www.ekivolos.gr          

   http://ekivolosblog.wordpress.com

 

 

    ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ekivolos@gmail.com

                                  ekivolos_@hotmail.com

                                  ekivolos@ekivolos.gr

 

   

  Η ταυτότητά μας    ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ 

«Όποιος σκέπτεται σήμερα, σκέπτεται ελληνικά,

έστω κι αν δεν το υποπτεύεται.»

                                                                                                                 Jacqueline de Romilly

«Κάθε λαός είναι υπερήφανος για την πνευματική του κτήση. Αλλά η ελληνική φυλή στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλη, διότι έχει τούτο το προσόν, να είναι η μητέρα παντός πολιτισμού.» 

                                                                                                                                                                     U.Wilamowitz

     

ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

«Τό ἑλληνικό μέτρον εἶναι τό πένθος τοῦ Λόγου»

Παναγιώτης Στάμος

Κλασσικά κείμενα-αναλύσεις

Εργαλεία

Φιλολόγων

Συνδέσεις

Εμείς και οι Αρχαίοι

Η Αθηναϊκή δημοκρατία

Αρχαία

Σπάρτη

ΣΧΕΤΙΚΗ

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Θουκυδίδης

Το Αθηναϊκό πολίτευμα 

Η έννοια της πόλεως στον Κορνήλιο Καστοριάδη

 

Αναστάσιος Πανταζής

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2/2008

 

1.    Προσημειώσεις

 

ΤΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΝ ΕΧΟΥΝ ΟΔΗΓΗΣΕΙ σε μια νοσταλγική θεώρηση της αρχαίας ελληνικής πόλεως, της πόλεως της κλασικής ελληνικής εποχής, και στην επικαιροποίηση μερικών θετικών γνωρισμάτων της. Στην αρχαία ελληνική πόλη, πόλις και πολίτης συνδέονται οργανικά μεταξύ τους. Οι Έλληνες είχαν συνει­δητοποιήσει το γεγονός πως έχουμε την ανάγκη των άλλων για να έχει νόημα η ζωή μας. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται μία συστηματική παρουσίαση και ερμηνευτική θεώρηση του προβληματισμού του Κορνήλιου Καστοριάδη σχετικά με τη φυσιογνωμία της αρχαίας ελληνικής δη­μοκρατίας. Το πλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα της αρχαίας πολιτικής δημοκρατικής κοινότητας αφορά στην αυτοθέσμιση. Οι πολίτες επιθυ­μούν να επωμισθούν τη ρύθμιση των κοινωνικών τους σχέσεων και επι­ζητούν να είναι αυτόνομοι (Καστοριάδης 1986/1999: 11). Αυτονομία σε σχέση με τι όμως; Αυτονομία σημαίνει απόρριψη της ετερονομίας, απόρ­ριψη κάθε εξωτερικής αυθεντίας, ιδιαίτερα θείας αυθεντίας, απόρριψη κάθε εξωκοινωνικής αλήθειας και δικαιοσύνης. Επίσης, σημαίνει αποδο­χή της ικανότητας του λαού, των πολιτών, της κοινότητας για ρητή και αυτοστοχαστική αυτοθέσμιση (Καστοριάδης 2000: 23).

 

 

2.     Πόλις και πολιτική φιλοσοφία

 

Το αφετηριακό σημείο της διαμόρφωσης της αρχαίας ελληνικής πόλεως βρίσκεται στη δεύτερη π.Χ. χιλιετία, στην περίοδο εγκατάστασης των Ελλήνων στα σημερινά χωρικά όρια. Στα ερείπια αρχαϊκών συνοικι­σμών και ναών βρίσκουμε αφιερώματα στις προστάτιδες θεότητες των πόλεων. Η ανθρωπομορφική παράσταση των θεών ευνοείται από το γνή­σιο ελληνικό ορθολογισμό. Οι θεοί, ως ανθρωπομόμορφα και ζωόμορφα όντα μοιάζουν με τον άνθρωπο, έχουν βούληση και συναίσθημα, πάθη και πείσματα. Οι θεοί παρεμβαίνουν, με ανθρώπινη μορφή, υπέρ των προστατευομένων τους. Ο ορθολογισμός των Ελλήνων διαφαίνεται στην πεποίθηση ότι πρέπει να υπάρχει διάκριση μεταξύ θεών και ανθρώπων (αφού οι θεοί είναι αθάνατοι), όπως υπάρχει διάκριση μεταξύ θεών, ευ- γενών και κοινών θνητών. Η διάκριση αυτή στηρίζεται σε άγραφους νό­μους, οι οποίοι διασφαλίζουν την κοινωνική τάξη, θεϊκή και ανθρώπινη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ολυμπιακή Πόλις, όπως περιγράφε­ται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, με τη βασιλεία του Διός, ο οποίος επι­βλέπει την τήρηση των νόμων. Κάθε προσπάθεια παραβίασης των νόμων, σε θεϊκό ή ανθρώπινο επίπεδο, αποτελεί ύβριν και επισύρει τη νέμεσιν.

