Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Απόσπασμα από το έργο
του
Egon Friedell
«Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ»
(σελ. 90-94)
Στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ αληθινό ιερατείο. Ο
ιερέας διακονεί τον ναό, θυσιάζει για τους πιστούς,
διαχειρίζεται τα έσοδα του ναού και διερμηνεύει τη
βούληση της θεότητας. Είναι ένας συνηθισμένος κρατικός
υπάλληλος ή και απλός ιδιώτης, που διαθέτει ή
προφασίζεται ότι διαθέτει ορισμένες τεχνικές γνώσεις.
Δεν περιβάλλεται από καμιά ξεχωριστή οσιότητα, το πολύ
πολύ του κρατάνε μια προνομιούχα θέση στο θέατρο και
στις λαϊκές συνελεύσεις. Δεν ανήκει σε καμιά «αόρατη»
Εκκλησία ούτε σε καμιά άλλη ανώτερη κοινότητα, ούτε
κηρύγματα κάνει ούτε τους νέους κατηχεί. Στους μεγάλους
ναούς διευθύνει ένα πολυάριθμο προσωπικό από υπηρέτες
και δούλους, φύλακες και ταμίες, αλλά κατά τα άλλα δεν
υπήρχε κανενός είδους ιεραρχία, εκτός από αυτή που
καθόριζε η προσωπική υπόληψη. Ίσως το σωστότερο θα ήταν
να συγκρίνουμε τη θέση του αρχαίου Έλληνα ιερέα μ’
εκείνη των δικών μας καθηγητών και διδακτόρων, που τους
συμβουλεύεται κανείς σε κάθε λογής επιστημονικά ζητήματα
και τους εκτιμά ανάλογα με τη φήμη τους και το κύρος του
ιδρύματος στο οποίο εργάζονται, αλλά δεν τους θεωρεί
ούτε αναντικατάστατους ούτε ιερούς. Για την επικοινωνία
του πιστού με τη θεότητα δεν χρειαζόταν κανένας
μεσολαβητής: ο βασιλιάς θυσίαζε εξ ονόματος της
κοινότητας, ο οικογενειάρχης εξ ονόματος της
οικογένειας. Η οικιακή λατρεία υπήρξε πάντα η
σημαντικότερη θρησκευτική εκδήλωση στην αρχαία Ελλάδα.
Οι κρατικές γιορτές είχαν πάντοτε θρησκευτικό χαρακτήρα·
οι επίσημες αργίες δεν υστερούσαν αριθμητικά από τις
δικές μας· αλλά δεν υπήρχε κάτι ανάλογο με τη δική μας
Κυριακή.
Ο Γιάκομπ Μπούρκχαρτ αποκαλεί, πολύ εύστοχα, την αρχαία
ελληνική θρησκεία «μια πτυχή της ιδιοσυγκρασίας του
ελληνικού λαού». Ήταν η συναρπαστικότερη μυθολογία που
έπλασε ποτέ ένας λαός xat
αργότερα μερικοί φιλόσοφοι την έκαναν μεταφυσική και
ηθική, αλλά δεν μπορούμε να την ονομάσουμε θρησκεία με
την ανώτερη έννοια, αν όχι γι’ άλλο λόγο τουλάχιστον
επειδή δεν απαλλάχτηκε ποτέ από την έννοια της μοίρας.
Όπως όλες οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Ελλήνων, έτσι
κι αυτή είναι κάτι πολύ αντιφατικό: πότε σημαίνει
αναπόδραστη αναγκαιότητα, πότε μια ιδιοτροπία της τύχης,
πότε θεία δίκη, πότε μια μυστική κληρονομική κατάρα,
αλλά πάντοτε καθρεφτίζει μια εξαιρετικά μοιρολατρική
αντίληψη. Η ανάγκη είναι το απρόσωπο, αναίσθητο
πεπρωμένο, η ειμαρμένη ο αναπόδραστος προορισμός, η
αἴσα
(=η ἴση,
επικά:
ἐίση) είναι το κοινό για όλους ριζικό-
η τύχη
είναι η αστάθμητη καλοτυχία (ή κακοτυχία), ο
πότμος
ο λαχνός που πέφτει στον καθένα, η
ἄτη
η θεόσταλτη παραφροσύνη· ακόμα και το άγος, το
ανοσιούργημα, και ο
ἀλάστωρ,
ο δαίμονας της εκδίκησης, είναι, όπως καθένας ξέρει από
τις αρχαίες τραγωδίες, τυφλές δυνάμεις. Αλλά η πιο
τρέχουσα έννοια ήταν η
μοίρα,
δηλαδή ο κλήρος, το μερίδιο που ορίζεται στον κάθε
άνθρωπο μόλις γεννιέται. Τη μοίρα δεν μπορούν να την
αλλάξουν ούτε οι ίδιοι οι θεοί, τουλάχιστο κατά κανόνα:
γιατί μερικές φορές φαίνεται σάμπως η μοίρα να είναι
όργανό τους. Μερικές φορές πάλι προσπαθούν τουλάχιστο να
την επηρεάσουν ή, ας πούμε, να συνεργασθούν μαζί της.
