Η αξία του
μέτρου στη ζωή μας
Η αριστοτελική προσέγγιση
Σοφία Κακιά
- Φιλόλογος
Ειδίκευση στην Ιστορία της Φιλοσοφίας & την Ειδική Αγωγή
Σύμφωνα με τον Σταγειρίτη φιλόσοφο οι άνθρωποι όταν
γεννιούνται δεν φέρουν κάποια ηθική ποιότητα βάση της οποίας να
χαρακτηρίζονται ως καλοί ή κακοί.
Διαθέτουν όμως άπειρες «δυνατότητες», η «ενεργοποίηση» των
οποίων κατά ελεύθερη επιλογή να καθορίζει τελικά την ηθική τους
συμπεριφορά και υπόσταση. Για παράδειγμα, όλοι οι άνθρωποι
«έχουν τη δυνατότητα» να οργίζονται.
Αν το υποκείμενο επιλέγει τελικά να αντιδρά με οργή ή να
μετριάζει την οργή του, όταν ένα ερέθισμα την «ενεργοποιεί»,
είναι κάτι που εξαρτάται από το ίδιο και από το ποια
«δυνατότητα» επιλέγει να «ενεργοποιήσει».
Οι ηθικές αρετές πέραν του ότι μας αναβαθμίζουν ποιοτικά ως
όντα, διανοίγουν επιπλέον το δρόμο μας στη βίωση της ευτυχίας.
Πιο αναλυτικά αρετές -κατά τον Αριστοτέλη- είναι η σωφροσύνη (=
αυτοέλεγχος), η ελευθεριότητα (γενναιοδωρία), η δικαιοσύνη, η
ανδρεία. Ο άνθρωπος δεν κατέχει κάποια από αυτές όταν γεννιέται.
Η επαφή με τις παραπάνω αρετές συντελείται αποκλειστικά μέσω της
έξις (= συνήθειας) σε αυτές. Συνεπώς, «είναι ανάγκη να έχει
πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να
ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει. Αυτή
είναι η σωστή παιδεία κατά τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια
1104b13-15)». Ποιος όμως συμβάλλει στο να μπορεί ο άνθρωπος να
διακρίνει το καλό από το κακό, ώστε να συνηθίζει τον εαυτό του
στο καλό; Η απάντηση είναι ο ορθός λόγος, η λογική μας
ικανότητα.
Τι είναι λοιπόν η αρετή –κατά τον Αριστοτέλη- και πως μπορούμε
να την προσεγγίσουμε; «Η αρετή είναι μια έξη (= συνήθεια), που
α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσο, στο
μέσο όμως το σε σχέση προς εμάς: διότι ο κάθε άνθρωπος ως μια
ξεχωριστή οντότητα έχει το δικό του μέτρο. Σε γενικές όμως
γραμμές όλοι οι άνθρωποι έχουμε μια κοινή ιδέα για το τι είναι
καλό ώστε να το επιδιώκουμε και τι κακό ώστε να το αποφεύγουμε.
Θεωρητικά πάντως το μέσο καθορίζεται από τη λογική – και πιο
συγκεκριμένα από τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος (=
εκείνος που έχει πρακτική σοφία) 1107a1-2». Και η μεσότητα έχει
αξία μόνο όταν βρίσκεται σε ισχύ, μόνο δηλαδή όταν οι πράξεις
μας συμβαδίζουν με αυτή.
Η αρετή ή αλλιώς το καλό βρίσκεται ανάμεσα σε δυο κακίες:
ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Συνεπώς, η άσκηση μας στο
μέσο, στο μέτρο διασφαλίζει την ορθή πράξη. Παρακάτω έχουν
επιλεγεί από το έργο του Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια, ορισμένα
αντιπροσωπευτικά παραδείγματα όσον αφορά την υπερβολή, την
έλλειψη και το μέσο αυτών των δυο άκρων, όπου κυμαίνεται η
αρετή:
·
Το μέσο
ανάμεσα στη θρασύτητα (= υπερβολή) και την δειλία (έλλειψη)
είναι η ανδρεία,
·
το μέσο
ανάμεσα στην οργιλότητα (υπερβολή) και την αναλγησία
(έλλειψη) είναι η πραότητα,
·
το μέσο
ανάμεσα στην ακολασία (υπερβολή) και την αναισθησία
(έλλειψη) είναι η σωφροσύνη,
·
το μέσο
ανάμεσα στο κέρδος (υπερβολή) και τη ζημία (έλλειψη) είναι
το δίκαιο,
·
το μέσο
ανάμεσα στην αλαζονεία (υπερβολή) και την ειρωνεία (έλλειψη)
είναι η αλήθεια,
·
το μέσο
ανάμεσα στην κολακεία (υπερβολή) και την απέχθεια (έλλειψη)
είναι η φιλία,
·
το μέσο
ανάμεσα στην πανουργία (υπερβολή) και την ευήθεια (έλλειψη)
είναι η φρόνηση.
Όπως
προείπαμε κάθε άνθρωπος έχει το δικό του μέτρο απέναντι στα
πράγματα. Αυτός δηλαδή που είναι θρασύς ενδέχεται να θεωρεί τον
ανδρείο ως δειλό και ο δειλός πάλι ενδέχεται να θεωρεί τον
ανδρείο ως θρασύ. Επίσης, κάθε άνθρωπος έχει την ιδιαίτερη ροπή
του είτε προς την υπερβολή είτε προς την έλλειψη. Οπότε, στην
περίπτωση αυτή προκειμένου να συναντήσουμε το μέσο θα «πρέπει να
τραβούμε τον εαυτό μας προς την αντίθετη κατεύθυνση: όσο πιο
πολύ απομακρυνόμαστε από το λάθος τόσο πιο εύκολα θα φτάσουμε
στο μέσο1109b5-7».
Επιπλέον, ο Αριστοτέλης συνδέει την άσκηση του εαυτού μας στη
μεσότητα με τη βίωση της ευδαιμονίας. Πράγματι, πιστεύει ότι
όταν ο άνθρωπος πράττει έμμετρα (με κριτήριο το μέτρο-μέσο) η
ψυχή του ευφραίνεται, γεμίζει δηλαδή από ωραίες ποιότητες. Δεν
απορρίπτει ωστόσο την υποστηρικτική και καθοριστική πολλές φορές
ύπαρξη της ευνοϊκής τύχης ή του πλούτου ή της δόξας ή της
ομορφιάς για τη βίωση της ευτυχίας. Δεν θεωρεί όμως τα τελευταία
ως επαρκή μέσα από μόνα τους για την κατάκτηση της ευτυχίας.
Συμπερασματικά, ο Σταγειρίτης θεωρεί ότι η ευδαιμονία, ως μια
κατάσταση ψυχικής θέωσης του ανθρώπου, προϋποθέτει κάτι
βαθύτερο: την κατανόηση και αποδοχή της αξίας της αρετής στη ζωή
μας και τη διηνεκή άσκησή μας (= έξις) σε αυτή. Η αρετή
εντοπίζεται στη μέση δυο κακών, της υπερβολής και της έλλειψης.
Μιλώντας σε γενικό πλαίσιο - διότι στα ζητήματα αυτά συναντώνται
και οι εξαιρέσεις των επιμέρους - η άσκηση στο μέτρο εξασφαλίζει
το ποιοτικό γινόμενο της καλής πράξης μιας ευδαίμονος ψυχής, ενώ
η απουσία του μέτρου ωθεί σε ατελείς ακρότητες.