Ο Όμηρος εξανθρωπίζει τους μύθους και αναδεικνύει τη σημασία των παθών και συναισθημάτων στους ανθρώπους. Αυτό ενίσχυσε την αυτο­πεποίθηση του ανθρώπου στις δικές του δυνάμεις, οδήγησε στην ανατρο­πή της μυθολογικής νοοτροπίας. Ο ομηρικός ανθρωπομορφισμός άνοιξε το δρόμο στην κριτική της θρησκείας και οδήγησε προς την απελευθέ­ρωση της ελληνικής διανόησης από το φόβο της θεϊκής μαγικής δύναμης.

Οι άνθρωποι αναζητούν τάξη και συνοχή στον κόσμο εγκαινιάζοντας τη φιλοσοφική και επιστημονική θεώρηση του κόσμου. Ο Όμηρος προε­τοίμασε την έλευση του φιλοσόφου της φύσεως της Ιωνίας, όπως η μυ­θολογική πόλις προετοίμασε την αυτόνομη και ανεξάρτητη πολιτική κοι­νότητα, η οποία τελικά κατέλαβε κεντρική θέση στον Αριστοτέλη, ο ο­ποίος εγκαινίασε μαζί με τον Πλάτωνα (αφού σημειωθεί ο πολύ σημαντι­κός ενδιάμεσος σταθμός της κίνησης του διαφωτισμού των σοφιστών προς την ανεξάρτητη σκέψη), αυτό που σήμερα ονομάζουμε «πολιτική φιλοσοφία». Αν αφαιρέσουμε το μυθικό περίβλημα φτάνουμε στην ιστο­ρική και φιλοσοφική θεώρηση της πόλεως (Μπαρτζελιώτης 1997: 21-29).

Η μελέτη του πολιτικού φαινομένου έχει μια μακρά διαδρομή από την πολιτική φιλοσοφία του Πρωταγόρα, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη μέχρι την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του κοινωνικού συμβολαίου του Hobbes, του Locke και του Rousseau, τον ωφελιμιστικό φιλελευθε­ρισμό του J. Bentham και του J. S. Mill, τη θετική κοινωνιολογία του Durkheim και την πολιτική κοινωνιολογία του Weber (Βλάχος 1977: 72­175, Γέμτος 1995: 36-61).

Η αναζήτηση της «σπουδαίας» πόλεως, κατά τον Αριστοτέλη, είναι έργο της επιστήμης και της προαιρέσεως. Η πόλις νοείται ως δυναμική ολότητα που περιλαμβάνει και ολοκληρώνει στο μεγαλύτερο βαθμό τα μέρη που τη συνιστούν και τις αρετές που οι πολίτες της ασκούν (Μπαρτζελιώτης 1997: 13, 17).

Πρέπει να σημειωθεί ότι «η θεωρία για την ανθρώπινη φύση δεν απο­τελεί μόνο το ερμηνευτικό πλαίσιο της πολιτικής αλλά και την επιστημο­λογική της προϋπόθεση: δεν είναι δυνατή η γνώση ουσιωδών διαστάσεων της πολιτικής χωρίς την προηγούμενη γνώση της ανθρώπινης φύσης» (Αγγελίδης 1994: 59). Βέβαια, «η ανθρώπινη ύπαρξη έχει άπειρο βάθος και είναι τόσο πλούσια και ποικίλη, ώστε δεν θα μπορέσει ποτέ να υπα­χθεί ολικά στην παγιωμένη άρθρωση αποσπάσματος πραξιολογικού στο­χασμού» (Δεσποτόπουλος 180). Ο άνθρωπος, κατά το βασικό προβλημα­τισμό της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, αποτελεί ένα ανοιχτό ερώτημα (Plessner 1969/1983, Bollnow 1971/1986: 121-123).

