Η ενότητα και η ποικιλομορφία της
ελληνικής πόλεως
(αντίστοιχο κεφάλαιο στο έργο του
Robin
Osborne
«ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ»)
Η
πόλη της ελευθερίας και, της καταπίεσης ήταν η Αθήνα, η οποία
κυριαρχεί στην ελληνική ιστορία της κλασικής
εποχής, όχι μόνον επειδή τότε κυριαρχούσε στην Ελλάδα (γεγονός
αναμφισβήτητο όσον αφορά στον 5° αιώνα, δύσκολα όμως μπορεί να
υποστηριχτεί ότι συνέβαινε κατά τον 4°), αλλά επειδή εξαιρετικά
μεγάλο μέρος της γραμματείας, της τέχνης και των αρχαιολογικών
καταλοίπων που γνωρίζουμε σήμερα προέρχεται από την Αθήνα.
Από τους μεγάλους ιστορικούς του 5ου και του 4ου
αιώνα, των οποίων το έργο παραδίδεται, ο Ηρόδοτος καταγόταν από
την Αλικαρνασσό (μια πόλη στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία με μεικτό
και μόνο εν μέρει ελληνικό πληθυσμό), αλλά τόσο ο Θουκυδίδης,
όσο και ο Ξενοφών ήταν Αθηναίοι. Πολλές άλλες πόλεις ανέδειξαν
άντρες που κατέγραψαν την ιστορία (η μόνη γυναίκα για την οποία
αναφέρεται ότι έγραψε ιστορικό έργο είναι η κόρη του Θουκυδίδη
-σύμφωνα με μία παράδοση σε αυτήν αποδίδεται το όγδοο βιβλίο των
Ιστοριών του), όμως από όλα αυτά τα έργα διασώζονται μόνον
σύντομα αποσπάσματα. Πάντως, μερικά από αυτά άσκησαν σημαντική
επιρροή σε μεταγενέστερους συγγραφείς, ιδιαίτερα το έργο του
Έφορου από την Κύμη της Μικράς Ασίας.
Η κατάσταση είναι πιο ακραία στην περίπτωση του δράματος, όπου
διασώζονται έργα μόνο Αθηναίων ποιητών -του Αισχύλου, του
Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη, του Μενάνδρου. Στη
φιλοσοφία ήταν σχετικά λίγοι οι Αθηναίοι που φαίνεται ότι
διέπρεψαν. Ωστόσο, πέρα από το γεγονός ότι οι μόνοι δύο μεγάλοι
Αθηναίοι φιλόσοφοι, ο Σωκράτης και ο Πλάτων, ήταν εξαιρετικά
σημαντικοί, ο μόνος άλλος κλασικός φιλόσοφος του οποίου το έργο
σώζεται σε μεγάλο βαθμό, ο Αριστοτέλης, αν και καταγόταν από τα
Στάγειρα στο βόρειο Αιγαίο, εργάστηκε κατά βάση στην Αθήνα και
εκεί ίδρυσε τη «σχολή» του, στο Λύκειο. Στην Ποιητική του
Αριστοτέλη, το πρώτο συστηματικό έργο λογοτεχνικής κριτικής,
αφιερωμένο στην ανάλυση της τραγωδίας και -παρόλο που το σχετικό
βιβλίο έχει χαθεί- της κωμωδίας, δεσπόζουν παραδείγματα που
αντλούνται από την αθηναϊκή λογοτεχνία.
Στο δράμα, την ιστορία και τη φιλοσοφία η κυριαρχία της Αθήνας
είναι ίσως αποτέλεσμα του μεγέθους της· δεν είναι ορατή κάποια
σχέση με το δημοκρατικό της πολίτευμα. Στην περίπτωση της
ελληνικής ρητορικής, όπου και πάλι όλοι οι διασωθέντες λόγοι
γράφτηκαν στην Αθήνα (αν και ο Λυσίας ήταν ένας ξένος κάτοικος,
δηλαδή ένας μέτοικος και όχι Αθηναίος πολίτης), η δημοκρατία
αυτή καθαυτή απετέλεσε πιθανόν αποφασιστικό παράγοντα. Για τη
δημοκρατική συνέλευση και τα λαϊκά δικαστήρια απαιτούνταν η
ανάπτυξη ρητορικών ικανοτήτων και, παρόλο που η τέχνη της
ρητορικής συνδέεται με μορφές από τη Σικελία (ανάμεσά τους και ο
σοφιστής Γοργίας), η Αθήνα ήταν ο τόπος όπου και η πρακτική και
η ανάλυση της ρητορικής αναπτύχθηκαν στον μέγιστο βαθμό: η πρώτη
σπουδαία πραγματεία που διαθέτουμε σχετικά με τη ρητορική τέχνη,
η 'Ρητορική του Αριστοτέλη, βρίθει και πάλι από αθηναϊκά
παραδείγματα.
Ωστόσο, επειδή ακριβώς η Αθήνα ήταν κυρίαρχη, δεν πρέπει να
θεωρούμε ότι ήταν και μία αντιπροσωπευτική περίπτωση. Από
πολλές απόψεις αποτελούσε προφανώς εξαίρεση: όπως είδαμε, ήταν
πολυπληθέστερη και μεγαλύτερη από οποιαδήποτε άλλη πόλη, με την
εξαίρεση της Σπάρτης και των Συρακουσών, ως προς την έκταση της
επικράτειάς της. Ήταν επίσης εξαιρετικά πλούσια, κυρίως λόγω
των αργυρωρυχείων του Λαυρίου. Ως εκ τούτου, η αθηναϊκή
οικονομία διέφερε αισθητά από εκείνες των περισσότερων άλλων
πόλεων, των οποίων η οικονομική βάση ήταν σε μεγάλο βαθμό
αγροτική. Όπως ήδη έχουμε δει, ακόμη και οι συνέπειες της
ύπαρξης των αθηναϊκών αργυρωρυχείων για την αθηναϊκή κοινωνία
επηρεάζονταν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι σχεδόν καθορίζονταν,
από το αθηναϊκό πολίτευμα: η αθηναϊκή δημοκρατία καθιστούσε
αναπόφευκτη την αναγκαστική εργασία ενός εργατικού δυναμικού
μη Αθηναίων πολιτών στα ορυχεία. Στην ελληνική πόλη η οικονομία
και η πολιτική ήταν στενά συνδεδεμένες.