Και υπάρχουν, ακόμα, περιπτώσεις που μερικοί ιδιαίτερα
προικισμένοι ή υβριστές άνθρωποι βαδίζουν ενάντια στους
θεούς και τη μοίρα: αυτό είναι το
ὑπέρμορον,
αυτό δηλαδή που ξεπερνάει τα όρια της μοίρας και που
είναι κάτι φοβερό όσο και αξιοθαύμαστο, κάτι που
συνεπιφέρει ενοχή όσο και ανταμοιβή.
Έπειτα απ’ όλα αυτά καταλαβαίνουμε γιατί οι αρχαίοι
Έλληνες δεν είχαν καμιά λέξη για τη «θρησκεία». Η λέξη
ευσεβής (από το ρήμα
σέβειν
= λατρεύω, τιμώ, σέβομαι) σημαίνει «πιστός στα ιερά
έθιμα», και η ευσέβεια είναι, σύμφωνα με τον ορισμό των
Στωικών, δικαιοσύνη προς θεούς, δηλαδή το ν’ αποδίδει
κανείς στους θεούς τις τιμές που τους αξίζουν. Για τους
αρχαίους Έλληνες, ευσέβεια σήμαινε να λατρεύουν τους
θεούς και τίποτ’ άλλο. Αφού οι θεοί δεν διευθύνουν τις
τύχες του κόσμου, δεν υπάρχει λόγος να θεωρούνται
ιδιαίτερα ηθικοί. Ο Βιλαμόβιτς λέει: «Την ηθική δεν τη
δίδαξαν οι θεοί, μπορούμε να πούμε ότι την έμαθαν από
τους, ανθρώπους». Η οργή τους δεν είναι καθόλου
απαραίτητο να οφείλεται πάντοτε σε κάποια ανθρώπινη
αμαρτία και ο άνθρωπος δεν τη θεωρεί τιμωρία, παρά απλώς
συμφορά. Οι θεοί θυμώνουν περισσότερο όταν ο θνητός έχει
την αποκοτιά να θέλει να παραβγεί μαζί τους, και το
ισχυρότερο ελατήριό τους είναι ο φθόνος: απ’ αυτό
καταλαβαίνουμε πόσο φθονεροί πρέπει να ήταν οι ίδιοι οι
Έλληνες. Η βασική σχέση του θνητού μαζί τους είναι η
δυσπιστία, κι όταν κανείς υπακούει στις εντολές τους δεν
το κάνει από αφοσίωση παρά από φρονιμάδα, για να μη τους
εξερεθίσει. Ασέβεια είναι το να τους προσβάλλει κανείς·
οι άλλες αδικίες δεν προκαλούν την αγανάκτησή τους. Οι
δίκες λόγω «προσβολής των θεών» ήταν αρκετά συχνές· αλλά
αναρωτιόμαστε τι μπορούσε να προσβάλει κανείς σ’ αυτούς
τους θεούς. Οίκτο - που συχνά μάλιστα ήταν τελείως
άτοπος - ένιωθαν μόνο για τους ευνοούμενούς τους· κατά
τα άλλα ήταν άσπλαχνοι. Ούτε και μεταξύ τους
αγαπιόντουσαν. Στην Ιλιάδα, η κατάσταση που επικρατεί
στον ουρανό ανταποκρίνεται πέρα για πέρα στην κατάσταση
της ανθρώπινης κοινωνίας: ο Δίας είναι ο Αγαμέμνων, οι
θεοί είναι τυπικά υποτελείς, αλλά ισάξιοί του και πάντα
έτοιμοι να σηκώσουν κεφάλι. Ο Όλυμπος είναι μια ακρόπολη
που την κατοικούν έξυπνοι και μπουνταλάδες, όλοι όμως το
ίδιο θεϊκοί, το ίδιο άφθαρτοι, θρεμμένοι με νέκταρ και
αμβροσία.
