Η
δημιουργία της δημοκρατίας στην Αρχαία Ελλάδα
Σεμινάριο της 17ης Νοεμβρίου
1982
Κ. Καστοριάδης
Αυτή τη χρονιά θα μιλήσουμε για τη δημιουργία της δημοκρατίας
στην αρχαία Ελλάδα. Κατά μία έννοια, πρόκειται για υπόθεση του
παρελθόντος. Γιατί λοιπόν να ενδιαφερθούμε για το παρελθόν, και
ειδικά γι’ αυτό το παρελθόν; Πριν υπεισέλθουμε στο ερώτημα αυτό,
υπάρχει και ένα άλλο το οποίο θα ήταν χρήσιμο να οριοθετήσουμε
κάπως: η παθητική σχέση με το παρελθόν είναι η μόνη δυνατή; Από
ποια στοιχεία και με ποια μέσα μπορούμε να κατανοήσουμε το
παρελθόν; Υπάρχει μια απάντηση τόσο παλιά όσο και η ίδια η
ερώτηση, γνωστή ήδη από την αρχαιότητα, που επανέρχεται
δριμύτερη τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια και που υποστηρίζεται
από σοβαρούς και σημαντικούς ιστορικούς. Θα μπορούσαμε
απλοποιώντας την, ίσως σχηματοποιώντας τη λίγο, να τη
διατυπώσουμε περιληπτικά ως εξής: δεν μπορεί να υπάρξει
πραγματική ιστοριογραφία, ιστορία με την έννοια της έρευνας και
της γνώσης του παρελθόντος. Κάθε ιστοριογραφία είναι επομένως
αυθαίρετη. Πρόκειται λίγο πολύ για τη θέση του
Paul Veyne στο εξαιρετικά ενδιαφέρον
και διαφωτιστικό βιβλίο του Comment on ecrit
l’ histoire.
Κατά τη γνώμη μου. η θέση αυτή καθαυτή είναι απαράδεκτη, με την
έννοια ότι ωθεί μονομερώς προς μία μόνο κατεύθυνση επιχειρήματα
εκ τον οποίων το καθένα χωριστά είναι εντελώς ορθό. Και τούτο
διότι συνέβησαν στο ιστορικό παρελθόν γεγονότα λίγο πολύ
σκοτεινά ή λίγο πολύ βέβαια, επί των οποίων όμως μια ορθολογική,
εμπεριστατωμένη έρευνα είναι απολύτως νόμιμη και δυνατή. Μια
τέτοια έρευνα ούτε αυθαίρετη είναι ούτε περισσότερο
αμφισβητήσιμη από τις εργασίες π.χ. ανθρωπολόγων και
αρχαιολόγων, οι οποίοι έφεραν στο φως οστά που χρονολογούνται
από τέσσερα εκατομμύρια χρόνια και πλέον προσπαθούν
vex αποκαταστήσουν τη μορφή των
ανθρωποειδών στα οποία ανήκαν ή διερωτώνται γιατί εδώ και εξήντα
ή εβδομήντα εκατομμύρια χρόνια εξαφανίστηκαν οι μεγάλοι
δεινόσαυροι, γεγονός που επέτρεψε στα θηλαστικά να αναπτυχθούν
και να κατακυριεύσουν την επιφάνεια της γης. Πρόκειται για
απολύτως νόμιμες έρευνες γεγονότων, το ίδιο δε συμβαίνει και
στην περίπτωση της ιστορίας, όπου υπάρχουν επίσης γεγονότα που
πρέπει να στοιχειοθετηθούν: οι συγκεκριμένες σφηνοειδείς
πινακίδες ανήκουν στην τάδε εποχή, άρα η γραφή είχε ήδη
επινοηθεί, οι άνθρωποι έγραφαν ορισμένα πράγματα που πρέπει να
αποκρυπτογραφήσουμε, και εν γέ- νει είμαστε σε θέση να τα
αποκρυπτογραφήσουμε. Είναι εκπληκτικό, ωστόσο ελάχιστες είναι οι
γραφές που δεν στάθηκε δυνατό να διαβάσουμε ή τουλάχιστον να
κατανοήσουμε: τα ετρουσκικά, η γραμμική Α στην Κρήτη, η γραφή
των νήσων του Πάσχα... Και όταν δεν υπάρχει γραφή, υπάρχουν
ευρήματα κάθε είδους: εργαλεία, σκεύη κ.λπ. Όλα αυτά δεν πέσανε
από τον ουρανό και παραπέμπουν - προς όλες τις κατευθύνσεις - σε
κάτι άλλο. Επιπλέον, από τη στιγμή που υπάρχουν γραπτά ίχνη -
πράγμα που παραδοσιακά διαχωρίζει την ιστορία από την προϊστορία
- διαθέτουμε στοιχεία, μαρτυρίες διαφορετικού βαθμού ακρίβειας
και αξιοπιστίας, τα οποία όμως μπορούμε να συζητήσουμε. Οι
ημερομηνίες μπορούν να προσδιορισθούν σχετικά εύκολα: η μάχη του
Μαραθώνα έγινε το 490 π.X., γεγονός
που κανείς, ούτε καν ο Paul Vcyne. δεν
αμφισβητεί. Αντίθετα, η καταστροφή της Κορίνθου από τους
Ρωμαίους είχε τοποθετηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στο 148
π.Χ., και μόνο στα μέσα του 19ου αιώνα αποδείχθηκε ότι έγινε το
146. Για όλα αυτά τα γεγονότα, τα επεισόδια, τις πράξεις - για
τα οποία τίθεται το ερώτημα που ο μεγάλος γερμανός ιστορικός του
19ου αιώνα Leopold von Ranke ορίζει ως
το ίδιο το αντικείμενο της ιστορίας, «πώς ακριβώς έγιναν τα
πράγματα;» - η έρευνα έχει νόημα. Και οι απαντήσεις δεν είναι
περισσότερο αβέβαιες από τις απαντήσεις άλλων κλάδων της γνώσης,
ακόμα και της φυσικής....Λήψη
όλου του αρχείου
<Paul Veyne, Comment on ecrit l’ histoire, Paris. Seuil
1971. επανέκδοση
συλλ.
«Points Essais» 1996. >
