοχής, στα σαλόνια, οι οποίοι διαχωρίζονται από τους χώρους που εξυπηρετούν τη διαμονή και τις συγκεντρώσεις της οικογένειας.

[1] Φυσικά κανείς από πρωταγωνιστές της ιστορίας, ούτε οι βοσκοί, ούτε ο βασιλιάς της Κορίνθου γνώριζαν ποιον φιλοξενούσαν στο πρόσωπο του Οιδίποδα. Αυτό το στοιχείο όμως εντείνει το τραγικό της ιστορίας. Ο σύγχρονος αναγνώστης, ή θεατής του έργου αλλά και ο αρχαίος θεατής γνώριζαν από την αρχή την ταυτότητα του Οιδίποδα και αυτό το νόημα έχει η παρατήρηση ότι στην ιστορία αυτή ο νόμος της φιλοξενίας διαπερνά ακραίες ταξικές διαφορές. Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή του μύθου η οποία μπορεί να ερμηνευτεί ανάλογα με την πρώτη. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, το μωρό Οιδίπους πετάχτηκε από τον πατέρα του στον ποταμό και αργότερα βρέθηκε από τη βασίλισσα της Κορίνθου, Περίβοια. Καθώς η βασίλισσα και ο σύζυγός της δεν είχαν παιδιά τον υιοθέτησαν.

[2] Ο Τάνταλος σέρβιρε τον σφαγμένο γιο του στους θεούς στο δείπνο που τους παρέθετε και γι’ αυτό καταδικάστηκε με θάνατο και αιώνιο άλγος. Η ιστορία του Λάιου είναι ότι ερωτεύτηκε τον γιο του οικοδεσπότη του, τον Χρύσιππο, τον απήγαγε και τον έφερε στη Θήβα. Η Ήρα θέλησε να εκδικηθεί την πράξη του Λάιου και γι’ αυτό έστειλε τη Σφίγγα στη Θήβα.