 

 

3.    Η αυτοθέσμιση

 

Το κρίνειν και το επιλέγειν δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα. Στην Ελ­λάδα βρίσκουμε το πρώτο παράδειγμα κοινωνίας που σκέπτεται τους νό­μους της και τους αλλάζει για το συμφέρον της πολιτικής εκπροσώπησης και γενικότερα της πολιτικής κοινότητας (Καστοριάδης 1986/1995: 183). Το δεύτερο παράδειγμα συναντάται αρκετούς αιώνες αργότερα στη Δυτι­κή Ευρώπη, κατά το τέλος του Μεσαίωνα. Τότε δημιουργούνται, όπως στην αρχαία Ελλάδα, πόλεις, δηλαδή κοινότητες που προσπαθούν να αυτοκυβερνηθούν αντιδρώντας εναντίον της φεουδαρχίας, της εκκλησίας και της απόλυτης μοναρχίας, και είναι δημιούργημα της πρώτης αστικής τάξης. Να διευκρινισθεί ότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης αντιμετωπίζει την αρχαία Ελλάδα όχι ως πρότυπο για μίμηση αλλά ως γονιμοποιό σπέρμα που μπορεί να βοηθήσει, ως έμπνευση και πηγή ιδεών, τις σημερινές κοι­νωνίες στην κατεύθυνση της ουσιαστικής εκδημοκρατικοποίησής τους (Καστοριάδης 1986/1999: 11).

Οι νόμοι, λοιπόν, δεν είναι κληροδότημα των προγόνων, δεν έχουν δοθεί από τους θεούς. Στην Ελλάδα οι νόμοι δημιουργούνται μέσω της συλλογικής αντιπαράθεσης και συζήτησης σχετικά με τους καλούς και τους κακούς νόμους. Σημειώνεται, για πρώτη φορά, αυτό που ονομάζεται αμφισβήτηση της παράδοσης σε δύο επίπεδα. Πρώτα, στο επίπεδο των νόμων με τη στενή σημασία του όρου, δηλαδή νόμων καταστατικών πο­λιτικής κοινότητας, νόμων που ορίζουν ποιος ασκεί εξουσία (βασιλιάς και αριστοκράτες ή δήμος). Δεύτερο και σημαντικότερο, στο επίπεδο των νόμων ως κοινωνικών παραστάσεων του κόσμου, δηλαδή θεσμισμένων παραστάσεων με τις οποίες ανατρέφονται τα παιδιά και γίνονται πολίτες και μαθαίνουν τι είναι καλό, τι είναι κόσμος, τι έχει αξία, ποια είναι τα ιδανικά για τα οποία αξίζει να ζει ή να πεθαίνει κανείς.

Αυτή η διαδικασία αμφισβήτησης συναντάται μόνο στην αρχαία Ελ­λάδα και πολύ αργότερα στη Δυτική Ευρώπη. Έννοιες όπως η ισότητα και η δικαιοσύνη, που σήμερα θεωρούνται αυτονόητες, τι σημαίνει για ένα νόμο να είναι καλός ή κακός, εν τέλει τι είναι η δικαιοσύνη, δεν συναντώνται σε άλλες γνωστές κοινωνίες (Καστοριάδης 1986/1995: 184). Η πάλη των τάξεων συνιστά εξαίρεση στην παγκόσμια ιστορία. Οι εξε­γέρσεις των δούλων στην αρχαιότητα, τη ρωμαϊκή κυρίως, δεν είχαν στόχο την αλλαγή των θεσμών, αλλά την αλλαγή της ατομικής κατάστα­σης των ανθρώπων μέσα στους ίδιους θεσμούς. Μόνο στον αρχαίο ελλη­νικό δήμο και στο δυτικοευρωπαϊκό χώρο έχει σημειωθεί εκ μέρους των εξεγερμένων ο στόχος της αλλαγής της κοινωνικής θέσμισης (Καστοριάδης 1986/1999: 14)...(Λήψη ολόκληρου του αρχείου)