Η φύση και γενικά η «πραγματικότητα» δεν έχει καμιά
ηθική. Επομένως, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για γνήσια
θρησκεία παρά μόνον όταν στον φυσικό κόσμο
αντιπαρατίθεται ένας άλλος, ανώτερος. Αυτό όμως δεν το
κάνει ποτέ η ομηρική θρησκεία: ο θείος κόσμος που μας
παρουσιάζει είναι μια επανάληψη του γήινου στον
υπερθετικό βαθμό: οι θεοί είναι μακάρια ζωώδεις, όλα
διέπονται από μια άψογη φυσική. Το μόνο που ξεχωρίζει
τους Ολύμπιους από τους κατοίκους της γης είναι ότι
είναι αθάνατοι, επομένως στα πρόσωπά τους διαγωνίζεται η
ανθρώπινη ατέλεια, και δεν τους αγγίζουν ούτε γεράματα,
ούτε λύπες, ούτε αρρώστιες, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει
ότι δεν υπάρχουν κι εξαιρέσεις: ούτε η δική τους ύπαρξη
είναι πάντα ανέφελη (αν όχι τίποτ' άλλο, τους την κάνει
ξινή η αιώνια ζηλοφθονία τους)· έχουν ένα γιατρό, τον
Παιώνα, που γιατρεύει τις πληγές του Άδη και του Άρη,
ενώ η Αφροδίτη τραυματίζεται· ο Ερμής κουράζεται απ’ τις
μακρινές αποστάσεις που διανύει, τον Δία μάλιστα τον
παίρνει μια φορά ο ύπνος. Το αποκορύφωμα αυτού του
ρεαλισμού, του γοητευτικού στην αφέλεια και την
παραστατικότητά του, είναι η στιγμή που ο Άρης
ξαποσταίνει απ’ τη μάχη μέσα στο σύννεφο που του
χρησιμεύει ως ρούχο, κρεβάτι, μεταφορικό μέσο και
μεταμφίεση, κι ακουμπάει το δόρατό του πάνω στο σύννεφο.
Ο ορφισμός, που περιέκλειε σπέρματα μιας πραγματικής
θεολογίας, δεν υπήρξε ποτέ εθνική θρησκεία, δεν μπορεί
να θεωρηθεί ούτε καν αίρεση (όπως την χαρακτηρίσαμε πιο
πάνω), αφού δεν υπήρχε η αντίθετη έννοια της ορθόδοξης
Εκκλησίας. Η θρησκεία περιοριζόταν σε λατρευτικές
εκδηλώσεις. Μόνον αυτές αποτελούσαν καθήκον, μόνον η
παράβασή τους ήταν αθεία, «ασέβεια». Συνέβαινε ό, τι
περίπου και στην Αναγέννηση, όπου μπορούσε κανείς να
σκέφτεται, να λέει και να γράφει ό, τι ήθελε, αρκεί να
υποταζόταν στην Εκκλησία, στην εξουσία της και στο
τελετουργικό της: στην αρχαία Ελλάδα αυτόν τον ρόλο τον
έπαιζε η πόλις.
Σε τελευταία ανάλυση, ολόκληρη αυτή η αντίληψη για τη
σκοτεινή, αναίσθητη μοίρα, την τύχη που ρίχνει τα ζάρια,
τους ματαιόδοξους και οργίλους θεούς υπήρχε ακριβώς
εξαιτίας του ανορθολογικού χαρακτήρα της, για να υπάρχει
κάποιος φταίχτης όταν ο άνθρωπος δεν ήθελε ν’ αναλάβει
την ευθύνη των πράξεών του, των καρπών του πάθους του
και της μωρίας του. Η θεότητα δεν είναι το αρνί που
κουβαλάει πάνω του την κληρονομική ενοχή της
ανθρωπότητας, παρά ο τράγος, στον οποίο φορτώνεται η
αμαρτία. Μόνο μια τέτοια θρησκεία έκανε υποφερτό το
βάρος του κρίματος. Ένας ηθικός θεός θα προκαλούσε τη
συντριβή ενός Έλληνα με μέση ηθική. Δεν μιλάμε εδώ για
τους εξαιρετικούς χαρακτήρες, που θα συναντήσουμε σε
πολλά σημεία της διαδρομής μας. Η θεότητα στην οποία
πίστευε ο Σωκράτης, λόγου χάρη, ήταν τόσο ακατανόητη για
τον πολύ λαό ώστε ο κόσμος θεωρούσε τον Σωκράτη
βλάσφημο, και μάλιστα με απόλυτη ειλικρίνεια.
Στον Όμηρο, όπως είναι γνωστό, όλα είναι θεία: όχι μόνον
ο ήλιος και η αυγή, η μέρα και η νύχτα, παρά και η ελιά
και το κλήμα, ο γιατρός και ο κήρυκας, ο ζητιάνος και ο
γουρουνάρης, ακόμα και ο αξιοκαταφρόνητος Πάρις και ο
βδελυρός εσμός των μνηστήρων, και λίγο έλειπε ν’
ανακηρυχθεί θεϊκός ακόμα και ο Θερσίτης. Οι Έλληνες
υπήρξαν οι δάσκαλοι της ανθρωπιάς, αλλά με μια ολότελα
διαφορετική έννοια απ’ αυτή που έδωσε στη λέξη ο
νεοουμανισμός, δηλαδή με την έννοια ότι έβλεπαν τα πάντα
ανθρωπομορφικά και με ανθρώπινες διαστάσεις. Η ρήση
«παντός μέτρον άνθρωπος», με την οποία οι Σοφιστές
συνόψιζαν το πρόγραμμά τους, ήταν απ’ την αρχή το αστέρι
που οδηγούσε τους Έλληνες στα μονοπάτια της Ιστορίας.
Γι’ αυτό και οι Έλληνες δεν έμαθαν ποτέ το νόημα της
ύπαρξης· αλλά και γι’ αυτό ακριβώς έγιναν ο
καλλιτεχνικότερος λαός της ιστορίας.
Οι Έλληνες λοιπόν δεν πίστευαν κατά βάθος σε τίποτα,
εκτός από μερικές υπερβολικά ανθρώπινες προκαταλήψεις·
όταν με τον καιρό διαλύθηκαν κι αυτές, δεν έμεινε στη
θέση τους παρά ένας πλαδαρός ντεϊσμός ή ένας
απροκάλυπτος αθεϊσμός. Κι ωστόσο, χωρίς να το
υποψιασθούν, το δάχτυλο του Θεού φανερώθηκε περίτρανα
στην ιστορική τους μοίρα. Ή ίσως να μην ήταν το δάχτυλο
του Θεού, παρά η εξουσία των δικών τους θεών, που,
σύμβολα της ελληνικής ψυχής, οδηγούσαν ύπουλα τους
ανθρώπους στην ύβρη. Παράλληλα όμως, επειδή κάθε λαός
γράφει ο ίδιος την ιστορία του, όπως και κάθε άτομο
γράφει το ίδιο τη βιογραφία του (σ’ αυτό συνίσταται η
ελευθερία της βούλησης), η ελληνική ιστορία, με την
άνοδο και την ακμή, την κρίση και την παρακμή, είναι κι
αυτή ένα ολοκληρωμένο πλαστικό καλλιτέχνημα, σμιλευμένο
απ’ το χέρι ενός έθνους που υπήρξε ο πιο προικισμένος
γλύπτης απ’ όλους τους λαούς του κόσμου. Οι επιμέρους
«περίοδοι», που συνήθως γεννούν δικαιολογημένα την
υποψία ότι είναι υποκειμενικές αυθαιρεσίες ή εγκεφαλικές
κατασκευές, εδώ ξεχωρίζουν από μόνες τους, σαν ένα
λαμπρό παράδειγμα της ανθοφορίας, της ωρίμανσης και του
μαρασμού του ανθρώπινου φυτού. Θα μπορούσαμε να την
παρομοιάσουμε με τη δομή ενός αετώματος ή μιας τραγωδίας
ή και με τη σαφή, αυστηρή κι ωστόσο αβίαστη διάρθρωση
του ελληνικού κίονα. Αυτή η τελευταία παρομοίωση,
μάλιστα, θα δικαίωνε επιτέλους την όψιμη περίοδο του
οικουμενικού ελληνισμού, που θα έπαιζε έτσι τον ρόλο του
πλούσιου κιονόκρανου.
